تاريح ۇعىمىنىڭ ماعىناسى وتە كەڭ اۋقىمدى قامتيتىن، الۋان قىرلى عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى. ونىڭ ەرەكشەلىگى ساناداعى تۇيسىك ارقىلى ءوزىنىڭ قۇپياسىنا ەلىتىپ، تىم الىسقا – داۋىرلەر، عاسىرلار قويناۋىنا وي، قيال ارقىلى ساپار شەكتىرەدى. تاريح – ول مىناۋ كوز جەتپەس كوكجيەك استىنداعى ۋاقىت ولشەمىمەن ايقىندالاتىن، ادامزات كوشىنە ۇلاسقان وركەنيەتتەر شەجىرەسى. ەستە جوق ەسكى داۋىرلەردەن باستاۋ الاتىن، ۋاقىت اتتى ءامىرشىنىڭ ىرعاعىندا تەربەلىپ، ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان، اقيقاتى كومەسكىلەنىپ سىرىن ىشكە بۇككەن ۇلى قۇبىلىس. بۇگىنگى تاقىرىبىمىزدىڭ ىشكى وزەگى وسىناۋ ۇلى قۇبىلىستىڭ ءبىر تارماعى – ۇيعىر حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى وقيعالار مەن جاعداياتتاردان تۇرادى.

سونىمەن، حيكايامىزدىڭ باسىن سوناۋ ورتا عاسىرلاردا سەلەنگا، ورحون، تولا وزەندەرىنىڭ بويىندا قۇرىلىپ 745-840 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ۇيعىر قاعاناتىنان باستايىق. ول كوكتۇرىكتەر قۇرعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورنىندا پايدا بولدى، استاناسى ورحون وزەنى بويىنداعى قارابالاساعۇن قالاسى ەدى. العاشقى قاعانى پەيلو (745ج.), كەيىن مۇراگەرلىكپەن ونىڭ بالاسى مويىنشورعا بەرىلىپ، ول 746 – 759 جىلدار ارالىعىندا بيلىك قۇردى. اتالمىش قاعانات بيلىگىن توعىز وعىزدار (كەيدە سەگىز وعىز) تايپالار بىرلەستىگىنىڭ  شونجارلارى جۇرگىزىپ وتىرعان. سول ءبىر تاريحي كەزەڭ اياسىندا ورتالىق ازيا مەن مونعول ۇستىرتىندە تىرشىلىك ەتىپ، ساياسي بيلىككە يەلىك ەتكەن، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇركى تەكتى ەكى تايپالىق وداق   ءومىر سۇرگەن بولاتىن:

1) تۇرىك اتاۋىن يەلەنگەن تۇرىك-قىپشاقتار.

2) توعىز وعىز بىرلەستىگى.

ءوز اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي «توعىز وعىز» ءسوزى ەتنيكالىق ەسىم ەمەس، ساياسي اتاۋ. بۇنداعى قىپشاقتار (اشينا) اتالىق بيلەۋشى اۋلەتتى قۇرايدى، سەبەبى، ولار ەجەلگى تۇركىلەر تۇسىنىگىندە «ءتاڭىر تەكتى»، «تاڭىردەن جاراتىلعان اۋلەت»،  ال توعىز وعىزدار انالىق اۋلەتكە (اشيدە) جاتقىزىلىپ، ارعى تەگى  «عۇنداردىڭ قىزدارىنان تارالعان» دەپ، تانىلعان. بۇل مالىمەتتەردى بىزگە  جەتكىزۋشى قىتاي جىلناماشىلارى، وعان قوسا «تۇركىلەر عۇنداردىڭ تىكەلەي  ۇرپاعى» دەگەن دەرەكتەردى دە جازىپ قالدىرعان. وسىنشا ماعلۇماتتاردى وي  ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، بۇنىڭ جاۋابىن ەجەلگى شەجىرەلەرگە جۇگىنۋ ارقىلى تاۋىپ كورەلىك:

...ەجەلگى تاريحتا ب.ز. 67 جىلدارى عۇندار مەن قىتايلار اراسىندا جانعا جايلى باتىس ولكەسى ءۇشىن كەزەكتى تالاس-جانجال بۇرق ەتە قالادى. شۇرايلى دا جاسىل جەلەكتى تارىم القابى ءۇشىن بولعان قيان-كەسكى شايقاستا قىتايلار باسىم ءتۇسىپ، عۇنداردىڭ يەلىگى بولعان چەشى كنيازدىعى (تۇرفان ءوڭىرى) اياۋسىز تالان-تاراجعا تۇسەدى. امالى تاۋسىلعان عۇن تاڭىرقۇتى چەشى حالقىنىڭ امان قالعاندارىنىڭ باسىن قۇراپ، قاعاناتتىڭ شىعىس ايماعىنداعى بايكال وڭىرىنە كوشىرىپ قونىستاندىرادى. ەندىگى باستى كوڭىل اۋدارارلىق جاعداي-سول چەشى حالقىنىڭ ءتىلى، تانىم تىرشىلىگى  تۇركىلىك بولعانىمەن، اتاتەگى باسقا، تۇركىگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ۇندىەۋروپالىقتىڭ شىعىس تارماعىنا  جاتاتىن، ياعني، شىعىس يراندىقتارعا ۇقساس بولۋىندا. ءسوزىمىزدى ساباقتاي  كەلە جوعارىدا ايتىلعان اشيدە اۋلەتىنەن شىققان توعىز وعىزداردىڭ  «عۇنداردىڭ قىزىنان تارالۋىنا» قاتىستى تەكتىك ايىرماشىلىققا، وسى ءبىر وقيعانىڭ قاتىسى بار-اۋ - دەپ، شامالايمىز…

ارادا وتكەن ءبىرشاما عاسىرلار بويى ولار دا ءوسىپ-ءونىپ، كوشپەندىلەرشە  ءومىر ءسۇرىپ، ءۇرىم بۇتاقتارىن جان-جاققا وربىتكەن كورىنەدى. ۇيعىر قاعاناتىنىڭ بيلىككە كەلگەنىنەن كوپ ۇزاماي-اق، 750 جىلدارى مەملەكەت ءۇش قاناتقا – ورتالىق، وڭ جانە سول بولىپ بولىنگەندە، شارپىنى ماۋرەنناحرعا دەيىن جەتەدى. سونداعى ماۋرەنناحر تۇرعىندارىنىڭ  عۇزدار (وعىزدار) اتالاتىندىعىن، ولاردىڭ سوناۋ الىس «توعىز وعىزداردان» كەلگەندىگى  جايىنداعى اقپاردى ءوز كەزەگىندە اراب شەجىرەشىلەرى جازىپ كەتكەن. الايدا، «ۇيعىر» - ءسوزىنىڭ تۇركىلىك  ياعلاقار تايپاسىنىڭ اتاۋىنان شىققاندىعىن ەسكەرسەك، كەيدە «سەگىز وعىز» اتالۋىنىڭ شەشۋى وسى «ياعلاقاردىڭ» باسقا سەگىزىنەن ايىرماشىلىعىنا  سايكەس ونىڭ تازا تۇركى تەكتى تۇقىم بولعاندىعىندا جاتىر-اۋ دەپ، توپشىلايمىز. سودان، 756 جىلى قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا قارلۇق تايپاسى تۇرگەشتەردى تالقانداپ، تولىق ۇستەمدىككە يە بولدى. ەندىگى الداعى ون جىلدىقتا ولاردىڭ نەگىزگى قارسىلاسى توعىز وعىزدار ەدى.

ايماقتاعى بيلىك ءۇشىن الاساپىراندا توعىز وعىزدار (ۇيعىرلار) كوپ كۇش جۇمساي وتىرىپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ باتىس بولىگى مەن جەتىسۋدىڭ ءبىرشاما  جەرىن قولاستىنا باعىندىرىپ قارلۇقتاردى بيلىكتەن ىعىستىرادى دا توعىز وعىزداردىڭ بەلدى تايپالارى قازاق جەرىنىڭ شىعىسىندا بيلىگىن  جۇرگىزۋ  ۇستەمدىگىن يەلەنەدى. ۇيعىرلاردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن بۇل ىعىستىرۋ ءۇردىسى، سوناۋ 744 جىلى توعىز وعىزداردان ويسىراي جەڭىلگەن قارلۇق پەن ياعمالاردىڭ كوشىنىڭ جوڭعارياعا، تۇرفان مەن جەتىسۋ ايماعىنا جاپپاي اعىلۋىنان باستالعان-دى. بۇل قونىس اۋدارۋدىڭ جالعاسى ءVىىى عاسىر سوڭىنا قاراي قازاق جەرىنە تۇركى تەكتەس كوشپەندى وعىز تايپالارىنىڭ دا كوپتەپ كەلىپ ورنىعا باستاۋىنا ۇلاستى.

ەندى ۇيعىرلاردىڭ ءدىني سەنىمى جايىندا ءسوز قوزعايتىن بولساق، ورتا عاسىرلاردىڭ ارقيلى كەزەڭدەرىندە اتالمىش حالىق – ءزورواستريزمنىڭ، شاماندىق، تاڭىرلىك تاعى باسقا دىندەرمەن قاتار بۋدديزم، مانيحەيلىك جانە حريستياندىق دىندەردى ۇستانعاندىعىنا تاريح كۇا. وسىنشاما كۇردەلى نانىم-سەنىمدەردىڭ ارالاستىعى سول اۋماقتاعى ەكى مادەنيەتتىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ناتيجەسىندە تۋىنداعان بولاتىن. ولار ەجەلگى قازاق جەرى مەن شىعىس تۇركىستانداعى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كوشپەلى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتەردىڭ ارالاسۋى اسەرىنەن كوپتەگەن ءدىني نانىم-سەنىمدەردىڭ  توعىسۋىن باسىنان وتكەردى.

