جازۋ مانەرى ۇقساس قوس قۇجات

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا بىزدەر Abai.kz پورتالىندا «احمەتتىڭ بەلگىسىز بولعان جاڭا قولجازباسى تابىلدى» دەگەن اتاۋمەن اعارتۋشى عالىمنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان ءوتىنىشىن جاريالاعان بولاتىنبىز. وندا ول باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنىڭ 1902 جىلدىڭ 3 مامىرىنداعى بۇيرىعىمەن 1 مامىردان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ياعني اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ ىسجۇرگىزۋشى بولىپ ورنالاسقانىن بايانداي كەلە، تورعاي وبلىسىنىڭ سالىق ورگاندارىنىڭ 1903-1904 جىلدارى ارالىعىندا بۇدان زاڭسىز الىنىپ كەلگەن ءۇي سالىعىنان بوساتۋدى سۇرايدى (مارحاببات: https://abai.kz/post/132530).

قولىمىزعا وسى ءبىر ىلىك ىلىنگەننەن كەيىن، سول باعىتتا ءىز كەسىپ، ىندەتە ىزدەۋدى قولعا العان ەدىك. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەندەي، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى ۇستازدىق قىزمەتى تاقىرىبىندا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 12 ايلىق گرانتتىق جوباسى بىزگە بۇيرىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە ماۋسىم ايىنان بەرى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدىڭ بارىسىندا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق ۋچيليششەسىنىڭ (مەكتەپتەرىنىڭ) ديرەكتورىنا جازعان ءوتىنىشىن جولىقتىردىق.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوتىنىشى اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق ۋچيليششەلەرىنىڭ ديرەكتورىنا (ا.الەكتوروۆقا) باعىتتالعان. ءوتىنىشتىڭ جازىلعان مەرزىمى – 1902 جىلدىڭ 1 ءساۋىرى. قۇجاتتىڭ جازىلعان مەكەنى – قوستاناي قالاسى (1 سۋرەت).

ءوتىنىشتىڭ مازمۇنى ەكى بولىكتەن قۇرالعان. ءبىرىنشى بولىكتە ورىنباەۆ مەكتەبى جانە قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىنىڭ مۇعالىمى ا.بايتۇرسىنۇلى ديرەكتوردان ىسجۇرگىزۋشى لاۋازىمىنا ءوز كانديداتۋراسىن باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا ۇسىنۋدى وتىنەدى. ەكىنشى بولىكتە ول ءوزىنىڭ ءبىلىمى تۋرالى جانە تورعاي وبلىسىندا 6 جىلدىق ۇستازدىق قىزمەتتى وتەگەنىن جازادى. قۇجاتتىڭ سوڭىنا «مۇعالىم احمەت بايتۇرسىنوۆ» دەپ قول قويادى.

ءوز كەزەگىندە تورعاي وبلىسىنىڭ حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورلىعىنان حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرىىنىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىنا جاڭا تاعايىندالعان ا.الەكتوروۆ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وتىنىشىندەگى اقپاراتتى تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، ونىڭ كانديداتۋراسىن باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا ۇسىنادى. ۇسىنىستىڭ حاتتالعان مەرزىمى – 1902 جىلدىڭ 17 ءساۋىرى، قۇجاتتىڭ جازىلعان مەكەنى – قوستاناي قالاسى (2 سۋرەت).

2 سۋرەت. ا.الەكتوروۆتىڭ  باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جازعان ۇسىنىسى

دەمەك، قوس قۇجاتتىڭ دەرەكتىك ماڭىزدىلىق تۇرعىسىنان قۇندى ءبىر قىرى – ونىڭ قوستاناي قالاسىندا جازىلۋى. بۇل - كوپ نارسەنى پايىمداۋعا، زەردەلەۋگە جول باستايتىن باعالى دەرەكناما. ول كەيىنگى تەرەڭ زەرتتەۋلەردىڭ نىساناسى ەكەنى انىق.

