ءسوز باسى

– نە اششى؟
– شىندىق!
– نە ءتاتتى؟
– شىندىق!

يا، كىمدەرگە اششى، كىمدەرگە ءتاتتى؟..

حالىق شىندىقتى ءبىلىپ، ادىلەتتىكتىڭ سالتانات قۇرعانىن قالايدى. بىراق ەكەۋىنىڭ دە جولى شىرعالاڭ. دەر كەزىندە بىلە الماي سارساڭعا تۇسەتىنى سوندىقتان. حالىق زيالىلاردان ءۇمىت كۇتەدى. بىراق زيالىلاردىڭ ءبارى بىردەي كۇرەسكەر ەمەس. ساياسي ورتادا اقيقاتىن ايتىپ، اعىسى قاتتى تاسقىن سۋعا قارسى ءجۇزۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيتىنى تاعى راس. مۇنداي كوزسىزدىككە تەك ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيگەندەر، باسىن بايگە­گە تىككەندەر بارادى. وكىنىشتىسى، ونداي ىزگى جانداردىڭ سانى ساۋساقپەن ساناپ الارلىقتاي عانا. ەل باسىنا كۇن تۋعان سول ءبىر ازاپتى، ەڭسەنى باسقان 86-نىڭ اۋىر جەلتوقسان كۇندەرىندە ۇلت جاستارىنىڭ الەۋمەتتىك ادىلدىك ءۇشىن جانكەشىتى كۇرەسىن يمپەريانىڭ قارۋلى جاساقتارى باسىپ-جانشىپ، قولشوقپار­لارى مەن جاندايشاپتارى جاپا-تارماعاي قارالاپ جاتقان ساياسي ۇيىمدا ولارعا اراشا تۇسكەن كىم؟ بەيبىت قويشىباەۆ!

* * *

ال ەلدەگى باسقا ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى، ۇلت زيالىلارى نەگە ءۇنسىز قالدى؟

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس ومار­بەكوۆ «تاۋەلسىزدىك – ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي وي تۇيگەن: «...جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ايتقاندا، الاڭعا شىققان جاستاردىڭ بەلسەندىلى­گىن ءسوز قىلامىز. وتە دۇرىس. بىراق 16–18 جەلتوقسان وقيعا­سىندا قازاق حالقى قانداي باعىت ۇستاندى؟ ساياسي-الەۋمەتتىك پيعىلى قانداي بولدى دەگەن ماسەلەنى دە زەرتتەۋىمىز كەرەك. ...سونىمەن بىرگە، كەيبىر اعالارىمىز جەلتوقسان وقيعاسى تۇ­سىندا الاڭعا شىققان بالالاردى اشىقتان-اشىق ايىپتادى.

كوممۋنيستىك پارتياعا ادال بەرىلگەن، سول پارتيانىڭ ساياساتىنان يگىلىك، راقات كورگەن تولقىننىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى جاستاردىڭ الاڭعا شىعۋىن قۇپتامادى. ءدال سول كىسىلەردى، كوزىمىز كوردى، قۇلاعىمىز ەستىدى، ورتالىق كوميتەتتە جەلتوق­سانشىلاردى «القاشتار»، «ناشاقورلار» دەپ ايىپتاعان قاۋ­لىسىن قولداپ، پارتيا جينالىستارىندا ءسوز سويلەدى. ءۇشىن­شى توپ سول جەلتوقسان قوزعالىسى كەزىندە نە ىستەرىن بىلمەي، داعدارىسقا ۇشىرادى. پارتيا ساياساتىنا سەنىپ كەلگەن ۇرپاق سول ساياساتتىڭ قازاق حالقىنا باعىتتالعانىن كورگەن كەز­دە، اياق استىنان وسىنداي قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ۋاقىت­تا داعدارىس ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ كوپ بولىگىن شارپىدى. جاستارعا نە قولداۋ جاساي المادى، نە جاستاردى قورعاي دا المادى جانە جاستاردى ايىپتاپ، ولارعا باعا دا بەرە الما­دى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى، شىنىندا دا، كۇتپەگەن جەردەن ورىن الدى. حالىقتىڭ نامىسى تاپتالعان، اشۋ-ىزاسى ابدەن كۇشەيگەن كەزدە ءپىسىپ-جەتىلگەن قارسىلىق ەدى بۇل» («قازاق ادەبيەتى»، 14 جەلتوقسان 2012 جىل).

كوپك-ءنىڭ ورگانى «پراۆدا» مەن كوتا-ءى ونى الەمگە «ال­ماتىداعى وقيعا» دەپ تاراتتى. ۇلت تاريحشىلارى قازىر مۇنى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەپ تانۋدا. وماربەكوۆ سول كەزدەگى احۋال قالاي بولدى، سول قالپىندا جەتكىزگەن. شىنىندا دا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەشكىم دە الدىن الا بولجاماعان ەدى. سولاي بولا تۇرا، بۇل كوتەرىلىس «حالىقتىق سىنعا» اينالدى. اسىرەسە زيالى قاۋىم ءۇشىن. الاڭعا شىققان جاستاردىڭ تا­لاپتارىن ىشتەي ماقۇلداعاندارىمەن، ساياسي توپتا قولداپ، قورعاي الماعان دارمەنسىزدىكتەرى كوڭىل قىنجىلتادى. الاي­دا كەڭەستىك ساياساتتىڭ ىقپالىندا كەلگەن ولار مۇنداي تو­سىن جايعا دايىن ەمەس ەدى. نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارىپ، قايراڭدا قالعان قايىقتىڭ كۇيىن كەشتى. دەگەنمەن ارالا­رىنان زوبالاڭ-زورلىعىنا تاپ بولعان جاستارعا جانى اۋى­رىپ، بيلىكتىڭ شارشى توبىندا ساۋعا سۇراپ، اراشاعا تۇسكەن ساناۋلى بىرەگەيلەرى شىعىپ، ازاماتتىق بەلسەندىلىكتەرىمەن «حالىقتىق سىننان» سۇرىنبەي ءوتتى. بۇل قازىر ايتۋعا جەڭىل بولعانمەن، سول شاقتا تۋعان سىننان ءوتۋ – سوقتىقپالى، سوقپاقسىز تايعاق جولدىڭ تاباندىلىقتى، توزىمدىلىكتى، جان ايانبايتىن كۇرەسكەرلىكتى تالاپ ەتەتىن قيامەتىنىڭ كوپىرى­نەن وتكەنمەن بىردەي ەدى. ولار – اكادەميك سالىق زيمانوۆ، جازۋشى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، تاريحشى-جازۋشى عالىم بەيبىت قويشىباەۆ جانە اقىن جۇبان مولداعاليەۆ.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندەگى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى گيمنى قولدانىستا بولاتىن. سول گيمننىڭ «ءبىز، قا­زاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان...» دەپ باستالعان ءبىر عانا ولەڭ جولىندا تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتىپ جان-دۇنيەڭدى سەلت ەت­كىزەر قانشاما شىندىق جاتىر. ارعى تاريحتان بەرى تارتىپ، حح عاسىردا قىزىل يمپەريا قۇرساۋىندا ءجۇرىپ، حالقىمىز ەركىندىك ءۇشىن قانشاما رەت كۇرەسىپ، قان توگىپ، ارىستارىمىز رەپرەسسياعا ۇشىرادى. ۇلت ۇلاندارىنىڭ وتارشىل يمپە­رياعا قارسى ەڭ سوڭعى تۇياق سەرپەر كوتەرىلىسى 1986 جىلدىڭ 16, 17, 18 جەلتوقسان كۇندەرى بولعانىن وتاننىڭ شەرلى تا­ريحىنان ەشكىم دە جوققا شىعارا الماس. جاستار الاڭدا ساز­گەر ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن شىرقاپ، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتتى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەننەن كەيىن بۇل ءان ۇلتتىڭ گيمنىنە اينالدى. الاڭداعى جاستاردىڭ بار كىناسى «ءار ۇلتتىڭ ءوز كوسەمى بولسىن!»، «ءار ۇلت ءوز تىلىندە ءومىر ءسۇرسىن» ەدى. كوتەرىلىستىڭ سوڭى جاپپاي جازالاۋعا، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاستى.