ماسەلەن، ەرتە ورتا عاسىرلارداعى ءزورواستريزمنىڭ كەڭ ەتەك الۋى سونداي-اق، سوعدىلىقتاردىڭ كەلۋىمەن ءبۋدديزمنىڭ جاپپاي تارالۋى، حريستياندىقتىڭ  نەستورياندىق باعىتىنىڭ ەنۋى، ت.س.س.

تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن وتكەن تاريحقا ءبىراز شەگىنىس جاساساق: سونىمەن، 431 جىلى حريستيان الەمىنىڭ ۇلكەن باس قوسۋ جيىنىندا كونستانتينوپول پاتريارحى نەستوريدىڭ «...قۇدايدىڭ اناسى جوق! ادامنان قۇداي تۋمايدى...» دەگەنى سياقتى، تاعى وسى سارىندا ايتقان وزىندىك پىكىرى ءۇشىن تاقۋا ءدىندارلار  تاراپىنان جازاعا تارتىلىپ، شىركەۋدەن الاستاتىلادى. وسى شۋلى وقيعادان كەيىن ءپىرادار نەستوريدىڭ ءىزىن قۋشىلار – نەستورياندار اتالىپ، حريستياندار الەمى ايماعىنىڭ بارلىق جەرىنەن قۋعىندالادى دا، تەك پەرسيادان عانا قولداۋ تابادى. بۇل ءدىني اعىم قامقورشىسى بولعان پەرسيا  اۋماعىندا وزدەرىنىڭ مەكتەپتەرىن اشىپ، ناسيحاتىن  جۇرگىزىپ، ءدىني ىلىمدەرىن شىعىس ازياعا قاراي كەڭىنەن تاراتادى. سيريادان شىققان وسىناۋ حريستيان-نەستورياندار وزدەرىنىڭ ءدىني ۋاعىزدارىن شىعىستىق – باكتريا، پارفيا، ماۋرەنناحر، قازاق دالاسى مەن ودان ءارى قىتاي، مونعولياعا دەيىن، ونىڭ ىشىندە ۇيعىرلار اراسىندا دا ۇلكەن ساتتىلىكپەن ۋاعىزدايدى. ول از دەسەڭىز  732 جىلى قىتايدان قۋىلعان مانيحەيلىك ءدىن (ورتا عاسىرلاردا مەسوپوتاميادان شىققان – ءزورواستريزمنىڭ، شامانيزم، بۋدديزم، حريستياندىق دىندەردىڭ قوسىندىسىنان شىققان قويىرتپاق ءدىن) يەلەرى دە ۇيعىرلار ورتاسىنان جاقتاستار تاۋىپ، بيلىك ءۇشىن تالاستاعى ىشكى سوعىستا  مويانچۋر يدىقۇتتى قولداپ، ونىڭ بيلىككە كەلە سالىسىمەن مانيحەيلىكتىڭ ىقپالىنداعى ۇيعىر قوعامى، اتالمىش ءدىن قوجالىق ەتكەن تەوكراتيالىق  مەملەكەتكە اينالادى.

باس-اياعى ءبىر عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن ۇيعىر قاعاناتى 840 جىلى جارتى عاسىرعا سوزىلعان ەنيسەي قىرعىزدارىمەن بولعان سوعىستا كۇل-تالقان بولىپ جەڭىلدى. ساعىمعا اينالعان بيلىكپەن بىرگە مانيحەيلىك ءدىني نانىم دا ءوز مارتەبەسىنەن ايىرىلىپ تىندى. تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلعان توعىز وعىزداردىڭ (ۇيعىرلاردىڭ) ءبىر بولىگى (15 ايماق) التاي مەن تارباعاتايعا اۋىپ  قارلۇقتاردىڭ قۇرامىنا قوسىلسا، قالعان جارتىسى شىعىس تۇركىستان مەن گانسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇيعىرلاردىڭ قاڭىراپ، قۇلازىپ قالعان جۇرتىنا بىرتىندەپ، مونعول ءتىلدى تايپالار كوشىپ كەلىپ قونىستانىپ، شارۋاشىلىعىن تىكتەپ تۇراقتاپ قالدى.

ودان كەيىنگى ۇيعىر حالقىنىڭ ءىح عاسىر اياعى مەن ح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى تىرشىلىگى مەن ساياسي احۋالى كۇڭگىرت، بۇل كەزەڭ تۋرالى ناقتى تاريحي مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. ءبىر جاعىنان تاريحتىڭ ءدال وسى كەزەڭىندە ۇزاققا سوزىلىپ، تولاسسىز جالعاسقان قاندى سوعىستاردان ابدەن السىرەگەن شىعىس ازيانىڭ بارشا مەملەكەتتەرى ءبىرشاما مەرزىم ءوز مەكەندەرىندە تىنشىپ، ەرىكسىز توماعا تۇيىق ساياسات ۇستانعان تۇعىن. مىسالى: سوعىستان سىلەسى قاتىپ قاجىعان قىتايلار ءوز قامالدارىنىڭ ىشىنە كەتتى، ال ۇيعىرلاردىڭ ايەلدەرى  مەن بالالارى قىتاي اسكەرلەرىنەن قالعان قورعاندار مەن قورشاۋلارعا بارىپ جاسىرىنسا، ەندى قىرعىزدار ءۇشىن دە وسىناۋ سوعىستىڭ ەشقانداي ءمانى بولماي  قالدى. ال، تۇركىلەردىڭ قالعانى تاۋلى  التايعا تابان تىرەدى.

الايدا ۋاقىت وتە كەلە ەسى كىرىپ، ەتەگىن جيعان ۇيعىرلار وزدەرىنىڭ جاڭا وتاندارىنا تەز بەيىمدەلىپ، تۇرفان، قاراشار مەن قۇشا سياقتى شۇرايلى  دا بەرەكەلى، وتتى دا سۋلى تىرشىلىككە قولايلى ايماقتاردىڭ جەرگىلىكتى حالقىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتى. قورىتا ايتساق، ءىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تيان-شان تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنەن باستاپ وراسان زور ايماقتاعى وتىرىقشى جۇرتتار، كوشپەندى جاۋىنگەر تۇركى تەكتەس توعىز وعىزداردىڭ داڭقتى اتىن يەلەنىپ، بۇدان بىلايعى تىرلىكتەرىندە «ۇيعىر» ءسوزى باسىمدىققا يە بولىپ، ءجيى قولدانىسقا ەنە باستاعان سەكىلدى..

بۇنداعى ءبىزدى تاڭداندىراتىن جاعداي، وسىنشا ايماقتى قامتىپ جاتقان  تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى، ولار: كوپەستەردەن، قولونەرشىلەردەن  جانە ديقانشى-باعبانداردان تۇراتىن مۇلدەم باسقا ەل-جۇرت ەدى. بۇل  دەگەنىڭىز - وزدەرى ايشىقتاپ ەسىمىن يەلەنگەن جاۋجۇرەك  كوشپەندىلەرگە  ەش  ۇقساستىعى جوق، جاڭا حالىقتىڭ قالىپتاسقاندىعىن بايقاتادى. جەر اۋماعى جاعىنان تيان-شانعا جاناسىپ جاتسا، وڭتۇستىگىندە لوبنورعا، باتىس تاراپىنان ماناس وزەنى مەن قۇشا جازيراسىنا دەيىنگى جاسىل ولكەنى  قامتىدى. سونىمەن، «جاڭا ۇيعىر» حالقىنىڭ پايدا بولعان، جاڭا  مەملەكەتىن قىتاي بيلىگى 874 جىلى رەسمي تۇردە مويىندادى. بۇدان كەيىنگى ح-حIII ع. ارالىعىندا ۇيعىرلاردىڭ حال-احۋالى تۋرالى زەرتتەۋشى، عالىم س.ە.مالوۆتىڭ جاريالاعان زاڭدىق قۇجاتتار جايلى ەڭبەگىندە تۇرفان وڭىرىندە–ارەندا، كرەديت، قۇل، كۇڭ ساۋداسى، قارىز قۇلدىعى، الىم-سالىق پەن مىندەتكەرلىك جانە وسىمقورلىقتىڭ دا بولعانىنىن تاپتىشتەپ جازىلعان. تاعى ءبىر  ەرەكشەلىك جاعداي سول كەزەڭدەگى ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ اۋدارماعا وتە باي بولۋىمەن دارالانادى. ولار كوبىنەسە-سيريا، پارسى، سانسكريت، قىتاي جانە تيبەت تىلىندەگى تۋىندىلاردى ءوز تىلدەرىندە اۋدارىپ، وزدەرىنىڭ ءتولتۋما ادەبيەتتەرىنەن ەشبىر مۇرا قالدىرماعان. تەگى جاعىنان ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەتەنە  ارالاسقانى سونشا، تۇرفان ولكەسىندە مادەنيەتتىڭ وزگەشە ءبىر، باسقاعا ۇقسامايتىن بۋدان ءتۇرى قالىپتاستى. قورىتا ايتقاندا، شىعىس تۇركىستاننىڭ ەجەلگى مادەني، تاريحي داستۇلەرى ءۇزىلىپ، توقىراۋعا ۇشىرادى.

