مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى:

مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى:

- مۇرات اعا، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «رايىمبەك باتىر داڭعىلى بويىنداعى قازاق زيراتىندا اۋەزوۆ، ساتباەۆ باس­تاعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ جات­قان جەرلەرى جۇرت كوزىنەن تاسا، ەلەۋ­سىزدەۋ قالىپ بارا جاتىر. زيالىلارىمىز جاتقان جەرلەردىڭ كارتاسى جاسالىپ، قالا­لىق اكىمشىلىكتىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلسا ەكەن» دەگەن وي ايتقان ەدىڭىز.

- ال وتكەن جىلى عانا 100 جىلدىق مە­رەي­تويى اتالىپ وتكەن قاسىم امانجولوۆتىڭ قاي جەردە جاتقانىن كەيىنگى تولقىن اقىن-جا­زۋشىلاردىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. قازاق­تىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارى جەرلەنگەن قورىم­دى مەملەكەت ءوز قامقورلىعىنا الار كەز كەلدى: تۋىسقان ءازىربايجان ەلىندە ءاربىر قوناق كەلىپ كورەتىن ەكى تاعىلىمدى قابىرستان بار: ءبىرى - شاھيتتەر قابىرستانى، ەكىنشىسى - ۇلتتىق پانتەون. بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق مادە­نيە­تىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قالىپتاسىپ كەتكەن. بۇل ءۇردىستى وزبەك، تۇرىكمەن باۋىر­لا­رى­مىز دا قولعا الدى. جازۋشىلار وداعى، الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى وسىندا جەر­لەن­گەن قايراتكەرلەردىڭ كارتاسىن جاساپ، ونى ايشىقتى جەرگە ورناتىپ قوياتىن كەز كەلدى. كۇنى ەرتەڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپ­تا­سۋى­نىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تۇلعالارىمىزدىڭ ناق وسى قورىمدا جەرلەنگەنى ەستەن شىعىپ، قاتارداعى زيرات ەسەبىندە قالۋى ابدەن مۇمكىن. مۇندا جەرلەۋ راسىمدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. كۇنى ەرتەڭ اۋەزوۆ، ساتباەۆ، ايمانوۆتاردىڭ بەيىتىنە اپارار سوق­پاق تا تەمىر قورشاۋلاردىڭ ورتاسىندا قالۋى مۇمكىن. ودان بولەك، كەزىندە ابايدىڭ سۇيىكتى ۇلى ءابىش - ءابدىراحمان اماناتقا قويىلعان قاسيەتتى قورىم بۇگىن «ورىس زيراتى» دەگەن اتاۋعا يە بولا باستاۋى مەنى الاڭداتادى. قىركۇيەك ايىنىڭ 28-ءى كۇنى - اكەمنىڭ تۋعان كۇنى. تۋعان كۇنىندە ارتىندا قالعان ۇرپاق­تا­رى­نان وزگە ەسكە الىپ، باسىنا بارعان جان بول­­مادى. جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ، ءالىبي جان­گەل­دين، دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ ناق وسى قو­رىم­دا جەرلەنگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەر­مەيدى. ولاردىڭ قابىرىنە اپارار جول جابى­لىپ قالعان.

- مۇرات اعا، اكەڭىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» جولى» تريلوگياسى حح عاسىر ادە­بيەتى ءۇشىن توسىن قۇبىلىس بولدى. مۇ­حاڭ­نىڭ ارمانى بولىپ كەتكەن قۇنانباي بەي­نەسى شەتەلدىك وقىرماندى تاڭ-تاما­شا قالدىردى. «اباي جولى» ءوتىپ كەتكەن عاسىردىڭ ەنتسيكلوپەدياسىنا اينالدى. ال بۇگىنگى زاماننىڭ جىلناماسى دەۋگە تۇرارلىق دۇنيەلەر جازىلىپ جاتىر ما؟

-كەزىندە قانىش ساتباەۆ «اباي جولىنا» قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەپ باعا بەرىپتى. حIح عاسىردىڭ سوڭىندا تاريح كوشىنەن «كوشىپ كەتكەن» كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىسىن، تىنىس-تىرشىلىگىن تاريح زەردەسىندە ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. بۇل مىندەتتى پوەزيادا ءىلياس جانسۇگىروۆ «قۇلاگەر» پوەماسى ارقىلى، ال پروزادا مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ارقىلى ءساتتى ورىن­داپ شىقتى.