ەل ءىشىن دۇربەلەڭ، ۇرەي بيلەپ العان. ماسكەۋدەگى كومپار­تيا باسشىلارىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان ەل ءىشى الاتايداي ءبۇلىنىپ، ەكىگە جارىلدى. جەرگىلىكتى ۇلت پەن بىرنە­شە ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان كەلىمسەكتەر، جىككە بولىنگەندەر ءبىر-بىرىنە اشكوزدەنىپ، وشىگە قارادى. ءتۇسىنىسىپ، ءبىر مامىلە­گە كەلۋ قيىنعا اينالعان. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستا­رى مەن اۋداندارىندا قازاق جاستارىن قىزۋ قارالاۋ ءجۇرىپ جاتقان وسىناۋ شاقتا بەيبىت قويشىباەۆ نارتاۋەكەلگە بار­دى. ءوزى قىزمەت ىستەيتىن قازاق رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى اپپاراتىنىڭ 25 جەلتوقسان كۇنى وتكەن پارتيا جينالىسىندا جاستار تالابىنىڭ ورىندى ەكەنىن تايسالماي ايتىپ، ولار­دى جازىقسىز جازالاۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. يمپەريانىڭ بيلىك ماشيناسى جاستارعا «ۇلتشىل»، «بۇزاقىلار»، «نا­شاقورلار» دەپ ءجونسىز جالا جاۋىپ، قارالاپ، نامىستارىن تاپتاپ جاتقان سول ءبىر ساياسي جيىندا قويشىباەۆ كىمگە ارقا سۇيەپ، نەگە ءۇمىت ارتتى؟ كوممۋنيستەرگە ارقا سۇيەدى، ادىلەت­تىككە ءۇمىت ارتتى. ءبارى بەكەر ەكەن. كوممۋنيستەر ورعا يتەردى، ال ادىلەتتىك الداپ كەتتى.

بۇل زيالىلاردىڭ ازاماتتىعىنا سىن كەزەڭ ەدى. وكىنىشكە قاراي، ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ەلگە تانىمال بولعان تا­لايلار شارشى توپتىڭ الدىندا باس كوتەرۋگە جاراماي، قارا باستىڭ قامىمەن ءۇنسىز قالىپ، تاريحي سىننان وتە المادى. ىشتەن تىندى. ۇيدە بوي تاسالاپ وتىرىپ، ىزاعا بۋلىعىپ، قۇر كۇيىنگەننەن اسا الماسا نە پايدا. ءبىلىم-بىلىكتىلىگىمەن اتاقتى بولىپ، حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن جاقسى-اۋ. بىراق سون­شالىق دابىرا داڭقىڭمەن تاعدىر شەشەر شەشۋشى شاقتا ۇل­تىڭا قورعان بولا الماساڭ، باسىنعانداردىڭ الدىندا مىنەز كورسەتىپ تابانداپ تۇرماساڭ، ار-نامىسىڭ مازالاپ ءتۇن ۇي­قىڭدى قاشىرماي ما. وكىنىشتىسى سول، ولاردىڭ كەيبىرى قالىڭ ەل قايعىعا باتىپ جاتقاندا جاستاردى قورعاماق تۇگىلى، بيلىك­تىڭ ايتاعىنا ەرىپ قارالاعاندارىنا قالاي نالىمايسىڭ. سو­لار دا بۇگىندە تۇك بولماعانداي ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىنان­بىز دەپ كوكىرەكتەرىن قاعىپ ءجۇر-اۋ.

«ايتپاساڭ ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى». ءيا، بەيبىت قويشىباەۆتىڭ قازاق قوعامى قاۋعا تيگەن ورتتەي بولىپ تۇرعان وسىناۋ شاقتا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنداعى پارتيا ۇيىمى­نىڭ جينالىسىندا اشىنىپ اششى ايتقان سوزدەرى كىمدەردىڭ قۇلاقتارىنا تۇرپىدەي تيمەدى دەيسىز. اششى بولعانمەن شىن­دىق. ەشكىم دە شىندىقتان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ۋاقىت­شا جالتارعانمەن، كەيىن ءبارىبىر تۇتىلارى حاق.

ول اكىمشىل-ءامىرشىل بيلىكتىڭ ازۋىنان وت شاشىپ، جاستار­دى اياۋسىز باسىپ، جانشىپ جاتقان قاھارلى شاعىندا باسىن قاۋىپ-قاتەرگە نەگە تىكتى؟ سانالى تۇردە مە، جوق الدە كوڭىل- كۇي اۋانىنا ەرىك بەرىپ، كوزسىزدىككە باردى ما؟ ەندى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ سول ساياسي جيىندا بيىك مىنبەردەن باتىل سويلەگەن سوزىنە ورالىپ، تالقىعا سالىپ كورەيىك. ول نە دەدى؟ ء(ماتىندى ورىس تىلىنەن تارجىمەلەگەن تورەحان دانياروۆ).