... نەلىكتەن؟ قالاي ويلايسىز، نەگە بۇلاي بولدى؟ ەجەلگى دەمەكشى، ەندى بۇل  وسى سۇراققا كونە شەجىرەلەردەن جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ەندىگى اڭگىمە ارناسى وزگەرىپ ەجەلگى دۇنيە، ياعني، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ۋاقىت، بۇرىنعى الەم تۋرالى بولماق. ول ءۇشىن ءبىز اڭگىمەمىزدى وزدەرىڭىزگە مەكتەپ  قابىرعاسىنان تانىس ساقتار تاريحىنان باستايمىز.

سوندا ۇلى ساق ۇلىسىنىڭ پاتشايىمى تۇمار (توميريس) پەن پارسى پاتشاسى  كير (قۇرىش) اراسىندا بولعان قاندى شايقاستى ەسىمىزگە تۇسىرەيىك. الاپات  قانتوگىس باسقىنشى، اشكوز، قانقۇمار كيردىڭ ساق ۇلىسىنىڭ ايماعىنداعى  تالاس دالاسىندا اجال قۇشۋىمەن اياقتالادى. ونىڭ كەسىلگەن باسىن جيىركەنە ۇستاعان ساق پاتشايىمى تۇماردىڭ ″ىزدەگەنىڭ قان ەدى! ءىش ەندەشە....″ دەپ، قان تولى تورسىققا باتىرىپ تۇرىپ ايتقان ءسوزى، مىڭداعان جىلداردى ارتقا تاستاپ، ولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازاقتارعا، ياعني، بىزگە دە سول قالپىندا جەتتى. مىنە، ءوزىڭىز كورىپ وتىرعانداي اسقاق رۋح پەن وشپەس ەرلىكتىڭ حالىق جادىندا ماڭگى ساقتالىپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ، ەشقاشان وشپەيتىنىنە اتا تاريحتىڭ كۇا ەكەندىگى دالەل.

سونىمەن، ب.د.د. 529 ج سىرداريانىڭ جاعاسىندا جۇزدەن استام حالىقتاردىڭ ۇلاندارى قاتىسقان ەڭ ءىرى قاندى شايقاس بولعان. وسى عالامات سوعىستا  الەمنىڭ مىقتى دەگەن ەلدەرى ساق ۇلىسىنىڭ بەس قارۋىنىڭ قۇدىرەتىن تانىپ، وتانشىلدىق رۋحى مەن ەرلىگىنە باس ءيدى. ناتيجەسىندە، پاتشا باسىنان ايىرىلىپ پارسى جۇرتى يەسىز قالدى.

جەڭىمپاز تۇمار پاتشايىم ەلىنىڭ رۋباسىلارمەن، باتىرلارىمەن ۇلكەن جيىن وتكىزىپ، ەندى بۇل قاتىگەز دۇشپانداردىڭ تۋعان جەرگە قايتىپ اياق باسقىزباۋدىڭ قامىن ويلاستىرادى. وقىرمان وزدەرىڭىزدە بايقاپ وتىرعان بولارسىز، تاريحي وقيعا مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىلىپ بارادى. سەبەبى، بۇرىنعى ءبىز وقىعان تاريح قاتتى بۇرمالانعان ەدى. (كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان) سول قولدان جاسالعان قياناتتىڭ زاردابىن، بۇرمالانعان قازاق تاريحى تۋرالى قازىرگى زەرتتەۋشىلەرىمىز كوپتەپ جازۋدا.

اقىرى سوڭىندا ەل-جۇرتىمەن اقىلداسقان ۇلكەن تالقىلاۋدان سوڭ تۇمار پاتشايىم گۋشتاسپ دەگەن قىزمەتشى قۇلدىڭ بالاسى دارياۋشتى (داري) قۋىرشاق پاتشا ەتىپ تاعايىندايدى. وعان قوسا بولاشاقتا قانتوگىستى بولدىرماۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، كوشپەندى حالىقتاردا باعزى زاماننان كەلە جاتقان جوسىق «امانات الۋ» ءتاسىلىن پايدالانادى. بۇل ءداستۇر بويىنشا قاتار ورنالاسقان مەملەكەتتەردىڭ بيلەۋشى اۋلەتتەرى ءوزارا ءبىر-ءبىر ادام  نەمەسە تۇتاستاي ءبىر رۋدى «اماناتقا» بەرەتىن، وسى «امانات» ادام نەمەسە  رۋ سول - ەكى ەل اراسىنداعى بەيبىتشىلىكتىڭ ناقتى كەپىلى قىزمەتىن اتقارعان. سونداي-اق، كەي ۋاقىتتاردا سوعىستا جەڭىسكە جەتكەن ەل، جەڭىلگەن جاقتان دا بولاشاقتاعى بەيبىتشىلىكتى، ەكى ەل تىنىشتىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا «امانات» الىپ وتىرۋ زاڭى بولعان ەدى. ءسويتىپ، اتا-بابا زاڭىن ۇستانعان پاتشايىم ويسىراي جەڭىلگەن پارسى ەلىنىڭ ادامى ەڭ كوپ پاسارعادى اتالاتىن رۋىنىڭ جارتىسىن «اماناتقا الىپ» كوشىرىپ اكەلىپ، مەملەكەتتىڭ شەتكى ەكى ايماعىنا  ءبولىپ قونىستاندىرادى.

سەبەبى، پاسارعادى ساق جەرىنە باسىپ كىرگەن پارسى پاتشاسى كيردىڭ (قۇرىشتىڭ) ەڭ سەنىمدى، اتاعى ءمالىم ارقا سۇيەر قولداۋشى رۋى ەدى. ال، وسى  امانات جۇرتتىڭ سول كەزەڭدەگى اينالىساتىن شارۋاسىنىڭ نەگىزگى ەكى ءتۇرى دە ساقتار تاراپىنان ناقتى بەلگىلەنىپ بەرىلگەن ەكەن:

1) ساياسي سالادا قۇرباندىققا ىلىنگەندەر (ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي، داۋلى  ماسەلەلەردى شەشۋدە پايدالانىلعان)

2) ەگىنشىلىكتى مەڭگەرگەن ديقان بولۋى، ياعني، پاتشايىمنىڭ ەلىن استىقپەن، جەمىسپەن، ت.ب. كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋشى قىزمەتشىلەر.

ەندى، شارۋا جاعدايى ايقىندالعان سوڭ ولاردىڭ ورنالاسقان جەرىنە كەلسەك، وسىناۋ امانات جۇرتتىڭ ءبىر بولىگىن قازىرگى تاجىكستان مەملەكەتى جەرىنە، ەكىنشى جارتىسىن قاشقار وڭىرىنە ءبولىپ ورنالاستىرىپتى. مىنە، بۇدان شىعار  جاڭالىقتى ءوزىڭىز دە ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىز-دەمەك، تاجىكستانداعى تاجىكتەر مەن قاشقارداعى ۇيعىرلاردىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىر تۋعاندىعىن جانە  ولاردىڭ وسى ءبىر الاساپىران زاماندا اتاجۇرتىنان اۋىپ كەلگەن «امانات ەلدىڭ» ءۇرىم-بۇتاعى ەكەندىگىن. تاجىكتەر ءوز جەرى مەن رۋلاستارىنان ايرىلسا دا، يران الەمىنىڭ ءبىر قيىر شەتىندە جاتقاندىقتان، رۋحاني بايلانىس ۇزىلمەي وزدەرىنىڭ ءتىلىن ساقتاپ قالدى، ال قاشقارداعى رۋلاستارى كەيىننەن: قاشقارلىق، تارانشى، سارت تاعى باسقا اتالىپ بۇرىندارى تۇركى تەكتى «ياعلاكاردىڭ» ەسىمىن يەلەنسە، كەيىننەن انا تىلدەرىن ۇمىتىپ، ءبىرجولا تۇرىكتەنىپ كەتكەندىكتەن  سوۆەت زامانىندا ۇيعىر اتانعان ەدى. مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ەندىگى رەتتە  تىلدىك ەرەشەلىكتى جيناستىرىپ قويىپ، زامانا كوشىنە ىلەسىپ جازۋلار تاريحىنا كوشەيىك.

تاريحتا، كوركەم ادەبيەتتە كوپتەپ كەزدەسەتىن ۇيعىر ەلىنىڭ جازۋ تۋرالى ءسوز  قوزعاساق ءبىزدىڭ ويىمىزعا بىردەن «تۇرفان جازۋى» ورالادى. ونىڭ كوزگە  تۇسەر باستى ەرەكشەلىگى سوعدى الفاۆيتىنەن باستاۋ الاتىن سولتۇستىك سەميت، ارامەي جازۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىندە جانە ول تۇركى جازۋى سياقتى وڭنان سولعا قاراي ەمەس، باسقاشا، جوعارىدان تومەن قاراي تىك ارىپتەرمەن  تاڭبالانۋىندا. وعان قوسا مەكتەپتەگى تاريح وقۋلىعىنان «سوعدى (ۇيعىر)  جازۋى دەگەنىمىز-ورتا عاسىرلارداعى پارسى جازۋى» دەپ، وقىعانىمىز ءالى دە  ءبارىمىزدىڭ جادىمىزدان وشە قويعان جوق قوي. سوعدىلىقتار ب.ز.ب. ءVى – ءىV عاسىردا پارسىنىڭ احەمەن مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان، مونعوليا مەن  قىتايدان – مەرۆكە دەيىنگى اۋماقتاعى نەگىزگى كەرۋەن جولدارىنىڭ بارىندە ولاردىڭ ساۋدا-ەگىنشىلىك قونىستارىنىڭ بولعاندىعى جايىندا دەرەكتەر بارشىلىق. بۇنداعى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق جاعداي «ۇيعىر جازۋىنىڭ» ءوزىنىڭ  ءتۇپ-تەگىن تۇركىنىڭ رۋنيكاسىنان ەمەس، سوعدىدان الىپ وتىرعاندىعىندا. ەندى مىناداي سۇراق تۋىندايدى، ۇيعىرلار تۇركى تەكتى بولا تۇرا، نەگە پارسى  جازۋىن قولدانعان؟ الدە تۇركىلەردە ءوز جازۋ تاڭباسى بولمادى ما؟

توقتاڭىز، نەگە بولمادى، بولدى! ونىڭ دالەلى دانيالىق عالىم ۆ.تومسوننىڭ 1893 جىلى العاش وقۋ قۇپياسىن اشقان 35 ارىپتەن تۇراتىن كونە تۇركى  رۋنيكاسىن قايدا قويامىز؟! تۇركىلەردىڭ ارعى تەگى ساقتاردا جازۋ مادەنيەتىنىڭ بولعانىنا ەسىك وباسىنان تابىلعان 26 تاڭبادان تۇراتىن كۇمىس توستاعان مەن  قاتار تالاس، ەرتىس، سىر، ىلە وزەندەرىنىڭ بويىنان تابىلعان رۋنيكالىق جازۋلار دالەل بولا الادى. بۇل جازۋ ب.ز.ب. V – ءىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن حابار بەرىپ، قازاق جەرىندە عۇمىر كەشكەن ساق تايپالارىنىڭ ءتىلى – تۇركى ءتىلى بولعاندىعىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، اقيقاتىن الەمگە تانىتتى. سولاي اعايىن!