- ال قازىر نە بولىپ جاتىر؟

- ارينە، ححI عاسىرعا ححI عاسىردىڭ كوز­قا­راسىمەن قارايتىن ادامدار تۋادى، قالىپ­تاسادى. مەن كەيىنگى تولقىن بۋىننىڭ ارا­سىنان ۋاقىتتىڭ تىنىسىن مولەكۋليارلى، اتوم­دىق دەڭگەيدە قارايتىنداردى بايقاپ ءجۇرمىن. بۇل مەنى قۋانتادى. بىراق عاسىر تۋىن­دىسىنا اينالاتىن شىعارمانى ومىرگە الىپ كەلۋ ءۇشىن تاريحي يمپەراتيۆ كەرەك، سودان كۇش الۋ كەرەك. كەلەسى ۇلى ەپوپەيانى دۇنيەگە الىپ كەلەتىن جاننىڭ ءبىزدىڭ ورتامىزدا ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن.

- ءسىز اينالادا بولىپ جاتقان قۇبى­لىس­تارعا بەيجاي قاراي المايسىز. بىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى بار. ول جۇمىسىن ءساتتى باستاپ ۇلگەردى. مۇمكىن تەك ەكو­نو­ميكادا عانا ەمەس، قوعامدىق سانامىزعا دا ۇدەمەلى يندۋستريالىق باعدارلاماعا بالاما بولارلىقتاي وزگەرىستەر كەرەك شىعار. قالاي ويلايسىز؟

- كەز كەلگەن مەملەكەتتىك يمپەراتيۆ عا­سىر­لىق دەڭگەيدەگى كوركەم شىعارمانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ىقپال ەتە المايدى. ول ءۇشىن ساف گاۋھار ءتارىزدى تازا ونەر كەرەك. ونى جا­سان­دى تۇردە باسقارۋ نەمەسە وعان عاسىرلار توعى­سىندا قالىپ قوياتىن ۇسىنىستاردى تىقپا­لاۋ دا مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - ۇشقىننان جالىن لاۋلاتا الاتىن حاس تالانت­تاردى ارشىپ الىپ، سوعان باعىت-باعدار بەرۋ، جول اشۋ. سول ارقىلى وزدەرىنىڭ بارىنشا قا­جەت ەكەنىن ۇعىندىرۋ. مىسالى، قالىقبەك سا­لى­قوۆ «بالكون» ءفيلمى ارقىلى قازاق كينو­سى­نا جاڭا تولقىننىڭ لەبىن الىپ كەلدى. جاڭا تولقىن بۇل تۋىندىنى مەملەكەتتىك كينو نەمە­سە مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، حح عاسىرعا قاجەت تۋىندى دەپ باعالادى.

- مۇرات اعا، رۋحانيات باعىتىنداعى مەم­لەكەتتىك باعدارلامالارعا قول­تاڭ­باڭىزدى قالدىرا الدىڭىز با؟ سەبەبى وعان ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى.

- مەنىڭ جاسىم 70-كە تاياپ كالدى. جاس كەزىمنەن بەرى دارىنى تابيعاتىنان بەرىلگەن اسقار سۇلەيمەنوۆ، الان مەدوەۆ، سالي­حيت­دين ايتباەۆتارمەن بىرگە ءجۇردىم. ولار رۋ­حا­ني جاعىنان باي ادامدار ەدى. قازىر تۋىن­دىڭ­دى تاراتۋدىڭ سان ءتۇرلى جولى بار. ەگەر مەم­لەكەتتىك باعدارلاماعا قاتىسا الماساڭ، ينتەرنەت ارقىلى تارات. نەمەسە سەندە جوق كىتاپ جولداسىڭدا بار. ەركىندىك الەمىنە بار­لى­عىنا تىيىم سالعان ۋاقىتتا ۇمتىلدىق. شەتەلدەن ماعجان، مۇستافا، احمەتتەردىڭ ەڭ­بەگىن، سايىن مۇراتبەكوۆتى ىزدەدىك. ءبىز سولار ارقىلى الاش يدەياسى سالىپ كەتكەن سوقپاقتىڭ ءىزىن تاپتىق.