«ارينە، ارانداتۋشىلار مەن ۇلتشىلدىق ەلەمەنتتەردىڭ ايداپ سالۋىمەن دەمونستراتسياعا شىققان جاستاردى اقتاۋعا بولمايدى، بىراق كوزسىز كىنالاۋعا دا ءتيىس ەمەسپىز – تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك، بولعان جاعدايلارعا تالداۋ جاساپ، في­لوسوفيالىق تۇرعىدان دۇرىس شەشىم قابىلداۋ قاجەت. بۇل قوزعالىستا باستى كىنالى ادامدار – ءبىز، اعا ۇرپاقتار، وقىعان ازاماتتار ەكەندىگىمىزدى مويىنداۋعا ءتيىسپىز...»

قويشىباەۆ: «...كوزسىز كىنالاۋعا دا ءتيىس ەمەسپىز – تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك» دەپ، قارالاۋدىڭ الاپات تاسقىنىنا توسقاۋىل بولىپ قانا قويماي، كۇردەلى جايدى اقىلعا سالىپ شەشۋ­دى، تىپتەن باستى كىنانى «ءبىز» دەپ وزىنەن باستاپ بار ايىپتى جاستاردان الىپ قاشۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ۇلتىن، ونىڭ جاس وركەنىن شىن جۇرەگىمەن سۇيمەسە، وسىلاي دەپ اي­تار ما ەدى.

«پارتيا ومىرىندەگى كىلت بۇرىلىسقا دەيىنگى ەلدىڭ احۋالىن­دا، دالىرەك ايتقاندا، ماساتتانۋشىلىق، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەۋ ورىن العان ەدى، سونداي-اق شىن مانىندەگى جاعدايدى بويامالاپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، ناسيحات جانە يدەولوگيا جۇمى­سىنىڭ ناقتى ومىردەن الشاقتىعى – وسى جاعدايلاردىڭ بار­لىعى 17–18 جەلتوقسان كۇنگى وقيعالاردى بىرتە-بىرتە «دايىن­داعان» بولاتىن-دى. «جايباراقاتتىق» سول ءبىر ۇزاق جىلدارى ناعىز ومىرگە تىكتەپ قاراۋ سەزىمىن باسەڭدەتىپ تاستاعان ەدى، سول سەبەپتەن دە ءبىز ينتەرناتسيونالدىق تاربيەلەۋ بولىگىندەگى تىكە بەتبۇرىس ستراتەگياسىن، قوعامدىق ءومىردىڭ رەۆوليۋتسي­يالىق قايتا قۇرىلىسىن تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان قابىلداي المادىق. ءبارىمىز دە پارتيانىڭ قاناتتى سوزدەرىمەن قا­رۋلانساق تا، ونىڭ ءمانىن جەتە تۇسىنبەگەن سياقتىمىز. ادام فاكتورىنىڭ ماڭىزدىلىعى جونىندە ماقتانا ايتتىق، ەكونوميكالىق تسيفرلاردى كەلتىردىك، بىراق وسى كورسەتكىشتىڭ ارتىنداعى قوعام مۇشەلەرىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى جونىندە ويلا­ماپپىز، ءار ادامنىڭ ينتەرناتسيونالدىق سەزىمىنە ۇلكەن ءمان بەرە تاربيەلەۋ قاجەتتىگىن تۇسىنبەپپىز...»

ءيا، قوعام گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتىنا دەيىن ادام فاكتورى تەك ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرمەن عانا باعا­لانىپ، باسقا قوردالانعان كوپ الەۋمەتتىك ماسەلەلەر اشىق ايتىلا بەرمەيتىن. بۇل جاعى بيىك مىنبەرلەردە بويامالانىپ، ءاتۇستى باياندالاتىنى راس. اسىرەسە قازاقستان سەكىلدى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا شىندىق ناقتى ومىردەن الشاقتاپ كەتكەنى سونشالىق، سوقتاسى سىزداتقان بىتەۋ جارا جارىلىپ، الماتى­داعى 17–18 جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە الىپ كەلدى. قويشىباەۆ كومپارتيانىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەگە، ۇلت ماسەلە­سىنە ءاتۇستى قاراپ، جەتە ءمان بەرمەۋىنىڭ سالدارىنان ۇلتتىق سەزىمگە سىزات تۇسىرىلگەنىن العا تارتقان.

«ءبىزدىڭ يدەولوگيالىق-ناسيحاتتىق ماشينامىزعا ابدەن سىڭگەن ءفورماليزمنىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەدە كەڭ قانات جايعاندىعى وسى كۇندەرى ايقىن ءبىلىندى. بارلىعى دا ۇلت­تىق ماسەلە تۋرالى لەنين شىعارمالارىن ءتۇرلى وقۋ ورىن­دارىندا وقىپ ۇيرەنگەن، بىراق كوپشىلىگى زاچەت پەن ەمتيحان تاپسىرعاننان كەيىن ونى ۇمىتىپ تا كەتكەن. سول كۇندەرى لە­نين شىعارمالارىنا قايتا ءبىر كوز تاستاپ كورگەندەر كوشەگە شىققان جاستاردىڭ پايداسىنا شەشىلەر كوپ نارسەنى تابار ەدى. ولار لەنيننىڭ پورترەتتەرى مەن ەڭبەكتەرىنەن الىنعان ۇزىندىلەر جازىلعان ترانسپورانتتاردى بەكەردەن-بەكەر الىپ جۇرگەن جوق قوي. بىراق ءبىزدىڭ توت باسىپ كەتكەن ناسيحاتتىق ماشينامىز الدانىپ، كوشەگە شىققان جاستارعا لەنيننىڭ كەيبىر سوزدەرىنىڭ سول زامانداعى ناقتى جاعدايلارعا قاتىس- تى ايتىلعاندىعىن، لەنين ىلىمىنە دامۋ تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرۋدى ويلاي المادى. ەڭ جاقسى ناسيحاتشى­لارىمىزدى، ۇگىتشىلەرىمىزدى، لەكتورلارىمىزدى اياقتان تىك تۇرعىزىپ، الاڭ مەن وعان جاناسىپ جاتقان كوشەلەردە داۋىس زورايتقىش ورناتىپ، بۇقاراعا ۇلت ماسەلەسىن قازىرگى كەزەڭ تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا، ءبىز اسىل ۋاقىتىمىزدى الاڭعا ميليتسيا مەن اسكەري كۇشتەردى جۇمىلدىرۋعا جۇمسا­دىق، قانشالىقتى وكىنىشتى بولسا دا، مۇنىڭ ءوزى 17 جەلتوقسان كۇنگى كەشكى ساعات 7-دەن كەيىنگى كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بو­لۋىنا اكەپ سوقتى...»