ەكى قۇجاتتى سىرتتاي قاراعاندا بىردەن كوزگە تۇسەتىن كورىنىس – جازىلعان قۇجاتتارداعى تاڭبالاردى جازۋ مانەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن وتە ۇقساستىعى. مۇنداعى تاڭبالار وتە سۇلۋ، بىركەلكى ءتۇزۋ. بەينە ءبىر سۋرەت سىندى. سۋرەت دەمەكشى، بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم سۇلتان حان اققۇلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بويىندا سۋرەتشىلىككە ءتان تالانت بولعانىن جازادى. مۇنى ول ءا.بوكەيحاننىڭ ن.پوتانينگە جازعان حاتىنىڭ مازمۇنى بويىنشا ايقىندايدى (مارحاببات: https://www.exclusive.kz/expertiza/kulturnaya_sreda/124081/?fbclid=IwAR2ovWk1tkGYireUb10EEhI6d3ntgTrFPN2mh_GXl2ZZhoUVgZFMKF0Bdgw#.YHdyjlev1hs.facebook)

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوتىنىش سوڭىندا قويعان جەكە قولتاڭباسى قۇجات ماتىنىندەگى وزگە سوزدەردىڭ جازۋ مانەرىنەن ەشبىر اۋىتقىماعان، ال الەكتوروۆتىڭ جەكە قولتاڭباسى مۇلدەم بولەك. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى: قوس قۇجاتتى حاتتاعان – ءبىر كىسى. ول كىسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى بولۋى ابدەن مۇمكىن. جاناما دالەل رەتىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1904 جىلى ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان ءوتىنىشىنىڭ جازۋ مانەرى وسى اتالعان قۇجاتتارعا ۇقساس ەكەندىگىن اتاپ وتەمىز. وقىرمان ءوزى سالىستىرا قاراۋ ءۇشىن سول قۇجاتتىڭ ءۇزىندىسىن ۇسىنامىز (3 سۋرەت).

1902 جىلى قوستاناي قالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى مەن ا.الەكتوروۆتىڭ اتىنان جازىلعان  قوس قۇجاتتان بىزدەر مىناداي دەرەكتى زەيىن زەردەسىنە زەردەلەيمىز:

1. ءوتىنىش جازىلعان ۋاقىتتا (1902 جىلى) ا.بايتۇرسىنۇلى ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) مەكتەبىندە جانە قوستاناي پەداگوگيكالىق كلاسىندا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن;

2. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ كۋرسىن اياقتاعان تۋرالى كۋالىگىنىڭ نومەرلەنگەن تاڭباسى - 260;

3. 1902 جىلدىڭ 26 ناۋرىزدا ونىڭ تورعاي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا اتقارىلۋعا ءتيىستى 6 جىلدىق مۇعالىمدىك قىزمەتىنىڭ مەرزىمى وتەلگەن.

ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) مەكتەبى

تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى (1889-1994) ا.ۆ.ۆاسيلەۆ 1896 جىلى ورىنبور قالاسىندا جاريالانعان «يستوريچەسكي وچەرك رۋسسكوگو وبرازوۆانيا ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي ي سوۆرەمەننوە ەگو سوستويانيە» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە 1896 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى ەسەپ بويىنشا وبلىس كولەمىندە 35 اۋىلدىق مەكتەپ جۇمىس جاساپ جاتقانىن، ول مەكتەپتەردىڭ قاي جىلى اشىلعانىن، قانداي ەلدى مەكەندە ورنالاسقانىن، مەكتەپتىڭ قالاي اتالاتىنىن (قىستاۋ بويىنشا جانە مەكتەپتى اشۋعا كوپ ۇلەس قوسقان كىسىنىڭ اتى) جانە وندا مۇعالىم بولىپ كىم قىزمەت ەتەتىنىن كورسەتەتىن دەرەكتىك كەستە جاسايدى بۇل كەستەدەن بىزدەر اۋىلدىق مەكتەپتى مۇعالىمدىك قىزمەتتە بولعان 35 ۇستازدىڭ اتى-ءجونىن كورە الامىز. سولاردىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمىن دە بار (4 سۋرەت).