- اعا، ءسىز 1978 جىلدارى، 35 جاسى­ڭىز­دا مانساپتان بويىڭىزدى اۋلاق سالۋعا تىرىسقانىڭىز، ءسويتىپ، اكەڭىزدىڭ بەدەلىن، ونىڭ سىرتىندا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسىمەن تۋىستىق قارىم-قاتى­نا­سى­ڭىزدى دا ءوز يدەياڭىزدىڭ جولىندا تارك ەت­كەنىڭىز بايقالىپ تۇرادى. ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنان «وقىس ويلا­رى­ڭىز» ارقىلى وقشاۋلانۋىڭىزعا جا­قىن-جۇراعاتتارىڭىز، ءتىپتى جانىڭىزداعى جا­رى­ڭىز قالاي قارادى؟ ولار ءسىزدى قول­دادى ما؟

- سەنىڭ «جاس تۇلپاردىڭ» تاريحىن ازداپ ءبى­لەتىنىڭ بايقالىپ تۇر. جاڭا جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، بىزدە ءوز جاعدايىمىزدى وزگە­­لەرمەن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى بولدى، سول ار­قىلى سانامىزدا «باسقاشا ويلاۋدى»، تارا­­­تىپ ايتقاندا، بۇكىل جۇيەگە دەگەن قار­سى­لىق­تى قالىپتاستىردىق. ءوزىڭ ءتىپتى ساناڭ قابىل­داي الماعان دۇنيەگە قالاي جايباراقات قارايسىڭ؟ 

1969 جىلى ماسكەۋ اسپيرانتۋراسىندا «قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى» تاقى­رى­بىن­­داعى ديسسەرتاتسيامدى قورعاپ، ەلگە ءماس­كەۋ عالىمدارىنىڭ جوعارى باعاسىن العان «كوشپەندىلەر ەستەتيكاسى» تاقى­رى­بىن­داعى ۇجىمدىق ەڭبەكتى الا كەلدىك. بىراق ەلگە كەلگەن سوڭ ورتالىق كوميتەت ءبىزدىڭ «كوش­پەن­دى­لەر ەستەتيكاسى» دەگەن زەرتتەۋىمىزدى، ولجاس ءسۇ­لەي­مە­نوۆتىڭ «ازيا»-سىن سىناپ، «ەسكىلىكتى ءدارىپ­تەيدى» دەپ شەشىم شىعارىپ، ونى جاريالاۋعا، جاريالانىپ ۇلگەرگەنىن تاراتپاۋعا شەشىم قابىلداپتى. ولجاستىڭ «ازيا»-سى تارالىپ ۇلگەردى، ال ءبىزدىڭ 3000 تيراجبەن شىققان «كوشپەندىلەر ەستەتيكاسى» وقىرمان قولىنا جەتپەي، كوز الدىمىزدا ورتەلدى. 

ماسكەۋدەن الماتىعا كەلگەندە «ءبىلىمىم بار، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە ساباق بەرسەم بە» دەگەن وي بولعان. بىراق وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىندە «ءسىز­گە ستۋدەنتتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات جوق» دەگەن قارسىلىق بوياماسىز، اشىق ايتىلدى. بۇل جەردە قوناەۆتان پانا ىزدەسەم، ءوزىڭ ايتپاقشى، «سۆوبودنىي دۋحپەن» قوش­تا­سا­رىمدى ىشتەي سەزدىم. بۇل - مەنىڭ 18-20 جاستاعى ەمەس، ەسەيىپ، ەس جيىپ، 28-گە كەلىپ قالعان، جاريالانعان ماتەريالدارىم ءۇشىن ورتالىق باسىلىمداردىڭ باس جۇلدەسىن الىپ جۇرگەن كەزدەرىم. دەمەك، سانالى تۇردە توقتامعا كەلگەن شەشىم دەۋگە بولادى. 

- شىعىس تىلدەرى اراسىندا قىتاي ءتىلى - ەڭ كۇردەلىسى. ول كەزدە كسرو مەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىس تا ءماز ەمەس ەدى. ودان ارىدە، 1954 جىلى قازاق دالاسىن يگەرۋ باستالعان كەزدە ءسىزدىڭ اكەڭىز باس­تا­عان قازاق زيالىلارى كسرو باس­شى­لا­رىنا «قىتاي قازاقتارىنىڭ كومەگىنە جۇگى­نەيىك، ولاردى ەلگە الدىرايىق» دەگەن ۇسىنىسپەن شىقتى» دەگەن اڭگىمە بار. ال اكەڭىز ءسىزدىڭ قىتاي ءتىلىن مەڭ­گە­رۋىڭىزدى قاتتى قاداعالاعان كورىنەدى.