قويشىباەۆ پرولەتاريات كوسەمى ۆ.ي. لەنيننىڭ ۇلت ماسە­لەسى تۋرالى جازعاندارىنا ماسكەۋدەگى وداق باسشىلارىنىڭ فورمالدى تۇردە قاراعاندىقتان جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردىڭ كەزەكتى ەمتيحاننان كەيىن-اق ونىڭ ءمانىن ۇمىتىپ كەتەتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن. الايدا الاڭعا شىققان جاستار­دىڭ ساياسي تالابىن قولدارىنداعى كوسەمنىڭ سۋرەتى مەن «لە­نين يدەيالارى جاساسىن!»، «ءار حالىققا – ءوز كوسەمى!»، «ەشبىر ۇلتقا، ەشبىر تىلگە ەشقانداي ارتىقشىلىق بەرىلمەسىن!»، «ءبىز ۇلتتاردىڭ كۇشتەپ ەمەس، ەركىن، ەرىكتى تۇردە جاقىنداسۋىن جاقتايمىز. ۆ.ي. لەنين» دەگەن تۇجىرىمدامالار جازىلعان ۇراندار انىق كورسەتكەنىن مالىمدەدى. ولاردىڭ نيەتتەرىنىڭ دۇرىستىعىن ۇلت تەڭدىگى ماسەلەسى جونىندەگى ءوز ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن وسىنداي ترانسپارانتتار اقتاي الاتىنىن كەسىپ ايتتى. ول وسى ءسوزى ارقىلى شەرۋشىلەردىڭ تالاپتارىن جوققا شىعارماي، قايتا ولارعا قولداۋ بىلدىرگەنى ايدان دا انىق. وكىنىشكە قاراي، يمپەريالىق كوزقاراستاعى ناسيحاتتىق ما­شينانىڭ لەنين ءىلىمىن سول ۋاقىتتىڭ دامۋى تۇرعىسىنان قا­راي الماعانىن دا نازاردان تىس قالدىرعان جوق. مۇنىڭ ارعى جاعىندا كومپارتيا كەمشىلىگىن مەڭزەگەن وي جاتقانىن جينا­لىسقا قاتىسقاندار ىشتەي ءتۇسىندى. بۇل مورالدىق تۇرعىدان كومپارتياعا ۇلكەن سوققى ەدى.

«ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان كەلسەك، ءبىز ەشۋاقىتتا دا 17-20 جاستاعى ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا، قىزدار مەن جىگىتتەرىمىزگە قارسى تاياق، ساپەر كۇرەكتەرىن، ۆودومەت، تۇتىندەتۋ قۇتىلارىن جۇمساعان، سونداي-اق قۇتىرعان يتتەردى ايداپ سالعان جەكەلە­گەن اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ قىلىقتارىن اقتاي المايمىز...»

«پلاتون مەنىڭ دوسىم، بىراق شىندىق ودان دا قىمبات». شەرۋشى جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنت جاستاردى اسكەردىڭ كۇشىمەن باسىپ، الاڭنان تاراتتى. ال اسكەردىڭ مىندەتى – وتان قورعاۋ. شەكارانىڭ شەبىندە تۇرىپ، شەتتەن تيگەن جاۋعا توي­تارىس بەرۋ. ولاردىڭ سول مىندەتىن ماسكەۋدەگى كوممۋنيستىك بيلىك مۇلدەم وزگەرتىپ، ءوز حالقىنا قارسى ايداپ سالدى. سو­لاي كومپارتيا ۇلكەن قىلمىسقا باردى. پرولەتاريات كوسەمى كارل ماركس: «ۇكىمەت تەك ءوز داۋىسىن عانا ەستيدى، ول تەك ءوز داۋىسىن عانا ەسىتىپ وتىرعانىن بىلەدى، سونىڭ وزىندە ول حا­لىقتىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي ءوز-ءوزىن الداۋسىراتادى، سونىمەن بىرگە ول حالىقتان وسى ءوزىن-ءوزى الداۋسىراتۋدى قولداۋدى تالاپ ەتەدى» دەپ انىقتاما بەرگەن. كەڭەس وكىمەتىن تەك ءبىر عانا كوممۋنيستىك پارتيا باسقارىپ، ۇكىمەت سول پارتيانىڭ قولىندا بولدى. اسكەريلەر كوممۋنيستىك ۇكىمەتتىڭ سول قىل­مىسىن ايۋاندىقپەن جۇزەگە اسىردى. كسرو حالىق دەپۋتا­تى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ كوميسسياسىنا تۇسكەن «قۇيىن – 1986» وپەراتيۆتى جوسپارىنا قاراعاندا، قازاق كسر مەملە­كەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جاپپاي تارتىپسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا محك مەن ءىىم-ءنىڭ باسقا رەسپۋبليكالاردان ار­نايى شاقىرىلعان اسكەري قۇرىلىمدارمەن بىرگە قيمىلداۋ جونىندەگى جوسپارىن ۇسىنعان. شتابتىڭ (گەنەرال-لەيتەنانت گ.ن. نيازوۆ) قاراماعىندا 2928 ادامنان تۇراتىن ءۇش وپەرا­تيۆتى توپ جانە ارناۋلى قۇراما وترياد بولدى. وپەراتسيانى اتقارۋ ءۇشىن 5700 ادامدىق الماتى گارنيزونىنىڭ كۇشى مەن قۇرال-جابدىقتارى پايدالانىلدى. وعان قوسىمشا كسرو ءىىم-ءنىڭ ىشكى ارناۋلى اسكەرى 2169 اسكەري ادام شاقىرىلعانى كورسەتىلگەن. ال مۇنىڭ سىرتىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ تاش­كەنت، ءنوۆوسىبىر، بىشكەك، چەليابينسك، سۆەردلوۆ، ۋفا قالالا­رىنان الدىرىلعان اسكەري جاساقتار قانشاما. وسىعان وراي سولدات م. توقحوجيننىڭ ەستەلىگىن دە ايعاق رەتىندە كەلتىرە كەتكەن ءجون شىعار. «...17 جەلتوقسان كۇنى شامامەن ساعات 23- تە دەمونسترانتتارعا ساپەر كۇرەكشەلەرىمەن قارۋلانعان شە­كارا ۋچيليششەسىنىڭ كۋرسانتتارى «ۋرالاپ» لاپ قويدى. ولار­دىڭ ارتىنان ءبارىن قاتارىنان ۇرىپ-سوعىپ ءبىزدىڭ بولىمشە جۇگىردى. ءبىز قالقان جانە كەلتەكپەن (دۋبينكا) قارۋلانعان ەدىك. دەمونسترانتتاردى الاڭنان قۋىپ شىققاندا جەردە جۇزگە تارتا زارداپ شەككەندەر قالدى. ولاردى ماشينالارعا سۇيرەلەپ تاسىدى». سولدات ءوزى قاتىسقان قاندى وقيعانى ايت- قان. جالعان دەي المايسىز. اسكەريلەر مەن جاساقشىلاردىڭ بەيبىت شەرۋدى، قارۋسىز جاستاردى جاۋدان دا بەتەر كورىپ جا­زالاعاندارى ەشقانداي اقتاۋعا جاتپايتىنىن قويشىباەۆ اشىپ ايتقان. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەگەنىڭ وسى شىعار، ءسىرا.