ەندى بۇل جازعاندارىمىزدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وزىمىزشە ساراپتاما جاساپ  كورەيىك: ۋاقىت مەرزىمى شامالاس، ورنالاسۋ ايماعى دا سول قالپى، ءتىلى تۇركى، جازۋ تاڭباسى ەكى باسقا. ايتىلىپ وتىرعان جازۋلاردىڭ ايىرماشىلىعىنىڭ  جەر مەن كوكتەي ەكەندىگى ايداي انىق بولىپ تۇر. بۇعان نە دەيسىز؟ وسىدان كەلە سوندا بۇل جەردىڭ جەرگىلىكتى  حالقى كىمدەر بولعان دەگەن؟ – زاڭدى سۇراق  تۋىندايدى.

ال، بۇعان جاۋاپتى كونە قىتاي جىلناماشىلارىنىڭ مالىمەتتەرىنەن  تابامىز. سەبەبى، قىتايدىڭ باتىس ولكەنى جاۋلاۋعا العاشقى قادام باسپاس  بۇرىن، الدىمەن بۇل ءوڭىردىڭ حالقى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جايلى ماعلۇماتتار  جيناۋدان باستاعان. وسى ماقساتتا ەكى رەت ەلشىلىككە كەلگەن قىتايلىق  ساياساتشى چجان تسيان «باتىس ءوڭىر» جەرلەرى، شىعىس  تۇركىستان، قازاق جەرى مەن ورتالىق ازيا تۋرالى كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان. سونداي  اقپاراتتاردى تاريحشى بان گۋدىڭ (ب.ز.د. ءى ع.) «ەرتەدەگى حان تاريحى» ەڭبەگىنىڭ «باتىس ولكە تۋرالى حيكايا» تاراۋىنان  دا كەزدەستىرەمىز.

وندا باتىس جاقتى مەكەندەيتىن تۇركى تەكتى - ءۇيسىن، قاڭلى، سيۋننۋ يەلىكتەرى  جايىندا بايانداي كەلە ۇيسىندەردىڭ  جەتىسۋدى، ساقتاردىڭ، قاڭلىلاردىڭ تۇرفان ويپاتىن مەكەندەيتىنىن جانە ولاردىڭ قىتاي بيلىگىنە قارامايتىندىعى جايىندا ايتىلعان. ەندى وسى جەردە ءسال كىدىرىس جاسايىق: سول بان گۋ ءوز مالىمەتتەرىندە قاڭلى مەملەكەتىن 5 بەكتىككە بولگەن.ونىڭ ىشىندە «سۋشيە»، «كۋشانيە» - يەلىك اتاۋلارىن وقىعاندا سۋشيە-سۋلە (قاشقار), كۋشانيە-قۇشار نەمەسە قاراشار اتاۋلارىنىڭ ەسكىشە ايتىلۋى  ەمەس پە ەكەن؟ – دەگەن، ويلارعا جەتەلەيدى. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ وسىناۋ  ىزدەنىس  بارىسىنداعى ويىمىزدان تۋىنداعان ءتۇرلى بولجامدارىمىزدىڭ ءبىرى عانا.

مىنەكەي، ءوزىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتسە دە وسىناۋ ەجەلگى پارفياندىقتاردىڭ  ۇرپاقتارى پارسى ءتىلىن تۇركىگە الماستىرسا دا-بىراق، وزدەرىنىڭ شىعىس يرانمەن بايلانىسىن ۇدايى سەزىنىپ  وتىرعان  بولۋلارى كەرەك. ءسوتىپ، جوعارىدا ايتىلعان – كوپەستەردەن، قولونەرشىلەر مەن ديقان-باعبانداردان تۇراتىن «جاڭا حالىقتىڭ» ياعني، ۇيعىرلاردىڭ ارعى تاريحىنداعى وسىنداي وزگەشەلىكتەردىڭ بولعانىن جانە «بۋدان مادەنيەتتىڭ» قالىپتاسۋى سەبەپتەرىن دە ەندىگى ءوزىڭىز ءتۇسىنىپ قالعان بولارسىز. بۇل دەگەنىڭىز، شاماسى «ەجەلگى» شىعىس تۇركىستاننىڭ تاريحي ءداستۇرىنىڭ ءۇزىلىپ قالۋىنىڭ  سەبەپ-سالدارىنىڭ ءبىر قىرى عانا بولسا كەرەك-ءتى...

تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق كەلەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى «امانات حالىقتىڭ» تۇركىلەنۋ ءۇردىسىنىڭ ءوتۋ بارىسى جايىندا بولماق. دەمەك، پاسارعادى جۇرتىنىڭ تۇركىلەنۋى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، عاسىرلارعا ۇلاسقان. بۇل ۇدەرىستىڭ باسىندا جەرگىلىكتى جۇرتپەن قوسا، ءارتۇرلى ساياسي، ەكونوميكالىق تاعى باسقا سەبەپتەردەن شىعىسقا ىعىستىرىلىپ نەمەسە ەتنوگەنەز ناتيجەسىندە وسى ارادان شىققان رۋلاردىڭ وڭتۇستىككە قاراي كەڭ كولەمدە جورىق جاساپ، شابۋىلداپ تۇرۋىنان تۋىنداعان. ولار – ساقتار، كۋشاندار، تۇرىكتەر، قارلۇقتار، قىپشاقتار تاعى باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تولىعىراق باياندار بولساق: ب.ز.ب. ءى مىڭجىلدىقتاعى قازاق جەرىن، ورتالىق ازيانى، اۋعانستان مەن سولتۇستىك ءۇندىستاندى مەكەندەگەن – ساقتار  ءداۋىرى، سوعدى  مەملەكەتىندە، ەجەلگى تۇراندا بيلىك قۇرعان الىپ ەر  توڭعا زامانى (افراسياب), ۇلى قىتاي قورعانىن سالدىرتقان – تىنىق مۇحيتتان پەن كاسپي تەڭىزىنە  ارالىعىندا، ءۇندىستان، يران، اۋعانستانعا دەيىنگى ۇلان بايتاق ايماققا قوجالىق ەتكەن – عۇندار، قازاق جەرى مەن ورتالىق ازيادا، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جانە يرانمەن وداقتاسا ءجۇرىپ ەفتاليتتەردى (اق عۇندار) باعىندىرعان – تۇركى قاعاناتى، ودان بەرگى تۇركەش، قارلۇق، قاراحان قاعاناتتارى داۋىرلەرى مەن قىپشاق حاندىعى، شىڭعىسحان زاماندارى، تاعى  سول سياقتى  اتالمىش ۋاقىتتىڭ بارلىق كەزەڭىندەگى بيلىك باسىندا تەك قانا تۇركى اۋلەتتەرىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋى.

مىنە، وسىنشاما عاسىرلار اياسىنداعى تۇركىلەنۋ ءۇردىسى ۇنەمى ءوزىنىڭ  جالعاسىن  تاۋىپ، كۇندەلىك ءومىردىڭ اجىراماس ءبىر سالاسىنا اينالعان ەدى. ءيا، وسىناۋ داۋىرلەرگە ۇلاسقان تۇركىلەنۋ قۇبىلىسىنىڭ توقتاۋسىز ءجۇرۋى ءوز دەگەنىنە جەتىپ تىندى. سونىمەن ساق زامانىندا اماناتقا كەلگەن جۇرت، ياعني، كەيىنگى «جاڭا ۇيعىر حالقى» ب.ز.د. 59 جىلى العاشقى قىتاي باسقارۋ اكىمشىلىگى قۇرىلعان، ال  ب.ز. ءVىى عاسىرىندا سۋلە ەسكى اتاۋىمەن بىرگە جاڭا اتى كاشا، ياعني، قاشقار بولىپ تان يمپەرياسىنىڭ كارتاسىنا تۇسكەن باتىس ولكەنى مۇرا ەتىپ الىپ، ح عاسىر باسىندا تۇرفان، قاراشار، قاشقار جانە جاركەنت ايماعى تولىق  تۇركىلەنىپ اقىر اياعى - شىعىس تۇركىستانعا اينالىپ شىعا كەلدى.