- اكەم بولاشاقتى كورەگەندىكپەن سەزدى-اۋ دەيمىن. قازىر قىتاي ىقپالى جەر شارىن جاۋ­لاپ بارادى. ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم. ازيا جانە افريكا حالىقتارى ينستيتۋتىندا ءبىر جىل ءىس-ءتاجى­ري­بە­دەن ءوتتىم. ينستيتۋتتىڭ كافەدرا مەڭ­گە­رۋ­شىسى، اتاقتى قىتاي مامانى لەۆ ەيتيلين ينس­تي­تۋتتا قالۋىمدى ءوتىندى. كەلىسسەم، پاتەر ماسەلەسىن شەشۋگە ۋادە بەردى. وعان كەلىسە المادىم. ەلگە قايتۋعا اسىقتىم. ەلگە كەل­گەن­نەن كەيىنگى جاعدايىم وقىرماندارعا جاقسى تانىس. 

- فاتيما عابيتوۆانىڭ كۇندەلىكتەرىن وقىپ شىقتىم. اناڭىز كەيىنگى ومىرىندە دە ءىلياس جانسۇگىروۆكە دەگەن ماحابباتىن ەشكىممەن بولىسە الماي، اكەڭىزگە تەك ۇلكەن دوسىم دەپ قاراعان ءتارىزدى. مەن قاتەلەسىپ تۇرعان جوقپىن با؟

- ونى جوققا شىعارمايمىن. انام مۇنى بىزدەن، بالالارىنان جاسىرعان ەمەس. بىراق جانسۇگىروۆكە دەگەن ۇلى سەزىمى ىشتەن شىققان بالالارىن ءبىر-بىرىنەن بولە-جارا قاراۋعا جول بەرگەن ەمەس. بولاتتىڭ ءتۇر-ءتۇسى اكەسىنە ۇقسايتىن. كەيىن مۇرتى وسكەن سوڭ №2 ىلياسقا اينالىپ شىعا كەلدى. انام ونى قاراتورى كەلبەتىنە قاراپ «مەنىڭ شوكولادىم» دەپ ەركەلەتتى. ونىڭ دەنە ءمۇسىنى، كەسكىن-كەلبەتى شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىنداعى» گريگوري مەلەحوۆكە كوبىرەك كەلەتىن... انامىزدىڭ بىزگە دەگەن ماحابباتى اكەمىزدىڭ بولەك ەكەنىن سەزدىرگەن جوق.

- تاعى دا ءسىزدىڭ 20 جاسىڭىزداعى وي-تولعانىستارىڭىزعا توقتالعىم كەلىپ تۇر. ءسىز 1963 جىلى كۇندەلىگىڭىزگە «نە پوگ­رياز­ني ۆ ميرە ليۋدەي، نە بولەي زا نيح دۋشوي. ا ۆستۋپاي ۆ مير كنيگي» دەپ جازىپسىز. ءسىزدىڭ نە سەبەپتەن قۇلازىعانىڭىز ماعان بەلگىسىز. وسى ويىڭىزدى زامانۋي­لان­دىر­ساق، «ينتەرنەت الەمىنە شاقىراسىز. ەگەر جان-جاعىمىزدىڭ ءبارى كىتاپ الەمىنە نەمەسە ينتەرنەتتىڭ قۇشاعىنا كەتىپ قال­سا، كىم قالادى؟

- مەنىڭ جاستىق شاعىم مەن قازىرگى ۋاقىت­تى سالىستىرۋعا بولمايدى. ءبىز ويىمىزدى ەلگە جەتكىزۋدىڭ جولىن تابا المادىق. كىتاپ­تا­رىمىز كوز الدىمىزدا ورتەلدى. 1950 جىلداردىڭ سوڭىن الا دۇنيەگە كەلگەن «جاس تۇلپار» ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن كوزگە شىققان سۇيەلمەن بىردەي بولدى. بىراق توتاليتاريزم ەسىكتەن شىعارىپ جىبەرسەڭ، تەرەزەدەن كىرەتىن جانى ءسىرى قۇبىلىس ەكەن. سوڭعى كەزدەرى مەن ءوزىمنىڭ بار ەكەنىمە كۇمان كەلتىرەتىن بولدىم. تابيعاتتىڭ ءوزى ونىڭ اياعىنىڭ استىندا جان­شى­لىپ جاتقانداي سەزىلەدى. قايتپەك كەرەك؟ ادام - جاراتىلىسى جاعىنان جەڭىمپاز. سول كەزدە وعان ادەبيەت، كوركەم ادەبيەت قانا قول سوزا الادى. كوركەم ادەبيەت قانا ادامنىڭ الەۋەتىن ارتتىرا الادى. بىراق كوركەم ادەبيەت - ينتەرنەت ەمەس. ولار ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسا­مايدى. ينتەرنەت - ەتەك-جەڭى كەڭ پىشىلگەن بارىنە قولجەتىمدى دۇنيە.