بۇل جازبا - ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇعالىمدىك قىزمەتى تۋرالى العاشقى اقپاراتتىڭ ءبىرى. ا.ۆاسيلەۆتىڭ اتالمىش كەستەسىندە «ورىنباەۆ مەكتەبى» جوق. سونىمەن قاتار ول  بۇكىل تورعاي وبلىسىندا 1896 جىلعا دەيىن اشىلعان مەكتەپتەردىڭ كارتاسىن جاسايدى. مۇندا دا «ورىنباەۆ مەكتەبى» كوزگە تۇسپەيدى (5 سۋرەت).

دەمەك، ورىنباەۆ مەكتەبى 1896 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان كەيىنگى مەزگىل-مەرزىمدە پايدا بولعان. پاتشالىق تورعاي وبلىسىنىڭ ساتيستيكالىق ەسەپتەرىندە ورىنباەۆ (ورىسشا تاڭبالانۋى - ۋرۋنباەۆ) مەكتەبى 1898 جىلداردان باستاپ «قىلاڭ»  بەرە باستايدى. مەكتەپتىڭ ورنالاسقان مەكەنى – قوستاناي ۋەزى، مەڭدىقارا بولىسى، № 4 اۋىل. سول جىلدارى اتالمىش مەكتەپتە ور مۇعالىمدىك مەكتەبىنىڭ 1887 جىلعى تۇلەگى قازىكەرەي شوتاەۆ ۇستازدىق ەتكەن.

قازىكەرەي شوتاەۆ – ورىنبورعا قاراعان شىعىس وردانىڭ (كەيىن قوستاناي ۋەزىنىڭ تەرريتورياسى) ءامىرشى-سۇلتانى باقتىكەرەي شوتاەۆتىڭ نەمەرەسى. 1895-96 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى اقتوبە ۋەزىنىڭ بەستاماق بولىسىنداعى ارىنعازيەۆ مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتسە، ودان كەيىن ول مەكتەپتە قازىكەرەي شوتاەۆ قىزمەت جاسايدى. ال ا.بايتۇرسىنۇلى 1897-99 جىلدارى امانقاراعاي بولىسىنداعى № 2 اۋىلداعى گ.ە.لاپشين باسقاراتىن اۋليەكول بولىستىق مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇرگەندە، ق. شوتاەۆ «ورىنباەۆ مەكتەبىندە» ۇستازدىق ەتەدى.

شوتاي اۋلەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعا كوزى ءتىرى ۇرپاعى، شىعىس مەديتسيناسىنىڭ دارىگەر مامانى مارات شوتاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىكەرەي شوتاەۆ قوستاناي وبلىسى مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ قاراتال اۋىلىنان 7 شاقىرىمدىق جەردەگى بۇرىنعى «ۇيالىساي» دەگەن جەردە جەرلەنگەن، باسىنا بەلگى قويىلعان بەيىتى بار.

ال ورىنباەۆ مەكتەبىن اشقان كىم دەگەنگە كەلەر بولساق، قازاق دالاسىندا ورىس-قازاق مەكتەپتەر جۇيەسى قالىپتاسا باستاعان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى زاماندا وقۋ ىسىندە ورىنباەۆ دەگەن فاميليامەن ۇستازدىق ەتكەن ەكى كىسىنىڭ ەسىمى كەزدەسەدى. ءبىرى – 1861 جىلى ترويتسك مەكتەبى اشىلعان ۋاقىتتا «مۇسىلمان ءدىنى» ساباعىن جۇرگىزگەن – مولدا قازىباي ورىنباەۆ، ەكىنشىسى – 1864 جىلى ورىنبور مۇعالىمدىك مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرگەن تۇلەك - بايقادام ورىنباەۆ. ەكىنشى ورىنباەۆ، ينسپەكتور ا.ۆاسيلەۆتىڭ جازۋىنشا، ورىنبورداعى ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ ورىنبور وبلىستىق باسقارما جانىندا قىزمەتكە قالادى. 1866 جىلى ول زاۋرياد-حورۋجني اسكەري اتاعىن الادى. 1867-68 جىلدارى ب.ورىنباەۆ ورىنبورداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە «ءىس جۇرگىزۋ» ءپانىن جۇرگىزەدى، ال 1870 جىلى ونى ءبىلىم سالاسىنداعى قۇزىرەتتى مەكەمە ترويتسك ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ بەكىتەدى.