جانە دە تابيعاتتىڭ دا ادام ومىرىندە ۇلكەن ءرول وينايتىنىن ۇدايى ەستە  ۇستاعان دا ءجون-اۋ. ايتىلىپ وتىرعان  ءىح–ح عاسىرلاردا ۇلى دالانىڭ  تاندىرى كەۋىپ قۋاڭشىلىق باسقان كەزە  ەدى. قاڭسىعان قۋاڭشىلىق كوشپەلىلەردىڭ شارۋاشىلىعىن شايقاپ، اۋرەگە سالسا، ارقاشان دالا جاقتان كەلەتىن قاۋىپ ازايىپ، كەرىسىنشە جاسىل القاپ تۇرعىندارىنىڭ وركەندەۋىنە  مۇمكىندىك ۇلعايا تۇسەتىن. قالىپتاسقان جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانعان  ۇيعىر يدىقۇتى مەملەكەتى مەن سامانيدتەردىڭ باق-تالايى ارتىپ كۇشەيىپ شىعا  كەلدى. بۇرىندارى ەكى-ءۇش عاسىر بۇرىن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان باتىس تۇرىك  قاعاناتى ىدىراعان سوڭ، ونداعى قارلۇق، ارگۋ، تۇحسي باسقا دا تۇرىك  تايپالارى لەك-لەگىمەن اۋىپ – ىستىق كولدىڭ وڭتۇستىگىنە جانە تارىم القابىنا كەلىپ قونىس تەپكەن بولاتىن.

سول ح عاسىردىڭ باسىندا قارلۇقتاردىڭ وڭتۇستىگىندە چيگيل مەن ياعما  تايپالارى پايدا بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە العاشقى بولىپ ياعما تايپاسى يسلام ءدىنىن (900ج.) قابىلداعان-تىن. ولاردىڭ بيلەۋشىسى  بوگراحان، قاراپايىم حالقىن «بوگراش» دەپ اتاعان. بوگراش ءتىلىنىڭ قارلۇقتار مەن ۇيعىرلارعا مۇلدەم ۇقسامايتىندىعى جايلى زەرتتەۋشى س.ە.مالوۆ: 1069 جىلعى جازىلعان ج. بالاساعۇننىڭ «قۇتتى  بىلىك» داستانى – اۋەلى اراب  ارپىمەن جازىلىپ، سوسىن  ۇيعىر جازۋىمەن كوشىرىلگەن، شىعارمانىڭ ءتىلى ۇيعىرشادان وزگەشە «بوگراش» تىلىندە-دەپ، وزدىك پىكىرىن بىلدىرگەن.

بۇل ح عاسىرداعى نەگىزىن ساتۇق بوعرا حان قالاعان (915 - 955ج.ج.) قاراحان  ءداۋىرى كەزەڭى. مەملەكەتتىڭ العاشقى استاناسى – قاشقار، ودان بالاساعۇن،  وزگەن قالاسى، كەيىننەن قايتادان قاشقار قالاسى بولدى. تۇركىلەردىڭ جاڭا ءدىني سەنىم يسلامدى قابىلداۋىنا ۇيىتقى بولعان ساتۇق بوعرا قاعاندى قازاق ەلى ءالى كۇنگە دەيىن قاستەرلەپ اۋليە اتا دەپ اتايدى، كەسەنەسى تاراز قالاسىندا ورنالاسقان. قاشقارداعى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا  قاعاننىڭ بالاسى مۇسانىڭ ءوز بيلىگىن نىعاتۋ ماقساتىندا 960 جىلى  يسلامدى مەملەكەتتىك  ءدىن – دەپ، جاريالاۋى دا كۇشتى ىقپال ەتتى. بۇرىننان بۋددالىق  پەن نەستورياندىق سەنىمدەگى شىعىس تۇركىستاننىڭ باسىم بولىگى ەندى يسلامعا بەت بۇردى. بىراق، تۇرفان، قاراشار مەن كوشتە تۇراتىن حريستيان  ۇيعىرلاردىڭ دا الەۋەتى ارتىپ، مانيحەيلىك دىننەن مۇلدەم باس تارتتى، ناتيجەسىندە بۇل ءدىني سەنىم مۇلدەم جويىلىپ تىندى.

الايدا، كەڭ ەتەك العان نەستورياندىق ساياسي  بىتىراڭقىلىقتا بولسا دا، سانى ارتىپ كەڭ قۇلاش جايعان نەستورياندىق شىركەۋلەر ءحىى عاسىردا تۇتاستاي  كەڭ كولەمدى قامتىعان ءبىرتۇتاس مادەني سالانى قۇرادى. قىتايمەن سوعىس ولار ءۇشىن ءتيىمسىز ەدى، ويتكەنى ەكونوميكالىق احۋال باسىم ءتۇسىپ، سوعىس پەن جەڭىس يدەياسىنان الدەقايدا كۇشتىرەك بولاتىن. جانە شاي مەن جىبەك كيىمدەر، ساۋدا كەرۋەنىنەن تۇسەتىن قىرۋار پايدا جاعى تاعى بار دەگەندەي. ول كەزەڭدەگى  ساۋدا كەرۋەندەرى قىتايدان شىعىپ، باعداتقا ايالداپ، ارى قاراي كونستانتينوپولگە دەيىن دامىلسىز ءجۇرىپ جاتتى. بۇنداعى مۇسىلمان كوپەستەرى سىبىرگە دەيىنگى ايماقتا قوجالىق ەتسە، نەستورياندىق ۇيعىر كوپەستەرى ورتا ازيا مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى.

كەيىنىرەك، ءحى عاسىردا ورتا ازياعا دا اقىرىنداپ حريستياندىقتىڭ پراۆوسلاۆتىق تارماعى تارالا باستادى. ىلگەرىدەگى وشپەندىلىگى ۇمىتىلماعان نەستورياندار بولسا، وزدەرى تاراپىنان بۇل قۇبىلىسقا سالقىن قاباق تانىتقان سىڭايلى. ساياسي بىتىراڭقىلىق پەن ساۋداداعى اشكوزدىك، ءدىني الاۋىزدىق ءحىى عاسىرداعى ۇيعىرلاردىڭ ىشكى-سىرتقى جانە كورشىلەرمەن  قارىم-قاتىناسىنا ءتۇرلى ىقپالىن تيگىزىپ وتىردى. وسى قوعامداعى بارشا ءدىني الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە حريستياندىق-نەستورياندار وزگە دىنگە توزبەۋشىلىك قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن.

ماسەلەن، 1125 جىلى شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ كۇيرەگەن قيدانداردىڭ  لياو يمپەرياسىنىڭ بەكزاداسى ەليۋي داشي كورشىلەرى چجۋرچجەندەردىڭ  شابۋىلىنان ىعىپ 20 مىڭ اسكەرىمەن يمپەريانىڭ باتىسىنا قونىس اۋدارادى. ول 1128 جىلى وندا دا تۇراق تابا الماي وڭتۇستىك جوڭعارياىنىڭ بيشبالىق قالاسىن باسىپ الادى. ءيا، كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى، سەبەبى، مۇسىلمانمەن سوعىساتىن ادام ءوزى كەلدى (گۋرحان). وسى ءساتتى ءتيىمدى پايدالانعان نەستورياندىق ۇيعىرلار قيدانداردى ازىق-تۇلىكپەن، ساربازبەن قامتاماسىز ەتۋ جاعى مەن اسكەردى قايتا قۇرىپ جاراقتاندىرۋدان  قارجىلارىن اياماعان. وعان بۇل جەردە تيان-شان ءوڭىرىنىڭ وتىرىقشى 7 وبلىسىنىڭ باسشىلارى (تەگى جاعىنان ۇيعىرلار بولۋى كەرەك) جانە 18 تايپانىڭ كوسەمدەرى قوسىلىپ بارلىعى قاشقار قالاسىنا شابۋىل جاساعانىمەن  جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. سونىمەن جەتىسۋعا تۇراقتاپ بىرتە-بىرتە  1129 جىلى سامارقان بيلەۋشىسىنىڭ قولاستىنداعى 16 مىڭ قيدان ءتۇتىنىن وزىنە قوسىپ الىپ، 1129 جىلى قاشقار مەن حوتان قالاسىنا قايتا شابۋىل جاساپ باسىپ الادى.

بىراق، وسى جاعدايعا بايلانىست  گۇرحاننىڭ ورتا ازيا مۇسىلماندارىمەن  قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسىپ، قاڭلى مەن قارلۇقتاردى جاۋلاعانى ءۇشىن ۇلى قىپشاق دالاسىن ءوزىنىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالدىردى. ول از دەسەڭىز  1130 جىلى حودجەنت تۇبىندە سۇلتان سانجاردىڭ يەلىگىندەگى ماحمۇتحاننىڭ  اسكەرىن بىت-شىت قىلىپ جەڭەدى. بۇل قورلىققا شىداماعان تاياۋ شىعىستاعى مۇسىلمانداردىڭ قۇدىرەتتى قولباسشىسى سۇلتان سانجار (حوراسان، سەدجاستان، گۋرا مەن عازنانىڭ جانە مازاندەراننان جيناعان) 100 مىڭ  ساربازىمەن «ءدىنسىز  تۇرىكتەردىڭ» سازايىن تارتقىزۋعا ءوزى كەلەدى.

ءسويتىپ، 1141 جىلى حودجەنت پەن سامارقاننىڭ اراسىنداعى قاتۋان جازىعىندا قاراقىتاي گۋرحانى ەليۋي داشىنىڭ باق-تالايى اسىپ، شايقاس  دالاسىندا باسىم ءتۇسىپ، سۇلتان سانجار باستاعان مۇسىلماندار قوسىنىن  ويسىراتقان كۇيدە كۇل-تالقان ەتىپ جەڭەدى. ونىڭ ايەلى مەن قارۋلاستارى  تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ءوزى ارەڭ دەپ جانساۋعالاپ امان قالادى.