- وتكەن جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە جيىر­ما جىل بولدى. ەكى ونجىلدىق بەلەستى باعىن­دىردىق. جەتىستىكتەرىمىز جايلى از ايتىلعان جوق. ءسىزدى تاۋەلسىزدىك جىلدارى رۋحانيات الەمىندە تاڭعالدىرعان دۇنيە­لەر بولدى ما؟

- ماعان مادەني مۇرامىزدى ناسي­حات­تايتىن باعدارلاما ۇنايدى. سەبەبى ونىڭ مەملەكەتتىك كونتسەپتسياسىن ءوزىمىز دايىن­دا­دىق. ونىڭ ەكى اياعىنان تىك تۇرۋى ءۇشىن كوپ نارسە جاسالدى. تاريحي بەلەستەردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋدان ارىلا باستادىق . بۇل - ۇلكەن جەڭىس. مۇنى ءبىزدىڭ ءالى ءپىسىپ-جەتىلمەگەن بوس­تان­دىعىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جەڭىسى دەپ قاراۋعا بولادى. سەبەبى كسرو جۇيەسى سانا­مىز­دا فراگمەنتارلىق ۇعىمداردى تامىر­لان­دىردى. ءبىز ايتۋعا بولمايتىن جايتتار دا بولدى. مىسالى، 1930 جىلدارداعى اشتىق تاقىرىبىنا سماعۇل ەلۋبايدان وزگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى. بۇگىن ادەبيەتىمىز تاۋەلسىز. ءوزىن شىن تاۋەلسىز سەزىنە باستاعان اقىن­دا­رىمىز دا بار. كينودا دا جاڭالىقتار جەتەدى. مىسالى، ماعان ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «كەلىنى» جاڭاشىلدىعىمەن ۇنايدى. بۇل - ءتاڭىر­شىل­دىك­تىڭ كارتيناسى. قازىر تاڭىرشىلدىكتىڭ فەنو­مە­نىن زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا جاستار وتە كوپ.

- ءسىز تاريحشىلارىمىز وتكەندى وبەك­تيۆ­تى تۇردە باعالامايدى، جان-جاقتى تال­دامايدى دەيسىز. ءبىز وتكەنىمىزدىڭ باعاسىن ءادىل بەرە الدىق پا؟

- «كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ ايىرماشىلىعى نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردىڭىز بە؟ ۇندەمەيسىز. كەشە ادام تەك بۇراندانىڭ نەمەسە مەحانانيكالىق ماشينانىڭ ءرولىن اتقاردى. قازىر ەركىن ادام بولۋعا مۇمكىندىك تۋدى، ءوز بەتىڭشە ىزدەنۋدىڭ كەڭىستىگى اشىلدى. سوندىقتان كەشە مەن بۇگىندى سالىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇگىن ءبىزدىڭ ارامىزدا جەكە تۇلعالار وتە كوپ. بۇل كەي جاعدايدا قاتەلەسۋگە الىپ كەلۋى دە مۇمكىن. بۇل كەزەڭ وزگەنىڭ ەركىنە ەرىكسىز تۇردە مويىنسىنىپ كەتەتىندەرگە اسا قولايلى ءساتتى قالىپتاستىرىپ تۇر. كەيدە كەز كەلگەن ورتاعا بەيىمدەلىپ كەتەتىندەردىڭ كوز­قاراسىنان الدەبىر ەكى ويلىلىقتى اڭعارا­مىن. ولار وزدەرىن دۇرىس باعىتتا كەلە جاتىر­مىز دەپ ءوزىن-ءوزى سەندىرگەنمەن، ءوز-وزىنە سەنبەيتىندەرى بايقالىپ قالادى.