«ادامگەرشىلىگى بار بىردە-ءبىر ادام جاساقشىلار قاتارىنا قاتىستىرىلعان قىزمەتكەرلەرىن ارنايى دايىنداپ، قولىنا قارۋ بەرگەن كاسىپورىنداردىڭ كەيبىر باسشىلارىنىڭ ىستەگەن ارەكەتتەرىمەن كەلىسە المايدى. ولار قىزمەتكەرلەرىنىڭ قو­لىنا تاياق، ارماتۋرادان جاسالعان سۇيمەن، قىمبات تۇراتىن كابەلدىڭ كەسىكتەرىن ۇستاتقان بولاتىن-دى. وكىنىشكە قاراي، شىندىعى سول، كوپتەگەن ءتارتىپ ساقشىلارى بۇل كۇندەرى ءبىر- اق ساتتە باعىندىرۋشىلار مەن جازالاۋشىلار ءرولىن اتقارىپ شىعا كەلدى...»

بيلىك ءوز مۇددەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەز كەلگەن سۇرقيالىققا باراتىندىعىن كورسەتتى. مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان كوميسسياعا قازاقستان كومپارياسى وك ەكىنشى حاتشىسى بولعان مارات ءساميۇلى مەڭدىباەۆ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە بىلاي دەپ جازىپتى: «ولار ءبارىن تۇسىنۋگە تىرىسقان سىڭاي تانىتتى دا، الاڭعا قايتا ورالىسىمەن ورتالىق كوميتەتتىڭ عيماراتى الدىندا (سول كەزدە برەجنەۆ اتىنداعى الاڭ) ءبىزدىڭ سويلەۋىمىزدى تالاپ ەتتى. ءبىز سويلەسۋدەن قورىقتىق، سوندىقتان ونىڭ ورنىنا قايتا ولاردى تاراتۋعا ەرەكشە دەن قويدىق». ونىڭ «ءبىز» دەگەنىنە قاراعاندا، بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارىن ايتقانى عوي. ال نەدەن قورىقتى؟ شىندىقتان! جاستار ماكسي­ماليستەر. ماسكەۋدەگى بيلىك ولاردىڭ تالابى ورىندى ەكەنىن ىشتەي ءبىلدى. جاۋىردى جابا توقۋ ءۇشىن حالىق جاساقشىلا­رىن الگىندەيلەرمەن قارۋلاندىرىپ، جاستارعا ايداپ سالدى. مەڭدىباەۆ سەكىلدى قالا، قالانىڭ اۋداندارى باسشىلارى مەن قولدارىنا قارۋ العان جاساقشىلار ءالى كۇنگە ەل ىشىندە ءجۇر. ولاردىڭ وسى كۇنگە دەيىن بىرەن-ساراڭى بولماسا، ءبىزدىڭ ءىسىمىز اسىلىق بولىپتى-اۋ دەپ وپىنعانىن كورگەن ەمەسپىز.

شىندىقتىڭ جولى اۋىر، شىرعالاڭى شاش ەتەكتەن. سون­دىقتان دەر كەزىندە اشىپ ايتىلماي، ارادا بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ بارىپ كومبەدەن شىعىپ، جاريا ەتىلەدى. ونىڭ ەشقاشاندا ولمەيتىنى سوندىقتان. «جاس قازاق» گازەتى 2012 جىلى 14 جەلتوقسان كۇنگى سانىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 26 جىلدىعىنا وراي «جەلتوقسان: بارريكادانىڭ ەكى جاعى» تاقىرىبىندا پىكىر الىسۋ كونفەرەنتسياسىن وتكىزگەن. گا­زەت ءجۋرناليسى شاديار وستەمىروۆ ءبىر ستولدىڭ باسىنا جازۋشى-تاريحشى بەيبىت قويشىباەۆ پەن قارت كوممۋنيست الەكساندر ياكوۆلەۆتى شاقىرىپ، ءوزارا پىكىر الىسۋىن ۇي­ىمداستىرعان. سودان ءۇزىندى.

«جاس قازاق»: سىزدەرگە تاياق اكەپ بەرگەن كىمدەر ەدى؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: ماشينامەن اكەلدى. بارىنە تاراتتى. تاياق اكەلگەندەردىڭ اراسىندا اۋداندىق كوميتەتتەگىلەر بول­دى.

بەيبىت قويشىباەۆ: راس، ولاردى قارۋلاندىرعان اۋداندىق كوميتەتتەگىلەر ەدى.

«جاس قازاق»: ول كەزدە ءسىزدىڭ جاسىڭىز قانشادا ەدى؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: 51-دە ەدىم. قازىر 75-كە كەلدىم. ءبىر كەزدە ءنوپىر ادامنىڭ قاراسى كورىندى. وتە كوپ. ەكى شەتىندە قولدارىندا تاياقتارى بار جىگىتتەر ءجۇر. ورتاسىندا قىز-قىرقىن. ءبارى كىلەڭ ورىمدەي جاس جەتكىنشەكتەر. بالالار دەرسىڭ. قولدارىندا پلاكات. وندا ءبىر ايەلدى بوساتۋدى تالاپ ەتىلگەن جازۋ بار. «قازاقتاردى – ورتالىق كوميتەتكە!» دەگەن ۇران­دى قايتا ەستىدىم. «ورتالىق كوميتەتتە كىمنىڭ وتىرعانىن­دا سەندەردىڭ شارۋالارىڭ قانشا؟» – دەپ كۇلدىم. ولاردىڭ ءجۇرىپ بارا جاتقان باعىتىن اۆتوبۋستارمەن بەكىتىپ تاستادى. بىرنەشە اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسى شاعىلدى. سوسىن ولار بىزگە قا­راي بۇرىلدى. ءبىر تاس مەنىڭ قولىما كەلىپ ءتيدى. ءبىز دە قاراپ قالمادىق، تۇرا ۇمتىلدىق. قاتارىمىزدا كىلەڭ الىپ دەنەلى مۇجىقتار.

ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قازاقتار ەدى. ءبىزدى جيناپ العان كەزدە: «قازاقتار جۇمىستا قالسىن نەمەسە ءۇي­لەرىنە قايتسىن. بۇل ولاردىڭ شارۋاسى ەمەس!» – دەپ بىردەن ايتتى. وسىلايشا ورىس تىلدىلەردى ورعا جىقتى.