مىنە، وسىناۋ قاندى شايقاستا نەستوريانداردىڭ  يسلامعا دەگەن، ءدىني وشپەندىلىگى ءوز دەگەنىنە جەتكەن ەدى. نەگە دەسەڭىز سول كەزەڭدەگى شىعىس تۇركىستاندا مۇسىلماندار، بۋدداشىلار مەن نەستورياندار قاتارلاسا  عۇمىر كەشىپ جاتتى. مىسالى:

1) بۋدداشىلار موناستىرىندا بايلىقتارى ءشىرىپ جاتسا دا، ساۋداعا سەلقوس  بولدى. (بۋددا زاڭى بويىنشا التىنعا مەن كۇمىسكە، ايەلگە جولاۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى)

2) نەستورياندار شەتتەرىنەن ساۋداگەر دا، بىراق، مۇسىلمانداردى ولەردەي  جەك كوردى.

3)  مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى دە وزدەرى تاراپىنان كەرۋەندەرىن توقتاتقان  ەمەس.

نەستورياندىق ۇيعىرلار جۇمسالعان قارجى مەن قولداۋدىڭ قارىمتاسى  رەتىندە قيداندار گۋرحانى ارقىلى بۇكىل – سامارقان مەن فەرعاناداعى،  قاشقار مەن حوتانداعى مۇسىلمەن باسەكەلەستەرىنىڭ مىسىن باسىپ، بۇكىل  كەرۋەن ساۋداسىنىڭ تىزگىنىن ءوز قولدارىنا الۋدى كوزدەدى. جانە سولاي بولىپ  ويلاعان ماقساتتارى جۇزەگە اسقان سەكىلدى. نەگە دەسەڭىز وسى قاتۋانداعا  قىرعىن شايقاستان كەيىنگى كەزەڭدە ۇيعىرلاردىڭ ساۋدا قالالارىنىڭ گۇلدەنۋ كەزەڭىنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ، باسىمدىققا يە بولعان نەستوريان كوپەستەرى  كەرۋەن ساۋداسىنان باسقا، وزدەرىنە تاۋەلدى اۋماقتارداعى مۇسىلمان  كوپەستەرىنەن قوسىمشا الىم-سالىق تا الىپ وتىردى.سول ۇشىندە ولار،  ولشەۋسىز پايدا اكەلەتىن باسقا دىندەگىلەرگە قارسى  كۇرەستى ۇنەمى قولداپ، بار  قاراجاتتارىن ايامايتىندى.

ۇيعىرلاردىڭ ويىن جۇزەگە اسىرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتقان، ىسكە ىڭعايلى، ءبىلىمى مەن مادەنيەتى ءبىر باسىنا جەتەرلىك اسكەري كوسەم  ەليۋي  داشىنىڭ ءوز  باسىنا كەلسەك، ول – ايماقتاعى بۋددا، يسلام، حريستيان دىندەرىنىڭ  ەشقايسىسىن دا مويىنداماعان كورىنەدى.

وعان دالەل رەتىندە 1130 جىلى ول ءوز اتىنان كوك ءتاڭىرى مەن قاسيەتتى جەر-سۋعا، اتا-بابا ارۋاعىنا باعىشتاپ - سۇر بۇقا مەن اق بوز اتتى قۇرباندىققا  شالعانىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر. بىراق، ونىڭ مۇراگەرى يليا دەگەن،  حريستياندىق ەسىمدى يەلەنسە، نەمەرەسى (دجۋركا، يۋركا) يۋري بيلىك ەتكەن 1178 – 1213 جىلدارى اتاسى ەليۋي داشى جاۋلاپ العان جەرلەردى ساقتاپ قالۋ  ماقساتىندا پاتريارح يليا ءىىى-گە «قاشقار مەن جەتىسۋدا نەستورياندىق  ميتروپوليا» قۇرۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان.

ۇيعىر يدىقۇتى قاتۋان شايقاسىنان كەيىن قاراقىتاي گۋرحانىنا سالىق تولەپ  تۇرعانىمەن، تولىق تاۋەلدىلىككە تۇسپەي شىن مانىندە ءوز بەتىنشە دەربەس ارەكەت ەتە بەرەتىن. بۇدان ءبىز ۇيعىر يدىقۇتىنىڭ – قيدان گۋرحانعا ادال  وداقتاس ەمەس ەكەندىگىن، گۋرحاندى تەك ساۋدا سالاسى مەن ءدىني مۇددەلەرى ءۇشىن  عانا، مىسالى: مۇسىلماندارعا قارسى قالقان رەتىندە پايدالانۋ ساياساتىنا  پايدالانىپ عانا، قيتۇرقى ساياسات ۇستانعاندىعىن بايقايمىز.ودان ارعى  ۇيعىرلاردىڭ تاريحى، ارينە، الەمدەگى بارلىق ەلدەر شەجىرەسىندە  جازىلعانداي كوپتەگەن ءدىني سەنىم جىكشىلدىگىنەن، ىشكى الاۋىزدىقتان، تەكتىك  ايىرماشىلىق پەن ىشكى-سىرتقى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستاردىڭ اسەرىنەن ءىرى قاقتىعىستارعا تاپ  بولىپ، ودان ءارى ۇلكەن  قانتوگىستەردى دە تۋىنداتىپ وتىرعان.

وعان مىسال كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە  ۇشىراساتىن، جوعارىدا ايتىلعانداي ارتەكتىلىك، ءتۇرلى ادەت-عۇرىپتار مەن  سالت-داستۇرلەردىڭ كەزدەسۋى، مىسالى، تۇركى تەكتى سارىۇيعىرلاردىڭ كۋشا مەن قاتار باسقا دا قالالار ماڭايىندا كوپتەپ قونىستانعاندىعى، باسقا  ۇيعىرلاردىڭ ولاردى «كاپىر» دەپ، اتايتىندىعى جايلى، تاعى باسقا ءتۇرلى  مالىمەتتەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

ايتىلعان سودەرىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن مىنا ءبىر فاكتىگە كوڭىل اۋدارا كەتەيىك. اكەسى قاشقاردا تۋىپ وسكەن، قاراحان ءداۋىرى  تۇسىنداعى  امىرشىلەردىڭ ءبىرى يبن ءاليدىڭ ۇرپاعى، تۇركى حالقىنىڭ اسا دارىندى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، ايگىلى «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» شىعارماسىنىڭ اۆتورى ماحمۇد قاشقاري  قاراحاندىقتاردىڭ ۇيعىرلاردى شابۋىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

كەمە ىشىنە وتىرىپ،
ىلە سۋىن كەشتىك ءبىز.
ۇيعىر جاققا بەت قويىپ،                                                                                         مۇڭلىق جۇرتقا استىق ءبىز.
بايراق بايلاپ اتتارعا
ۇيعىر جاققا تارتارعا.
ۇرى – جاۋىز جاتتارعا،
قۇس سياقتى ۇشتىق ءبىز.
سەلدەتىپ ءبىر اقتىق ءبىز،
كەنت ۇستىنەن شىقتىق ءبىز.
بۇرحان ءۇيىن جىقتىق ءبىز
بۇرحان ۇستىنە شىقتىق ءبىز!

(شۋ  باتىر\\ ەكى  مىڭ  جىلدىق دالا جىرى. الماتى.  2000. 93 بەت.)

ودان كەيىنگى ۇيعىرلاردىڭ قىسقاشا تاريحى جارتى الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىس حان زامانىمەن استاسىپ جاتىر. عۇلاما، تۇركولوگ ل. گۋميلەۆتىڭ پىكىرىنشە: ۇلى قولباسشى شىڭعىس حان اۋەل باستا بۇكىل كوشپەلى تايپالاردى ءبىر تۋ  استىنا بىرىكتىرۋدى عانا مۇرات ەتكەن. بىراق يمپەريا قۇرىلعاننان كەيىن شىڭعىس حان قىتاي جانە حورەزم سەكىلدى باعزى زاماننان بەرى كوشپەلىلەردىڭ جەرىنە كوز الارتىپ كەلگەن وتىرىقشى يمپەريالارمەن كۇرەسۋگە امالسىزدان  ءماجبۇر بولعان.ناتيجەسىندە، سوعىس اۋقىمى كەڭەيىپ، بىردەن-بىرگە ۇلاسىپ،   جىلدان-جىلعا جالعاسا بەردى. وعان قوسا مۇسىلمان كوپەستەرىنىڭ بىتىسپەس  قارسىلاستارى  – نەستوريان دىنىندەگى ۇيعىر كوپەستەرى  شىڭعىس حاندى يسلام مەملەكەتتەرىمەن سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىرعاندىعىن قوسىڭىز.

كەيىنگى بەرگى شەجىرە ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قۇرىلعان موعولستان  مەملەكەتى تاريحىمەن ەتەنە بايلانىسقان. ونىڭ سەبەبى موعولستاننىڭ  وڭتۇستىگى - فەرعانا ءۋالاياتى مەن قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن  شەكتەسكەن ەدى. شاعاتاي ۇلىسى ىدىراعاننان كەيىن، توعىلىق تەمىر  ۇرپاعىنىڭ بيلىككە كەلۋى، ودان بەرى موعولستان حانى ەسەن بۇعانىڭ، بابالار  ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قارا شاڭىراعىنا تۋ تىككەن - قازاق سۇلتاندارى كەرەي مەن جانىبەكتى قۇشاق جايىپ قارسى الۋىنا ۇلاسادى.