- بىزدە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى دەگەن پىكىرگە دەن قويا باستاعاندار بايقالادى.

- مەنىڭشە، ءويتىپ ويلايتىن ادامدار جوق قازىر. ءبىز مادەني باعدارلاما 2,5 جىلعى تاري­حىمىزدى تۇگەندەدىك.

- 2,5 مىڭ جىل دەپ كەسىپ ايتۋ­لا­رى­ڭىز­عا نە سەبەپ بولدى؟ تاريحشىلارىمىز تاري­حىمىزدى 3-5 مىڭ جىلدىقتارعا ۇزارت­قان جوق پا؟

- ەگەر قازاق دەي بەرسەك، ول ءبىزدىڭ ءداۋى­رىمىزگە دەيىنگى دەپ سوزىلىپ كەتە بەرەدى. مەن بۇل ارادا ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنگىم كەلىپ تۇر. وسى كەزەڭدە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە كوش­پەن­دىلەر وركەنيەتى باستادى. ءبىزدىڭ تاري­حى­مىزداعى ساق مادەنيەتى، قاراحانيدتەر ءداۋىرى بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەتىن كوشپەندىلەردىڭ وركەنيەتىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايدى. ونى الەم الدەقاشان مىڭجىلدىقتار توعى­سىن­دا ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن تاريحي فەنومەن دەپ قابىلداعان. بىراق ءبىز ونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بويىمىزعا سىڭىرە الماي جاتىرمىز. كەي­دە شىڭعىس حان توڭىرەگىندەگى ايتىس-تار­تىستىڭ ءوزى تاريحتى ءبىر-بىرىنەن بولە-جارا قاراپ كەلگەندىگىمىزدىڭ زاردابى ما دەپ قالا­مىن. بۇل -تاعى دا سانامىزدىڭ وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن ءالى ازات بولماعاندىعى، تاريحتى تۇتاس ءبىر الەم دەپ قاراي الماعاندىعىمىز. تۇرىك-موڭعول تايپالارى - ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولمايتىن تاريحي انسامبل.

- بىراق ورتا مەكتەپ نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تاريح ءپانى باع­دار­لا­ما­لارىنىڭ ايتارى ءسىزدىڭ ويىڭىزعا ءمۇل­دەم ۇقسامايدى.

- مەن سىزبەن كەلىسەمىن. جانە جاقىن بولا­شاقتا كوشپەندىلەر تاريحىن ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ-جارۋعا بولمايدى دەگەن پىكىردىڭ كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولا قوياتىندىعىنا دا سەنبەيمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ ورتامىزدا سانا-سەزىمىن تاۋەلدىلىكتەن ارىلتا الماي جۇرگەن توپ باسىم كۇشكە يە. تاريحشىلارىمىز تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى.

- ءسىز 1970 جىلدارى جازعان جازبا­لا­رى­ڭىزدا «قازاق، وزبەك پەن قىرعىزدار اراسىنداعى جاعدايدىڭ ءماز ەمەستىگى جانىما باتىپ ءجۇر» دەيسىز. بۇل - وسىدان 40 جىل بۇرىنعى جازبا. ال بۇگىن دە تۋىس­قان حالىقتار اراسىنداعى قارىم-قاتى­ناس­تى جىبەكتەي دەپ باعالاۋعا بولمايدى. ءبىز بىرىگۋگە بەت الىپ بارا جاتىرمىز با، الدە...

- ءبىز بىرگەمىز... ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزدەن ەشكىم بولە المايدى. بىرىگۋىمىزگە، ءبىر بولۋعا كەدەرگى كۇش سىرتتا ەمەس. بار كىنا - وزىمىزدە. مەن مۇنى تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى ۇساق-تۇيەك نارسە دەپ باعالار ەدىم. ساياساتتانۋشىلار، جۋر­نا­ليستەر وسى كەدەرگىنى جەڭىپ شىعۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءبىر. مادەنيەتىمىز ءبىر. قازاق، وزبەك، قىرعىز جازۋ­شىلارى اراسىندا ۇلت ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى تۇسىنبەۋشىلىك ورىن العان ەمەس.

- بىراق قوعام ەكى ەلدىڭ ساياسات­تا­نۋ­شى­لارىنىڭ نەمەسە جازۋشىلارىنىڭ ەمەس، ەلباسىلارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا باعا بەرەدى...