1892 جىلدان باستاپ تورعاي وبلىسىندا جىلدىق شىعىنى 324 سوم كولەمىنە شاقتالعان اۋىلدىق باستاۋىش مەكتەپتەر جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتايدى. بالكىم، باقتىباي ورىنباەۆ اۋىلدىق مەكتەپ اشۋعا دەمەۋشىلىك جاساپ، وعان سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، ول مەكتەپكە ونىڭ  ەسىمى بەرىلگەن بولۋى دا عاجاپ ەمەس. سول تۇستا اشىلعان اۋىلدىق مەكتەپتەردى اشۋعا ورىسشا ءبىلىم الىپ، ءتۇرلى شەنەۋنىك قىزمەتتە بولعان ارىنعازيەۆ سىندى كىسىلەردىڭ مۇرىندىق بولعانىن ەسكەرسەك، مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولعان باقتىباي ورىنباەۆتىڭ دا سونداي ءىس  اتقارۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز.

قوستاناي پەداگوگيكالىق كلاسى

ا.ۆاسيلەۆتىڭ جازۋىنشا، 1892-1896 جىلدار ارالىعىندا تورعاي وبلىسىندا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن اۋىلدىق مەكتەپتەر كوپتەپ اشىلادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ دالالىق وبلىستاردى باسقارۋ تۋرالى 1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا شىققان جاڭا ەرەجە بويىنشا، الەۋمەتتىك سالانىڭ شىعىنى، سونىڭ ىشىندە اعارتۋ سالاسى دا جەرگىلىكتى جەردەن جينالاتىن سالىق نەگىزىندە قارجىلاندىرۋ كوزدەلدى. سول سەبەپتى مەكتەپ ءىسى سالاسىندا شىعىنى از جۇمىستاردى قولعا الۋ قارقىندى جۇرگىزىلدى. بۇل ورايدا اكىمشىلىك قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قولايلى، مۇسىلماندىق تاتار ءبىلىمىن تاراتۋشىلاردىڭ تاجىريبەسىنەن وتكەن  كوشپەلى مەكتەپتەر جۇمىسىن جولعا قويۋدى قولعا الادى. مۇنداي كوشپەلى مەكتەپتى «اۋىل مەكتەبى» دەپ اتالدى. ونىڭ ماقساتى «تاتار، باشقۇرت، ورتازيالىقتاردى قازاق دالاسىنداعى مەكتەپتەردەن ىعىستىرۋ» بولىپ تابىلدى اۋىلدىق مەكتەپتىڭ دارەجەسى ءبىر سىنىپتىق، بولىستىق مەكتەپ ەكى سىنىپتىق مارتەبەگە يە بولدى. اۋىلدىق مەكتەپتىڭ  ءبىر جىلدىق شىعىنى 324 سوم، ال بولىستىق مەكتەپ 2 مىڭ سوم  كولەمىندە قالىپتاسادى.

ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن العاشقى اۋىل مەكتەبى 1892 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا قوستاناي ۋەزى كەڭارال بولىسىنىڭ قاراعايلى (№4 اۋىل) اۋىلىندا اشىلادى. «تۋرگايسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ 1892 №6 سانىندا جازىلعان حابارلامادا (كوررەسپوندەنتسيادا) العاش اشىلىپ وتىرعان مەكتەپتى قولداۋ جانە ونىڭ كەرەك-جاراعىنا كومەكتەسۋ ماقساتىندا تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى وعان 324 سوم قاراجات بولەدى (مەكتەپتىڭ ءبىر جىلدىق شىعىنىن وتەيتىن قاراجات).