كەيىنگى شەجىرەگە دەن قويساق ءحVىى عاسىرلاردا، دالىرەك ايتساق 1635 جىلى  ويراتتاردىڭ باسىن قوسىپ حاندىق قۇرعان باتۋر حونتايشىنىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلى، ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ  باستاماسى بولدى.

جاۋلاۋشىلىق ساياسات ارقىلى الەۋەتى اسقان،  ءحVىىى عاسىردا ءبىرشاما ساياسي  جانە ەكونوميكالىق ورلەۋگە يە بولعان جوڭعار حاندىعى تيبەتتى، شىعىس تۇركىستاندى جانە قىرعىزداردىڭ ءبىراز بولىگىن ءوزىنىڭ قولاستىنا باعىندىرعان  ەدى. باسقىنشىلىق سوعىس ساياساتىن ۇستانىپ، سان مىڭداعان ادامداردىڭ  ناھاق قانىن توككەن جوڭعار مەملەكەتىنىڭ «ورتالىق ازيادا بىردەن-ءبىر، تەڭدەسسىز قوجايىن بولسام!» ەگەن ارمانى ساعىمعا اينالدى.

سول، ءحVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا (1758ج.) قازاق ساربازدارى مەن  تسين  يمپەرياسىنىڭ قىسپاعىندا قالىپ، قىرعىنعا ۇشىراعان جوڭعارلار ەندى  قايتىپ باس كوتەرمەستەي بولىپ تاريح ساحناسىنان ماڭگىگە جويىلدى. ءيا، قازاق  اتامىزدىڭ «نەگە قۇمار بولساڭ، اجالىڭ سودان» دەگەن ءسوزى تەگىن  ايتىلماعان-اۋ، ءسىرا!

ارينە، قىتاي دا ءوز تاراپىنان تىنىش جاتپاي ءبىرشاما جىلدارعا سوزىلعان  جازالاۋ شارالارىن باستايدى، بىراق، كۇش تەڭ ەمەس ەدى، كوپ ۇزاماي   كوتەرىلىس اياۋسىز باسىپ جانشىلدى. كوتەرىلىس بەلەڭ العان جوڭعاريا جەرى مەن شىعىس  تۇركىستان ايماعى بۇل قاندى وقيعادان كەيىن، تسين يمپەرياسىنىڭ جاڭادان  قۇرىلعان پروۆينتسياسى  -  شىڭجاڭ (شۇار)  ياعني، قىتايشا سينتسزيان (جاڭا  شەكارا) دەپ، اتالدى.وسى ءساتتى ءتيىمدى پايدالانعان قىتاي ۇكىمەتى جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر اۋماعى مەن شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىن ءوزىنىڭ يەلىكتەرى دەپ  جاريالايدى.

دەمەك، وسىناۋ قيتۇرقى ساياساتتىڭ اياسىندا يەسىز قالعان جوڭعارلار مەكەنىنە  - تارانشىلاردى، ياعني، تۇرفان،  اقسۋ جانە  قاشعار، حوتان تاعى باسقا  ولكەلەردەگى ۇيعىرلاردى كۇشتەپ اكەپ ورنالاستىرادى. «تارانشى» - ەگىنشى، ديقان دەگەن، ماعىنانى بەرەدى، ونداعى باستى ماقساتىنا توقتالار بولساق:  ءبىرىنشى مىندەت-قىتايلاردى استىقپەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرۋ بولاتىن. سودان نە كەرەك، بەينەتپەن تاپقان ءونىمنىڭ  باسىم بولىگى قىتاي بيلىگىنە  تاپسىرىلىپ، عاسىرلارعا سوزىلعان الەۋمەتتىك ەزگىنىڭ شىرماۋىندا عۇمىر  كەشتى.

ءسويتىپ، مانچجۋر تسين اۋلەتىنىڭ قولاستىنا قاراعان ۇيعىرلار ءحىح عاسىردا وتارلىق ەزگىنىڭ وكتەمدىگىنە شىداماي، وتارشىل بيلىكتىڭ وزبىرلىعىنا قارسى  1862 جىلى دۇنگەن حالقىمەن بىرىگىپ، ازاتتىق كۇرەسىنە شىعادى. قارۋلى كۇرەس  بارىسىندا قوقان حاندىعىنان كەلگەن اسكەري كوسەم ياكۋب  بەك جەڭىسكە  جەتىپ 1864 جىلى  قىتايدان ءبولىنىپ،  – قاشقار  مەن  ءۇرىمشى   قالالارىندا  دۇنگەندىك وداق باسشىلىق ەتكەن ۇيعىر (جەتىشار) مەملەكەتىن قۇرادى. جىلعا  جەتپەس  مەرزىم ىشىندە ەندى بيلىك  ءۇشىن  اۋىزبىرشىلىكتەن  ايىرىلعان  دۇنگەندەر  مەن  ۇيعىرلار الاۋىزدىققا  ۇرىنىپ  ءوزارا  قىرقىسادى. سونىمەن  اقىرىندا دۇنگەندەردى تاس-تالقان ەتىپ جويعان ۇيعىرلار  1865 جىلى  قۇلجادا  جەكە  تارانشى  سۇلتاندىعىن  قۇرادى. وسىناۋ پايدا بولعان ىلە سۇلتاندىعىنىڭ باسشىلىعىنا ابىلوعلى حان  سايلانادى.

ءدال وسى كەزەڭدە پاتشالىق رەسەيدىڭ  قولاستىنا قاراعان ۇلى ءجۇزدىڭ البان-سۋاندارى ءالى دە ورىس پەن قىتاي  اراسىنداعى ناقتىلانىپ ايقىندالا قويماعان شەكارا ارقىلى، ەجەلگى ادەتتەرىنشە ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. جانە دە ورىستىڭ وتارشىلدىق سۇرقيا ساياساتىنىڭ ەلگە، جەرگە، ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ  ەكەنىن ەرتە سەزگەن البان تازابەك پۇسىرمانوۆ وتە سۇڭعىلا ادام ەدى. سول ءۇشىن دە وزىنە قاراستى مىڭعا جۋىق وتباسىن باستاپ بوداندىققا مويىنسۇنباي ورىستىڭ جازالاۋشى اسكەرىمەن سوعىسىپ، قىرعىنعا ۇشىراتىپ تەگىمىز ءبىر، ءدىنىمىز ءبىر تۋىسپىز عوي، «كاپىرگە» قارسى بىرىگىپ سوعىسايىق دەگەن نيەتپەن ابىلوعلى حانعا بارىپ قوسىلادى.

تازابەك باتىردىڭ اتالمىش جويقىن اركەتىنەن قاتتى سەكەم العان ورىس بيلىگىنىڭ جەتىسۋداعى گۋبەرناتورى  كولپاكوۆسكي تازابەك پۇسىرمانوۆتى جازالاۋ ماقساتىندا ءوزى باستاپ كوپ اسكەرىمەن 1871 جىلى ماۋسىمىندا قۇلجاعا قاراي اتتانادى. العاشقىدا ادال وداقتاس بولعان ابىلوعلى حان  ورىستان زارە قۇتى قالماي قورىققانى سونشا، كولپاكوۆسكيگە  ءوز اياعىمەن كەلىپ بەرىلگەنى ازداي، ونىسىمەن قويماي تازابەك باتىردى دا الداپ اتا-جاۋىنا تىرىدەي  ۇستاپ بەرەدى. ءسويتىپ، گۋبەرناتور كولپاكوۆسكي بىرىنشىدەن تارانشى سۇلتاندىعىن ءبىرجولا تاريحتان وشىرسە، ەكىنشى جاعىنان تازابەك باتىردى دا تۇتقىنداپ ويلاعان ماقساتىنا جەتەدى.

وسى جاعداي تۋرالى قىتاي تاريحشىسى شي ءشىڭشۇن مىناداي دەرەكتەر قالتىرعان: «...ءاليحان  وعان تىزە بۇگىپ، امالسىزدان تازابەكتى وعان تاپسىرىپ بەرەدى. ورىستار تازابەكتى تەمىر شىنجىرمەن بايلاپ-ماتاپ الماتىعا اكەلىپ، ونى ازاپتاپ اسا جانتۇرشىگەرلىك قيناۋ جاساپ، عايۋاندىقپەن ولتىرەدى». (بەكسۇلتان نۇرجەكە-ۇلى. گۇبىرناتىر كالپاكوۆسكي مەن البان تازابەك باتىر جانە جەتىسۋعا ۇيعىرلاردىڭ جاپپاي كوشۋى، «جاركەن ايناسى»گازەتى، №19-20, 05قاراشا، 2021ج.).

ازاتتىققا جولىندا قۇربان بولعان جەرلەستەرىنىڭ اماناتىن اياق استى ەتكەن ابىلوعلى حان، قانداستارىنىڭ سەنىمىن اتتاپ ءوتتى. ول، قۇلجا قاقپاسىن قارسىلىقسىز اشىپ بەرۋمەن قاتار، تەگى ءبىر، ءدىنى ءبىر تازابەكتى ۇستاپ بەرگەن «ولشەۋسىز ەڭبەگى» ەلەنىپ، دەرەۋ الماتىعا كوشىرىلىپ اكەلىنگەن سوڭ ورىس ۇكىمەتىنىڭ قامقورلىعىنا الىندى.