- سىرت كوز ورتالىق ازيا ەلدەرى باس­شى­لارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ تەك رەسمي جاعىن، ەلشىلىك، ديپلوماتيالىق باي­لا­نىستار شەڭبەرىندە عانا كورەدى. راس، ول سوڭعى جىلدارى تەك رەسمي سيپات الىپ ءجۇر. ءبىز 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى بەس ەل باس­شىلارى اراسىنداعى باۋىرلاستىققا نەگىز­دەل­گەن دوستىقتى ساعىنىپ تا قالدىق. راس، شەشۋگە ءتيىس جايتتاردىڭ جيناقتالىپ قال­عا­نى راس. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بارىنە ور­تاق تا­ريحتى جازساق دەيمىز. ءوتىپ كەتكەن عاسىر­لار­داعى قازاق، وزبەك، قىرعىز نەمەسە تۇرىكمەن تاريحتارىنا كەلگەندە كوزقاراستار الشاقتانا بەرە­دى. مۇنى توقتاتۋ كەرەك. بۇل جازۋ­شى­لار­دىڭ، ءسىز ءتارىزدى جۋرناليستەردىڭ قولىنان كەلەر ەدى. مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە جاس جۋر­ناليستەر نەمەسە جاس ساياساتتانۋشىلار كلۋبىن اشساق، جاستارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمەن جيىرەك كەزدەسۋىنە، سۇحباتتاسۋىنا جاعداي جاساساق.

- قىتاي - جەتى قات سىرىن ىشكە بۇگىپ جاتقان جۇمباق ەل. ءسىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىسى بولدىڭىز. شەتتەن كەلگەن ادامعا ول ەل ءىشىن اشپايدى.

- كەلىسەمىن. قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى سايا­سا­تىنىڭ سەرىپپەلى «پرۋجيناسى» سىرت ادام ءۇشىن جۇمباق. ءتىپتى ءوز ادامدارى ءۇشىن دە. قى­تاي پرۋجيناسى جايلى ەشكىم جازبايدى، ايت­پايدى. كەي كەزدەرى عانا ۇزىك-ۇزىك ويلار ايتى­لىپ قالادى، بىراق ول جۇمباق كۇيىندە قالادى. ەڭ جوعارعى بيلىك يەرارحياسىنداعى رەۆو­ليۋ­تسيادان كەيىنگى وزگەرىستەرگە قاراماستان، ول ەل - ءوز قۇپياسىنا تاۋەلدى ەل. قىتاي قۇپياسى ساياسي شەشىمدەرگە دە ىقپال ەتە الادى.

- «ماڭگىلىك دوستىق» دەگەن تۇسىنىكتىڭ استا­رىندا «ماڭگىلىك مۇددەنىڭ» قۇلاعى قىلتيىپ تۇراتىنى بەلگىلى. مەنىڭ نەنى ايتقىم كەلىپ وتىرعانىن اڭعارىپ وتىر­عان بولارسىز...

- ويىڭدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. رەسەي ءبىرتۇتاس حالىق ەمەس. ولاردا فاشيستىك كۇشتەر بوي كوتەرە باستادى. رەسەيدە فاشيستىك پيعىل، يم­پە­ريالىق اعىم جەڭسە، قازاقستاننىڭ بو­لا­شا­عىنا قاۋىپ تونەدى. ءححى عاسىردا ماڭگىلىك دوستىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەلارالىق ساياساتتىڭ بارىندە «ماڭگىلىك دوستىق» ەمەس، «ماڭگىلىك مۇددە» عانا ۇستەمدىك قۇرادى. 

- قازاق ەلى وسى تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى تا­نىپ، كىمدەرمەن دوستىق قارىم-قاتى­ناس­تا بولۋ وزىنە ءتيىمدى ەكەنىن پايىمداي الدى ما؟

- ءبىز سىرتقى ساياساتتا وزىمىزدەن قاشىق جات­قان جاپونيامەن، ۇندىستانمەن دوس بولۋى­مىز كەرەك. ويتكەنى ولار بىزدەن الىس ورنا­لاس­قان جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىندا دا ۇيرەنەرەمىز كوپ. قىتايدان ساق بولۋ كەرەك، بىراق ونىڭ ىشىندە نە بارىن ءبىلىپ جۇرگەننەن ۇتىلمايمىز. 