بەيبىت قويشىباەۆ: قازاقتاردى قايتارىپ جىبەرىپ، ءسىز­دەردىڭ قولدارىڭىزعا تاياق بەرىپ، قالانى «قورعاۋعا» شىعار­دى ما، سوندا؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: ءيا، ءسويتتى. بىراق ارامىزدا ەكى قازاق بولدى. ...نە كەرەك، ەڭگەزەردەي مۇجىقتار قولىنداعى تاياقتا­رىمەن جاسوسپىرىمدەرگە دۇرسە قويىپ، تاپ بەردى. اۋداندىق كوميتەت وكىلدەرى: «قويىڭدار، توبەلەستى دوعارىڭدار! ۇر­ماڭدار!» – دەپ اراشا ءتۇستى. ونىسىن تىڭداعان ەشكىم جوق. قولدارىنداعى تاياقتارىمەن ستۋدەنتتەردى سوققىعا جىعىپ جاتتى.

مەن بىرەۋىن ۇستاپ الدىم. ول كەزدە سالماعىم 80 كەلى­دەن اساتىن. الگى بالا سالماعى جوق، جەپ-جەڭىل ەكەن. ارىدە تۇرعان اۆتوبۋستارعا قاراي سۇيرەي جونەلدىم. بىزگە: «ۇستاپ الىپ، اۆتوبۋسقا كىرگىزىڭدەر»، – دەپ بۇيرىق بەرىلگەن ەدى. ونى اۆتوبۋسقا كىرگىزىپ، قايتا كەلگەنىمدە ەشكىم قالمادى.

ءبىر كەزدە بىزگە ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى كەلدى. پولكوۆنيك پە، مايور ما، ول جاعى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر شەندىسى: «انا جاقتا ءبىر توپ جاستار ءجۇر. وتكەن-كەتكەنگە ءتيىسىپ جاتىر. با­رىپ، سازايىن بەرىڭدەر!» – دەپ بۇيىردى. سوندا مەن: «ءبىزدىڭ توبەلەسۋىمىز كەرەك ەكەن، ال سەندەر نە ءبىتىرىپ جۇرسىڭدەر، سوندا؟» – دەپ رەنىش ءبىلدىردىم. سول كەزدە الگى شەندى ميليتسيو­نەر: «بىزگە تيمەڭدەر دەدى. سەندەر كىرىسىڭدەر!» – دەپ جاۋاپ بەردى.

«جاس قازاق»: سىزدەردى ورعا جىقتى دەپ ويلامايسىز با؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: بۇل – ساراپتاۋ. ول باسقا نارسە. ساياسي ساراپتامامدى سوڭىندا ايتا جاتايىن. جولدا كىر جۋعىش ما­شينا جاسايتىن زاۋىتتىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا، ونىڭ جۇمىسشىلارى: «مىنانى الىڭدار!» – دەپ شاقىردى. ارماتۋرانى كەلتەك-كەلتەك ەتىپ كەسىپ دايىنداپ قويعان ەكەن. مەن بىرەۋىن الىپ، قولىمدى بىلعاماس ءۇشىن گازەتكە وراپ ال­دىم.

سوسىن ءبىز ونشاقتى ادام بولىپ سول جاققا قاراي جۇردىك. الدىمىزدان بىزدەن ەكى ەسە كوپ ءنوپىر كورىندى. ولار بىزگە قاراي جۇگىردى. ساسىپ قالدىق. ءدال وسى كەزدە قاسىمىزعا ءبىر اۆتوبۋس كەلىپ توقتاي قالدى. ىشىنەن بروندى جەيدە كيگەن ءبىر توپ ءتۇستى. ولار كيروۆ زاۋىتىنان ەكەن. ول – اسكەري زاۋىت. جۇمىسشىلار ما، زاۋىت كۇزەتشىلەرى مە، ول جاعىن بىلمەي­مىن. قۇرىش جەيدە، تەمىر دۋلىعا كيگەن، قولدارىندا جوعارى قىسىمدى شلانگا. وزدەرى كوپ ەمەس. ءبىز سولاردىڭ ارتىنان جۇردىك. ولار ەشكىمدى اياعان جوق. قولىنا تۇسكەندەرىن اياماي ۇردى. ءبىر ستۋدەنتتى ارىققا جىعىپ الىپ، سوققاندا اينالا تۇگەلدەي قانعا بويالدى. بۇل وقيعا مير (قازىرگى جەلتوقسان) جانە گوركي (قازىرگى جىبەك جولى) كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىن­دا بولعان ەدى. مەنىڭ قازاق دوستارىم كوپ. ءبىرى – اكادەميك، ءبىرى – ينستيتۋت ديرەكتورى. جەلتوقسان وقيعاسىندا ءبىزدى ار­سىزدىقپەن ورعا يتەرمەلەپتى. ونى ءبىز كەيىن تۇسىندىك.

«جاس قازاق»: بۇل وقيعاعا سول كەزدە قانداي باعا بەردىڭىز؟ قازىر قانداي باعا بەرەسىز؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مەن بۇعان ءوزىمنىڭ ساياسي باعامدى بەرەيىن. قازىر جاستار جەلتوقساندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىقتى دەپ ءجۇر. مۇلدە ولاي ەمەس. كەڭەس وكىمەتىنە ەشكىم قارسى شىققان جوق. مۇنىڭ ءبارى گورباچەۆتان باستالدى. ول اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ نەمەسە اعىلشىن بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اگەنتى. بيلىككە كەلگەندە ەلدى ىدىراتۋ ماقساتىن كوزدەدى. ەسكى كادرلاردى ىعىستىرا باستادى. سو­نىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ قوناەۆ. ...ول كەزدە الماتىدا قازاقتار از بولاتىن. 1986 جىلى مۇنداعى قازاقتاردىڭ سانى 16 پايىزدى عانا قۇرايتىن. ونىڭ كوبى ستۋدەنتتەر ەدى. بۇل جەردەگى باستى قاتەلىك – ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ ارقىلى نارازىلاردى باسۋ كە­رەك ەدى. ەكىنشىسى، ورىس ءتىلدى حالىقتى قازاقتارعا قارسى قوي­دى. ەڭ سوراقىسى دا وسى. وقيعا ستۋدەنتتەردى قۋدالاۋمەن، ينستيتۋت مۇعالىمدەرىن، رەكتورلارىن جۇمىستان شىعارۋمەن اياقتالدى. كەيىن مۇنداي جاعدايلار كورشى مەملەكەتتەردە دە جالعاسا باستادى. مۇنىڭ ءبارىن گورباچەۆ قاساقانا ۇيىمداستىرعان ەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ: مەنىڭ بىلگىم كەلىپ وتىرعانى، سىزدەر وزدەرىڭىزگە قارسى ەش ارەكەتكە بارماعان ادامداردى دا ۇرىپ- سوعا بەردىڭىزدەر مە؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: جوق، ولاي ەمەس. باسىندا ەشقانداي ارەكەت جاسامادىق. ولار اۋەلدە تىڭداماي، بوگەت-قورشاۋدان ءوتىپ كەتپەك بولدى. ءبىزدى تاسپەن، اينەك سىنىقتارىمەن ۇرا باستاعاندا عانا تاپ بەردىك.