پەتەربۋرگتاعى  1881 جىلعى  قىتايمەن  بولعان  كەلىسىم  بويىنشا، قۇلجا  ايماعىنداعى  ەلدەردىڭ  تالاپ-تىلەكتەرى  ەسكەرىلىپ  رەسەي  اۋماعىنا كوشىپ قونىستانۋىنا  رۇقسات  بەرىلدى. ناتيجەسىندە، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ  قۋعىنىنان، جازالاۋىنان  قاۋىپتەنگەن   ۇيعىرلار (45373 ادام)  مەن  دۇنگەدەردىڭ (4682 ادام) ءبىراز  شاڭىراعى  1881-1884 جىلدار ارالىعىندا ءبىزدىڭ  جەتىسۋعا  كەلىپ  قونىستاندى.   نەگىزىنەن تارانشىلار  قازىرگى  الماتى وبلىسىنا  قاراسى  - جاركەنت، اقكەنت،  اقسۋ-شارىن، مالىباي،  قورامسا  جانە  قاراسۋ  جەرلەرىنە  ورنالاسسا، دۇنگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى پىشپەكتىڭ (فرۋنزە قالاسى) باتىس جاعىنا جايعاستىرىلدى. جان ساۋعالاپ شەكارا اۋىپ كەلگەن ءار تارانشىنىڭ جانۇياسىنا 4 سوم 17 تيىننان  وكىمەت تاراپىنان تارقاتىلىپ، سونىمەن قاتار 10 جىل بويى الىم-سالىقتان بوساتىلدى.

ءسويتىپ، «...ءاۋ باستا گەنەرال كالپاكوۆسكي مەن البان تازابەكتىڭ اراسىندا تۋعان كۇرەس ءوستىپ حالىقارالىق دارەجەدەگى ماسەلەگە ۇلاستى. ناتيجەسىندە، جەتىسۋدىڭ شىعىس اۋداندارىندا، اتاپ ايتقاندا، سول كەزگى جاركەنت، ۆەرنىي ۇيەزدەرىندە ءبىر-بىرىمەن بايلانىسا ورنالاسقان ۇيعىر اۋىلدارى پايدا بولدى» (بەكسۇلتان نۇرجەكە-ۇلى. گۇبىرناتىر كالپاكوۆسكي مەن البان تازابەك باتىر جانە جەتىسۋعا ۇيعىرلاردىڭ جاپپاي كوشۋى، «جاركەن ايناسى»گازەتى، №19-20, 05قاراشا، 2021ج.).

يا، ول كەزەڭ دە قازاق  ەلى ءۇشىن پاتشالىق رەسەيدىڭ  وتارىنا اينالعان شەرلى زامان  ەدى. سوندىقتان بولا ەجەلگى جەر يەسى بولىپ وتىرعان، وسىناۋ قۇتتى قونىس ءۇشىن ارعىسى - جوڭعار، بەرگىسى ورىس پەن قىتايعا قارسى تۇرىپ عاسىرلار بويى قانىن دا، جانىن دا اياماعان قازاق حالقىنىڭ ەركىنەن تىس وسىنداي شۇرايلى تەگىن جەردى يەلەنىپ، «كەڭشىلىككە» كەنەلدى. ارينە، «الماقتىڭ دا سالماعى بار...» دەگەندەي سودان بەرگى جىلداردا پاتشالىق رەسەيگە، ونىڭ ميراسقورى كەڭەستىك قىزىل يمپەرياعا جان-تاندەرىمەن بەرىلىپ «ادال» قىزمەت ەتتى دە.

قازىرگى ۇيعىر  جۇرتىنىڭ سول شاقتا قىتايدا  قالاي  اتالعانىن بىلمەيمىن، بىراق، رەسەي  يمپەرياسى تۇسىنداعى  مىنا  ءبىر  قۇجاتتاردا «ۇيعىر» اتاۋى  كەزدەسپەيدى. سونداي-اق، يمپەريالىق رەسەي قولاستىنداعى ءحىح عاسىردىڭ  سوڭى مەن حح  عاسىردىڭ باسىندا  تۇركىستان ايماعىندا تۇراتىن  حالىقتاردىڭ ۇلتتىق قۇرامى جايىندا زەرتتەۋشى  م. بەيسەنوۆ  «1897 جىلعى بۇكىلرەسەيلىك  ساناققا» سۇيەنە وتىرىپ تۇركىستان ولكەسىن مەكەندەگەن  حالىقتاردىڭ ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىن كەستە بويىنشا مىناداي ەتىپ سيپاتتايدى:

كەستە – 1.  تۇركىستان  ءوڭىرى  حالىقتارىنىڭ  ەتنوستىق  ەرەكشەلىكتەرى:

ودان  كەيىنگى 1910 – 1912 جىلدارى جاسالىنعان جەرۇيىق جەتىسۋدىڭ  جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ حالىقتىق ەسەبى جايلى مالىمەتتەردەن، ۇيعىرلار  تۋرالى دەرەكتى  پ. رۋميانتسەۆتىڭ ەكى بولىمنەن تۇراتىن «تارانشىلار» دەپ  اتالاتىن بەسىنشى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن تابامىز. وندا ۆەرنىي،  جاركەنت وڭىرىندەگى تارانشىلاردىڭ (ۇيعىرلاردىڭ) اينالىسقان  شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتى جايىندا باياندالادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان  كەستەدەن دە، پ. رۋميانتسەۆتىڭ جازبالارىنان دا بايقايتىنىمىز، ناقتى «ۇيعىر» اتاۋىنىڭ رەسمي تۇردە بەكىتىلۋى پاتشالىق رەسەي قۇلاعاننان كەيىنگى  كەڭەس بيلىگى كەزىندە جۇزەگە اسقان بولۋى كەرەك.

ەندى «سارت» - اتاۋىنىڭ ماعىناسىن قاراستىرىپ كورەلىك. بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ توركىنىن بىرقاتار زەرتتەۋشىلەرىمىز سىر وزەنىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ  سەبەبى، ەرتە ورتا عاسىرلاردا سىرداريا وزەنى «ياقسارت» اتالعان، ال ونىڭ  بويىندا ديقانشىلىقپەن اينالىسقان تاجىكتەردى «ياقسارتتىقتار» دەگەن،  جالپى ەسىممەن اتاعان ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە «ياق» ءسوزى ءتۇسىپ قالىپ، «سارت»  ءسوزى كەڭ قولدانىسقا يە بولىپ كەتكەن – دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.

الايدا، بەلگىلى عالىم ت. جۇرتبايدىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، اعامىز  بىلاي دەپ، تارقاتادى: «...سارتتار، ياعني تۇركى تۇقىمىنا جاتپايتىن، ساۋدا جاساي  كەلىپ قونىستانىپ قالعان كوپەستەر تەك قالادا تۇرعان. ولار مەملەكەتتىك  بەكزادالىققا كوتەرىلمەگەن، تەك مەشىت ارقىلى ىقپال جاساۋعا تىرىسقان. «سارت» دەگەن ءسوزدىڭ شامداناتىن ەشتەڭەسى جوق. بۇل تاريحي جاعدايعا  بايلانىستى شىققان الەۋمەتتىك توپتىڭ اتى» دەپ، تۇيىندەيدى. («دۋلىعا»  1توم. ت. جۇرتباەۆ، 338 بەت). بۇعان ءبىزدىڭ الىپ – قوسارىمىز جوق.

كەلەسى كەزەكتە كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بولعان مىنا جاعدايعا نازار  اۋدارىڭىزدار، اتالعان تاقىرىپقا جاناما مالىمەت: 1962 جىلدىڭ جازىندا قىتايدان قازاقستانعا مىڭداعان قازاق پەن ۇيعىر وتباسىلارىنىڭ كوشىپ كەلگەنى ەسىمدە. ول كەزدە بالامىز. العاشقى جىلى ءار ءۇي ءبىر-ءبىر وتباسىنى پانالاتتى. كوشىپ كەلگەندەردىڭ بالالارىمەن تانىسىپ، دوس بولىپ كەتتىك. كەلەر جازدا سوۆحوزدىڭ بۇكىل حالقى قۇرىلىسقا شىعىپ ورالماندارعا شاما-شارقىنشا ءۇي سالىپ بەرگەن. قىتايدىڭ فوناريگى، قىتايدىڭ اليۋمينيدەن جاسالعان تيىن اقشالارىن سول كەزدە كورىپ ەدىك. سوندا ءبىر ۇيعىر اقساقالدىڭ، ءبىزدىڭ ۇيدەن ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇيعىر ەكەنمىزدى وسى جاققا كەلگەننەن كەيىن بىلدىك. ارعى بەتتە، قىتايدا ءبىز تارانشى ەدىك، سارت ەدىك» دەگەنى ەسىمدە قالىپتى. (قوندىگەردىڭ ءبىر-اق بەتتىك تاريحى...2 ءبولىمى، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ)

ءيا، تاريح دەگەنىمىز ءتۇپسىز شىڭىراۋ تۇبىنەن بۇرقىلداپ شىعىپ جاتقان   قاينار سەكىلدى، ونىڭ قۇپياسى، قاسيەتى دە تەرەڭدە. سول سياقتى ۇيعىر حالقىنىڭ دا تاريحى تۇڭعيىقتان تامىر تارتاتىن كونە جۇرت ەكەندىگى داۋسىز.

سودان بەرگى ۋاقىتتا كەڭ پەيىل، جانى جومارت قازاق ەلىنە تۇراقتاپ، ءوسىپ-ءونىپ  قويان-قولتىق ءومىر كەشۋدە. قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان  ۇيعىرلاردىڭ اتالارى سول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى  جارتىسىندا شەكارا اسىپ كەلگەندەر ەدى...

ءيا، تاريحتىڭ اتى – تاريح، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. وتكەنگە سالاۋات  دەگەننەن باسقا شارا جوق!...

قالي يبرايىمجانوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«تۇپاردىڭ تۇياعىمەن جازىلعان تاريح» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى

Abai.kz