بىزگە ەڭ ۇلكەن قاۋىپ رەسەيدەن كەلۋى مۇمكىن. ويتكەنى ونىڭ ىشىندە نە بارى جانە ەرتەڭ قالاي قۇبىلىپ شىعارى بىزگە تۇسىنىكسىز. رە­سەي­دىڭ قازىر ءوز مۇمكىندىگىن يگەرە الماي قالاتىن ساتتەرىن، ءبىراز جايتتاردىڭ رەسەي بيلىگىنىڭ ساياساتىنا مويىنسىنبايتىنىن سىرت كۇش اڭعارىپ ۇلگەردى. قازاق ەجەلدەن-اق «ەڭ جاقسى كورشى اۋىلىڭنىڭ ارعى جاعىندا بولۋى كەرەك» دەگەندى تەككە ايتتى دەيمىسىڭ...

- مۇرات اعا، سىزگە قىتاي تاقىرىبى جاقسى تانىس. قىتاي ۇكىمەتى قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردى قىتاي جەرىندە وقىتۋعا ءمۇد­دەلىك تانىتىپ ءجۇر. قىتاي جەرىندە وقىپ كەلگەن بالالارىمىز مۇلدەم وزگە­رىپ كەتەدى دەگەندى ەل ءجيى ايتا باستادى...

- مەن قازاق بالالارىنىڭ قىتايدا وقىپ كەلۋىنەن قاۋىپ-قاتەر كورىپ تۇرعان جوقپىن. جانە وندا استارلى ساياسات بار دەپ ويلا­ماي­مىن دا. سەبەبى ءبىزدىڭ شەشە الماي جاتقان ىشكى پروبلەمالارىمىز جەتەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قىتاي ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن ءۇش مامان بار. ول پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ، سايا­سات­تانۋشى كونستانتين سىروەجكين جانە مەن. وتكەن جىلى كوستيا ماعان قىتاي تاقىرىبىنا ارنالعان كىتابىن سىيلادى. وتە ساۋاتتى جازىلعان دۇنيە. بىراق ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۋرناليستەردىڭ نەمەسە ساياساتتانۋشىلاردىڭ نازارىنا ىلىنبەگەنىنە تۇسىنبەيمىن. استانا، الماتىدا قىتايتانۋ ورتالىقتارىن اشاتىن كەز كەلدى. وندا كورشى ەلىمىزگە قاتىستى بارلىق ماتەريالدار توپتاستىرىلۋى ءتيىس. مۇنداي جوبانى رەسەي قولعا الدى. ءبىز الپاۋىت ەل­دەر­دىڭ قورشاۋىندا تۇرعان ەلمىز. كانا­دانىڭ ەكس-پرەمەر-ءمينيسترى ج.كرەتەن: «كانادا - اقش-تىڭ كورشىسى. الپاۋىت ەلدەردىڭ دامۋى كورشى ەلگە دەم بەرگەنمەن، ونىڭ ەكىنشى قىرى تاعى بار. الىپ كورشىلەر ۇيىقتاپ جاتقان ءپىل ءتارىزدى. ۇيقىسىراپ جاتىپ بەرى قاراي اۋناپ تۇسسە، تابانىنىڭ استىندا جانشىلىپ قالا­مىز با دەگەن قاۋىپ ماعان مازا بەرمەيدى»، - دەگەندى ايتتى. ال ءبىزدىڭ كورشىمىز ەكى الىپ ءپىل - قىتاي مەن رەسەي. سوندىقتان الپاۋىت كورشىلەرىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ەلدە وتىرىپ زەردەلەۋدىڭ كەزى كەلدى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

ءسوز ساراسى

تەك قانا شەنەۋنىكتەر عانا ەمەس، گراموفوندار دا ادەبيەتكە ارالاسا باستادى. قوعامداعى دەگراداتسيا دەڭگەيى قالىپتى شكالادان اسىپ بارادى. مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارى ءتىلىنىڭ فەنومەنى قازاق بار جەردە ونىمەن بىرگە ءومىر سۇرە بەرەدى. ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ جولىنداعى كۇرەستە ادالدىق تانىتساق، ابايعا، مۇحتارعا قاتارىمىزدان ورىن تابىلادى. ال مۇنداي ورتا جولبيكە ادەبيەتكە ورىن بەرمەيدى.

اۆتور: گۇلبارشىن ساباەۆا

"الاش ايناسى" گازەتى