ۇكىمەت تاراپىنان اۋىلدىق مەكتەپ تۋرالى قابىلدانعان ەرەجە سول جىلى «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىندە قازاقشاعا اۋدارىلىپ باسىلادى. 1894 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى كورسەتكىش بويىنشا وبلىس كولەمىندە 25 اۋىلدىق بولسا، 1895 جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ سانى 35 مەكتەپكە جەتەدى. اۋىلدىق مەكتەپتەردە سول جىلدارى 542 شاكىرت ءبىلىم الادى. سونىمەن قاتار اقتوبە جانە قوستاناي ۋەزدەرىندەگى ورىس پوسەلكالارىندا ورىس بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەر اشىلىپ، ولاردىڭ دارەجەسى اۋىلدىق مەكتەپ مارتەبەسىندە بولادى.

وبلىس كولەمىندە تەز كوبەيىپ جاتقان باستاۋىش مەكتەپتەردى مۇعالىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك 1894 جىلى قوستاناي قالاسىنان ەكى كلاستىق پەداگوگيكالىق كۋرس اشۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. پەداگوگيكالىق كلاسس ى.التىنساريننىڭ باسشىلىعىمەن 1884 جىلى ترويتسك قالاسىنان قوستاناي ۋەزىنىڭ جاڭا ورتالىعى نوۆونيكولاەۆسكىگە كوشىرىلگەن 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ جانىنان اشىلىپ، 1897 جىلى ءوز جۇمىسىن باستايدى. كۋرستىڭ اشىلۋى تۋرالى «تۋرگايسكايا گازەتا» 1897 جىلدىڭ №108 سانىندا ارنايى حابارلاما بەرەدى. وندا تورعاي وبلىسىنان ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىنە بولىنەتىن 17 ستيپەنديانى قوستانايداعى پەداگوگيكالىق كۋرسقا اۋىستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەنى جازىلعان.

ا.بايتۇرسىنۇلى مەڭدىقارا بولىسىنداعى ورىنباەۆ اتىنداعى باستاۋىش مەكتەپتە مۇعالىمدىك قىزمەت ءجۇرىپ، اۋىلدىق باستاۋىش مەكتەپتەرگە مۇعالىم دايىندايتىن قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىندا دا ساباق بەرەدى. وتىنىشتە دە وسى اقپارات ورىن العان.

ماماندىق بويىنشا 6 جىلدىق وتەلىم

قوستانايدان جازىلعان قۇجاتتىڭ سوڭىنا ا.بايتۇرسىنۇلى «مۇعالىم» دەپ قول قويعان. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسىندا ۇكىمەتتەن كەسىمدى جالاقى الاتىن «مۇعالىم» دەگەن ماماندىق پايدا بولدى. ونىڭ العاشقى سيپاتى 1844 جىلى «ورىنبورلىق قازاقتاردى باسقارۋ ەرەجەسىندە» بەكىتىلدى. وندا قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەردە ارنايى ءتورت (ورىس ءتىلى، تازا جازۋ، ارفيمەتيكا، تاتار ءتىلى), قوسىمشا ءبىر  ءپان ء(دىن زاڭى) جۇرگىزىلەتىن بولىپ بەلگىلەنىپ، ودان ساباق بەرەتىن كىسىلەردىڭ جالاقىسى بەلگىلەنەدى. وسى ۇلگىدە ورىنبور، ترويتسك، تورعاي، ىرعىز، رايىم، پەروۆسك بەكىنىستەرىندە مەكتەپتەر اشىلىپ جۇمىس جاسادى. پاتشا اكىمشىلىگى تاراپىنان 1868 جىلدىڭ 21 قازانىندا «دالالىق وبلىستاردى باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسى» بەكىتىلىپ، وندا ءاربىر دالالىق وبلىستارعا (تورعاي، ورال، اقمولا، سەمەي) حالىق اعارتۋ ءىسى ءۇشىن جىل سايىن بيۋدجەتتەن 8 مىڭ سوم قاراستىرىلۋ كوزدەلەدى.