بەيبىت قويشىباەۆ: سول كەزدە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: قايداعى سەزىم؟ ۇرۋ كەرەك پە، ۇردىق. بىرەۋدىڭ باسىنان، بىرەۋدىڭ ارقاسىنان. قاشىپ ۇلگىرگەنى ءۇل­گىردى. قولعا تۇسكەنى تاياق جەپ، اۆتوبۋسقا توعىتىلدى.

بەيبىت قويشىباەۆ: سونىڭ ءبارى نە ءۇشىن كەرەك ەدى؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: بىزگە سولاي تاپسىرما بەرىلدى.

بەيبىت قويشىباەۆ: قوناەۆقا قاتىستى ايتاتىن بولسام، ول جاستارعا باسۋ ايتقىسى كەلگەن. بىراق وعان رۇقسات ەتپەدى. قوناەۆ كولبيننىڭ كابينەتىندە وتىردى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مەن ونى بىلمەگەن ەكەنمىن.

بەيبىت قويشىباەۆ: ءبىز ءالى دە الماتىدا قازاق جاستا­رى نەلىكتەن مۇنداي ارەكەتكە باردى دەگەنگە جاۋاپ بەرگەن جوقپىز. ءسىز جاستاردىڭ ارەكەتىن باسسىزدىق دەپ سانايسىز با؟ ولار جايدان-جاي مۇنداي قادامعا بارعان جوق.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: باسسىزدىق ەمەس، ارينە. مۇنىڭ ءبارى جوعارىداعىلاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولدى. ارينە، ستۋ­دەنتتەردىڭ بۇل جاعدايعا كوڭىلى تولعان جوق. وسى كوڭىل تول­ماۋشىلىق جاستاردى وسىنداي ارەكەتكە يتەرمەلەدى دەپ وي­لايمىن.

بەيبىت قويشىباەۆ: جەلتوقساننىڭ 25-ءسى كۇنى وسى وقيعاعا قاتىستى جينالىس بولدى. مەن سول كەزدە «بۇل تەك گورباچەۆ­تىڭ كىناسى ەمەس، بۇل ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ەسكەرمەگەن پار­تيالىق بيۋروكراتيانىڭ دا اسەرىنەن بولىپ وتىر» دەپ، ءوز ويىمدى ءبىلدىردىم. قازىر دە سولاي ويلايمىن. ال پارتيا كوم­مۋنيستەرگە «ۇلتتار جاقىنداسىپ كەلەدى، سوعان بايلانىستى جۇمىستار جاسالىپ، دايىندالىپ جاتىر» دەپ وقىتتى. ال ناتيجەسىندە نە بولدى؟ الماتىدا تەك ستۋدەنتتەر ەمەس، قازاق جۇمىسشىلارى دا كوپ بولدى. ولاردىڭ جاتاقحانادان باسقا ەش نارسەگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىكتەرى بولمادى. قازاقتار­دىڭ ءوز انا ءتىلىن قولداناتىن جەرى دە جوق بولاتىن. ورىسشا بىلمەسە، نان دا سۇراي المايتىن. سول ءۇشىن ءبارى ورىس ءتىلىن جاپپاي مەڭگەرۋگە مۇددەلى بولدى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مەنىڭشە، مۇندا 100 پايىز ورىسشا سويلەيتىن.

بەيبىت قويشىباەۆ: ارينە، سويلەدى. ولار سوعان ءماجۇر بولدى ەمەس پە. ورىس ءتىلىنسىز ەش جەرگە جۇمىسقا دا ورنالاسا الماس ەدى. سوندىقتان ۇيرەندى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: قازىر دە سولاي.

بەيبىت قويشىباەۆ: ارينە، دۇرىس ايتاسىز. بۇل – ماسكەۋ ۇيىمداستىرعان ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارى. سول ءالى كۇنگە دەيىن بىزدە قالىپ قويدى. «بارلىق ىستەر ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەتىندىكتەن، قازاق ءتىلىنىڭ نە قاجەتى بار؟» دەپ ەسەپ­تەدى. قازاق جاستارىن اشىندىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى ەدى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: ...ال ءبىزدىڭ مەملەكەت حالقىنىڭ جار­تىسىنان كوبى ورىس تىلدىلەر. باسقاشا بولسا، ولار جۇمىسسىز قالادى.

بەيبىت قويشىباەۆ: نەگە جۇمىسسىز قالادى؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: سەبەبى ءتىل بىلمەيدى.

بەيبىت قويشىباەۆ: نەگە ۇيرەنبەيدى، وندا؟

الەكساندر ياكوۆلەۆ: ونىڭ نە قاجەتى بار؟

بەيبىت قويشىباەۆ: مىنە، كوردىڭىز بە، قازاق تىلىنە، قا­زاقتارعا دەگەن وسىنداي كوزقاراس جاستاردىڭ سول تولقۋىنا اپارىپ سوقتىردى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: سەبەبى، ادەبي، اۋىزەكى سويلەۋ بولماسا، كاسىبي تۇرعىدان قازاق ءتىلى دامىماعان ءتىل بولىپ سانالادى.

بەيبىت قويشىباەۆ: دامىماعان؟ ءسىز نەگە بۇلاي دەيسىز؟ ءسىز قازاق ءتىلىن بىلمەيسىز دە. بۇلاي دەۋىڭىزگە نە سەبەپ؟ ماسە­لەن، تۇرىك ءتىلىن الىڭىز. ونىڭ قازاق تىلىنەن ارتىقشىلىعى بار دەپ ويلايسىز با؟ مۇلدە ولاي ەمەس. سەبەبى ول قولدا­نىستا كوپ پايدالانىلادى. ال قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسى تار. مۇنىڭ ءبارى دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن ساياساتتىڭ ناتيجەسى. سىزدەر ءالى دە قازاقستاندى مويىندامايسىزدار. ونى كەڭەس وداعىنىڭ بولىگى كورىپ، رەسەيدە وتىرعانداي اسەردەسىزدەر. وزدەرىڭىزدى رەسەيدىڭ مۇنداعى «بەسىنشى كولونناسىنداي» سەزىنەسىزدەر. جانە نەگىزگى ۇلتتىڭ ەشقانداي وزىندىك ەرەك­شەلىگىن، بولمىسىن قابىلداعىلارىڭىز كەلمەيدى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: ودان باسقا ءبىر-بىرىمىزبەن سويلەسەتىن ءتىل جوق.