ينسپەكتور ا.ۆاسيلەۆتىڭ جازۋى بويىنشا، 1870 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى ورىنبور ايماعىنىڭ باسشىسى كرىجانوۆسكيگە وبلىستاعى حالىق مەكتەپتەرىن دامىتۋدىڭ، حالىق مۇعالىمدەرىن (نارودنىي ۋچيتەل) دايىنداۋ جوباسىن ۇسىنادى. ول جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اكىمشىلىك: «بەزوتلاگاتەلنو ۋسترويت ۋچەبنوە زاۆەدەنيە دليا پريگوتوۆلەنيا ۋچيتەلەي، نە وستاۆليايا دەلا وبۋچەنيا كيرگيزسكيح دەتەي ۆ رۋكاح مالوگراموتنىح كازاكوۆ، پيسموۆوديتەلەي ۆولوستنىح، يلي، چتو ەششە ۆرەدنەە، فاناتيكوۆ يز باشكيرسكيح ي تاتارسكيح مۋلل، كوتورىە يزداۆنا ياۆلياليس پوچتي ەدينستۆەننىمي پروۆودنيكامي ۆ سرەدي كيرگيزوۆ گراموتنوستي، رەليگيوزنىح ۆىروۆاني ي كوە-كاكيح پوزناني، مالو پولەزنىح دليا ۋمستۆەننوگو رازۆيتيا ستەپنياكوۆ ي پريامو ۆرەدنىح ۆ توم وتنوشەني، چتو ۆ ۋچەنيكوۆ ۆنەدرياليس پرەۆراتنىە پونياتيا و روسسي» (ۆاسيلەۆ ا. «يستوريچەسكي وچەرك رۋسسكوگو وبرازوۆانيا ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي ي سوۆرەمەننوە ەگو سوستويانيە». ورەنبۋرگ، 1896, ستر.79) دەگەن ۇستىن ۇستانىپ، مەكتەپ جۇيەسىن قۇرۋ جانە باسقارۋ (سيستەمنوە ادمينستيروۆانيە) جۇمىستارىمەن قاتار حالىق مۇعالىمدەرىن دايىندايتىن وقۋ ورىندارىن اشۋدى جوسپارلايدى. 1879 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ وقۋ جۇيەسىن باسقاراتىن اكىمشىلىك لاۋازىم (ينسپەكتور) بەكىتىلىپ، 1883 جىلى ور قالاسىندا مۇعالىمدىك مەكتەپ اشىلادى. 1888 جىلى ور قالاسىندا ورىن العان ۇلكەن ءورتتىڭ سالدارىنان مۇعالىمدىك مەكتەپ عيماراتى ورتەنىپ كەتىپ، پاتشا اكىمشىلىگى مەكتەپتى ورىنبور قالاسىنا، بۇرىنعى قازاق بالالارىنا ارنالعان ورىنبور مەكتەبىنىڭ عيماراتىنا كوشىرەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىنە 1891 جىلى ءتۇسىپ، ونى 1895 جىلى تامامدايدى. مەكتەپتى بىتىرگەن كىسىلەرگە «مۇعالىم» دەگەن ماماندىق بەرىلىپ، 180 سوم كولەمىندە كەسىمدى جالاقى بەلگىلەندى. جۇرتشىلىق اراسىندا ول ماماندىق «حالىق مۇعالىمى» دەگەن قۇرمەتكە يە بولدى. مۇعالىمدىك مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى «ورتا ءبىلىم» دارەجەسىندە ەدى. بۇل بۇگىنگى كۇندەگى پەداگوگيكالىق كوللەدج دەڭگەيىندەگى بىلىمگە ساي كورسەتكىش. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان ءومىرباياندارىندا ءبىلىمىن «ورتا» دەپ كورسەتەتىنى جانە 1914 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز جازعانداردىڭ بۇلاردى «جوعارى ءبىلىمى جوق» نەمەسە «جاڭا مۇعالىمدەر» دەپ كەكەتەتىنىنىڭ سەبەبى دە وسى (مارحاببات: «احمەت پەن مىرجاقىپتىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز جازعان كىمدەر؟»).

ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىن «حالىق مۇعالىمى» ماماندىق يەسى بولعانىن ءاردايىم اتاپ ءوتىپ وتىردى. مۇنىڭ ءبىر كورىنىسىن بىزدەر ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1922 جىلى تاشكەنتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ الدىندا قالىڭ قازاقتىڭ كورسەتكەن سىي–قۇرمەت، قوشەمەتىنە راحمەت ايتا سويلەگەن سوزىنەن بايقايمىز. وندا ول بىلاي دەيدى: «مەن – حالىق مۇعالىمىمىن. وقۋىم كوپ ەمەس، از، بىراق ءبىلىمىمدى حالىق ماقساتى ءۇشىن جۇمساعانىم راس. ونىڭ دا سەبەپتەرى بار. ...مەنى تۋدىرعان – زامان، پاتشا زامانىنىڭ زۇلىم ساياساتى، زورلىعى، زومبىلىعى، قورلىعى» (قامزابەكۇلى د. رۋحانيات (ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر) ا.، 1997, 104 ب.).

ا.بايتۇرسىنۇلى ءومىر سۇرگەن تۇستا مۇعالىمدىك مەكتەپتى تامامداعان مۇعالىم ماماندار وتە قات بولدى. سوندىقتان دا پاتشا ۇكىمەتى ساۋاتسىزدىق بەلەڭ العان زاماندا الەۋمەتتىك ماڭىزى زور مۇعالىمدىك ماماندىققا «قاتتى» كوڭىل ءبولىپ، مەملەكەت ەسەبىنەن ماماندىق يگەرگەن كىسىلەرگە 6 جىلدىق مەرزىم بويى ماماندىق بويىنشا قىزمەت اتقارۋعا جانە ول قىزمەت ونى وقۋعا جىبەرگەن ءوڭىردىڭ (وبلىستىڭ) تەرريتورياسىندا جۇرۋگە ءتيىس دەگەن تالاپتى قويدى. بۇل ءۇردىستىڭ سارقىنشاعى بىزگە كەڭەس داۋىرىنەن ەپتەپ تانىس. ونى كەزىندە ماماندىق بويىنشا وتەلىم (وترابوتكا) دەپ اتايتىن.

1895 جىلى ورىنبور مۇعالىمدىك مەكتەبىن تامامداعان ا.بايتۇرسىنۇلى 1902 جىلى ول كەسىمدى مەرزىمنىڭ شارتىن تولىق ورىندايدى. وسىلايشا ونىڭ الدىنان وزگە ماماندىققا (ىسجۇرگىزۋشى) جانە باسقا وبلىس تەرريتورياسىنا (اقمولا وبلىسىنا) اۋىسۋعا كولدەنەڭ تۇرار زاڭدىق كەدەرگىلەر جويىلادى. مۇنى ا.الەكتوروۆ باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جازعان ءوز ۇسىنىسىندا: «ك سەمۋ سچيتايۋ دولگوم پريسوۆوكۋپيت، چتو وبيازاتەلنىي سروك نا دولجنوستي ۋچيتەليا يم ۆىسمەرجەن (؟) ي  پرياپياتستۆي ك ەگو پەرەمەشەنيۋ نە يمەەتسيا» دەپ  ورىندى اتاپ وتەدى.

القيسسا، حالىق مۇعالىمى ا.بايتۇرسىنۇلى ومبىعا ا.الەكتوروۆتىڭ شاقىرۋىمەن اتتانادى (جالعاسى بار).

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسسورى

ماقالا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان گرانتتىق قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان «ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتى (جاڭا ارحيۆتىك دەرەكتەر مەن ولكەتانۋشىلىق ماعلۇماتتار، تۇلعانىڭ تىڭنان تابىلعان شىعارمالارى نەگىزىندە)» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

تاقىرىپقا وراي:

احمەتتىڭ بەلگىسىز بولعان جاڭا قولجازباسى تابىلدى

احمەت پەن مىرجاقىپتىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز جازعان كىمدەر؟ (جالعاسى)

Abai.kz