بەيبىت قويشىباەۆ: مىنە، كوردىڭىز بە، ءبىزدى جەتكىلىكتى ءتۇر­دە ورىستاندىرىپ تاستاعان. وسى دۇرىس پا؟ تاريحي اقيقات تۇرعىسىنان، بۇل بارىپ تۇرعان – ادىلەتسىزدىك.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مۇنىڭ ءبارىن قۇرتىپ كەتكەن گورباچەۆ ەمەس پە؟ ول ۇلتتىق ساياساتتى ىدىراتۋ ءۇشىن پايدالاندى.

بەيبىت قويشىباەۆ: پايدالانعان جوق، بىلمەستىكپەن جا­سادى.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مۇلدە ولاي ەمەس. ول ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ (اقش-تىڭ) اگەنتى.

بەيبىت قويشىباەۆ: جوق، ول ءوزىنىڭ ۇلتىنان باسقانى كور­گىسى كەلمەدى. سىزدەردى مۇنداعى «بەسىنشى كولوننا» رەتىندە پايدالاندى. سوندىقتان دا جەلتوقسان وقيعاسىندا تەك قانا سىزدەر قازاق جاستارىنىڭ شاشىنان سۇيرەپ، ۇرىپ-سوقتىڭىزدار. ال قازىرگى تاڭدا جۇرگىزىلىپ جاتقان ينتەگراتسيا ماسەلەسىن الىپ قارايىق. كەدەندىك وداق تۋرالى «بۇل كەڭەس وداعىنىڭ باسقاشا قۇرىلىپ، قايتا قالىپتاسقان ءتۇرى» دەپ ەسەپتەيتىن­دەر بار. بۇل پىكىرىن بەلگىلى ورىس ءتىلدى ساياسي تۇلعالار جاسى­رماي اشىق ايتىپ تا ءجۇر. ال ءبىز وداق قۇرۋعا قارسى ەمەسپىز، ەگەر ۋنيتارلى ەمەس، ناعىز ۇلتتار وداعى قۇرىلسا. ماسەلەنىڭ ءبارى قازاقتى، ونىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن قۇرمەتتەۋدە بولىپ تۇر. ەگەر «ەرتەڭنەن باستاپ ءبارى قازاق تىلىندە سويلەيدى، سول تىلدە جۇمىس جاسايدى» دەسە، ءسىز بۇگىن-اق مەڭگەرۋگە تىرىساسىز.

الەكساندر ياكوۆلەۆ: مەن بۇل جەردەن كەتىپ قالار ەدىم. ون­سىز دا ەلدەن قانشاما ادامدار كەتتى.

بەيبىت قويشىباەۆ: ءيا، نە كەتەر ەدىڭىز، نە ءتىل ۇيرەنەر ەدىڭىز».

وسى پىكىر الىسۋ سۇحباتىندا قانشاما شىندىق جاتىر. اششى ءارى وكىنىشتى. ياكوۆلەۆتەي كوممۋنيستىڭ جەلتوقسانشى­لاردى قانشاما جىلدان سوڭ تۇسىنگەنىن ايتسايشى. ول سول كەزدە ءبىزدى الاڭعا شىققان جاستارعا ايداپ سالماي، ەكى جاققا دا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ماسەلەنى شەشۋ كەرەك ەدى دەيدى. قويشىباەۆ تا 25 قاراشاداعى پارتيا جينالىسىن­دا وسى جولمەن شيەلەنىستى بەيبىت تۇردە شەشۋ كەرەكتىگىن اي­تىپ، جىبەرگەن قاتەلىكتى كورسەتىپ بەردى عوي. ال كوممۋنيستەر «شىنىندا دا بىزدەن قاتەلىك كەتكەن ەكەن» دەپ ءجون سوزگە قۇلاق اسىپ، وپىندى ما؟ جوق. قايتا ۇدەرە تۇرىپ، بيۋروكرات­تىق ادەتتەرىنە باسىپ، ءوزىن جالالى ەتتى.

«بۇل كۇندەرى ۇجىمداردا بولعان جەكەلەگەن يدەولوگيالىق قىزمەتكەرلەر دە وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتە المادى. ماسەلەن، «وك ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ قازاق بولۋى ماڭىزدى ما، جوق الدە دۇكەننىڭ نانعا تولىپ تۇرعانى كەرەك پە» دەگەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ كوپشىلىككە ايتقان ءسوزىنىڭ كەلتىرگەن زيانكەستىگىن نەمەن ولشەۋگە بولادى ەكەن؟ پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سونشالىقتى قارابايىر دا تۇر­پايى تۇسىندىرمەسىنىڭ كەز كەلگەن اۋىر دا قاتاڭ قول جۇمساۋ­دان دا قاۋىپتى ەكەندىگى ءسوزسىز...»

ءيا، يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ءبىر عانا ورىس ۇلتىنىڭ مە­رەيىن كوتەرەتىن جالعان ينتەرناتسيوناليزمدى ناسيحاتتاۋدان ارىعا بارا المادى. تىپتەن حورمەن: «كوپ العىس ايتامىز ۇلى ورىس حالقىنا...»، – دەپ تە ءان شىرقاپ، باسىمىزعا كوتەرىپ ءپىر تۇتتىق. ءبارى دە شامادان تىس استامشىلىق ەكەنىن اڭعال قازاق قايدان ءبىلسىن. رەسپۋبليكانى قوناەۆ باسقارىپ تۇرعان كەز­دە دۇكەندەردە نان بولماي قالعان كەز بولدى ما؟ جوق! جۇرت توقشىلىققا، بارعا قاناعات ەتتى. ال الگى حاتشى ەلدىڭ نازا­رىن قازاق باسشىسىنىڭ بولماي قالعانىنا ەمەس، نانعا اۋدا­رىپ وتىر. شىنىندا، بۇل قارابايىر ءارى تۇرپايى ءتۇسىندىرۋى كەز كەلگەن سوققىدان دا اۋىر ەكەنىن قويشىباەۆ مىسالعا الىپ، اتاپ ايتقان. ويلاۋ جۇيەسى كەم، دارىنسىز باسشى قاي كەزدە دە ەلدىڭ تۇتاستىعىنا، ىنتىماعىنا ورنى تولماس نۇق­سان كەلتىرەتىنى انىق.

جالعاسى بار...

كولباي ادىربەكۇلى

Abai.kz