التىنساريننىڭ 180 جىلدىعىنا وراي بىزدەر «Abai.kz» پورتالىنا اعارتۋشىنىڭ عۇمىرناماسى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى «التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى», «التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟» , «ىبىراي التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟», «ترويتسك مەكتەبى جانە «ترويتسك تۇرعىنى» اتتى بىرنەشە ماقالا جاريالاعان ەدىك. ول جاريالىمدار وقىرمانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، قازىرگى تاڭدا ماقالالار توپتاماسىنىڭ جالپى قارالىمى 28 مىڭعا جۋىقتادى. رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان»، قوستاناي وبلىستىق ورىس ءتىلدى «كوستانايسكيە نوۆوستي» گازەتىنە دە بىرنەشە ماقالامىز جاريالاندى. ونىڭ دا قارالىمى جوعارى.

تاڭدانىس

قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى شيرەگىندە «Abai. kz» پورتالىنا ى.التىنسارين تۋرالى ەكى ماقالامىزعا «ەكى جاۋاپ» جازىلدى. اۆتورى – التىنسارين اتىنداعى مۋزەيدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ءارى ايتىسكەر اقىن سالتانات وتەلباەۆا. پورتالدا تۋىنداعان «مۋزەيدە قانداي عالىمدار بار، قانداي عىلىمي زەرتتەۋشىلىك بار» دەگەن وقىرمانداردىڭ ساۋالىنان سوڭ، قاراپايىم «عىلىمي قىزمەتكەر» ءبىر اپتالىق مەرزىمنەن كەيىن جاريالانعان «ەكىنشى جاۋاپتىڭ» ارالىعىندا لاۋازىمى «مۋزەي ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارلىعىنا» كوتەرىلدى. وتە قىزىق كورىنىس: عىلىمي جۇمىس جوق، عالىمدار جوق، بىراق ونى باسقاراتىن باسشى بار.

اياق استىنان التىنسارينتانۋ سىندى كۇردەلى ءارى تەرەڭ تانىمعا، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن داۋلى ماسەلەگە بۇرىن-سوڭدى عىلىمي ورتاعا بەيمالىم، تاجىريبەسى از كىسىنىڭ «اتويلاپ» كىرگەن باتىلدىعىنا قايران قالىپ: «ياپىراي، دىبىس ۇندەستىگى مەن بۋناق سانىن، بۋىن ۇيقاسىن كەلتىرۋگە، تابان استىندا سۋرىپ سالاتىن يمپروۆيزاتسيالىق ونەرگە ماشىقتانعان ايتىسكەر اقىننىڭ ءاربىر دەرەك پەن ودان تۋىنداعان وي-زەردەگە جاۋاپ بەرەتىن بەينەتى كوپ عىلىمعا، بۇعان قوسا كەز-كەلگەن عالىم قالام تارتا بەرمەيتىن التىنسارينتانۋ سىندى تەرەڭ تاقىرىپقا شيىرلاتىپ، شيىرشىق «بۇعاۋ» لاقتىرعانى قالاي بولار ەكەن؟» دەپ تە ويلادىق. قالا ورتالىعىنداعى مۋزەيدىڭ قالا سىرتىنداعى مازاردى دا ەكسپوناتتارىنا قوسىپ العان با دەپ تاڭداي قاقتىق.

ءبىزدىڭ جاريالىمدارىمىزدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ دانىككەن «جاۋاپ جازعىش» كىسى قالعان ورىسشاسى بار، قازاقشاسى بار باسقا ماقالالارىمىزعا دا ءۇن قاتار دەپ «ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ» سابىر ساقتاعان ەدىك. سول ارادا الماتىعا وقۋ جوسىعىنداعى جوسپار بويىنشا عىلىمي ىزدەنۋشىلىككە بارعان ماگيسترانت-شاكىرت دانيار يحسان ۇلتتىق كىتاپحانادان التىنساريننىڭ جاقىن تۋىسقانى، قازاققا سىيلى اقىن ماريام حاكىمجانوۆا مەن جازۋشى ءدىناش نۇرمۇحامەدتىڭ 2005 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا «ازات» جاريالانعان «ىبىراي التىنساريننىڭ سۇيەگى قايدا؟» دەگەن سۇحباتىن گازەتتەن سكانەرلەپ، فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنا جاريالادى.

ەستى، اقىلى بار كىسىگە اقىن ماريام اپايدىڭ اتالمىش سۇحباتتاعى بالعوجا مەن ى.التىنسارين جەرلەنگەن قورىم تۋرالى ايتقان مۇڭ-زارى ءبىز كوتەرگەن ماسەلەگە دە، وعان جاۋاپ جازعانداردىڭ جاۋابىنا دا نۇكتە قوياتىنداي دالەل ەدى. وسىدان كەيىن «جاۋاپ جازۋشى» ويلانىپ، تاعى ءبىر ءۋاج ايتا ما دەپ تە كۇتتىك. بۇل كۇتۋدىڭ ءمانىسى ونىڭ عىلىمداعى بىلىكتىلىگى مەن تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىن، ءسوز قۋالاپ ايتىس-تارتىسقا تۇسەتىن ايتىسكەرلىك قىزبالىعىن ەسكەرگەندىكتەن تۋىنداعان ەدى. وكىنىشكە قاراي، ول ءۇنسىز قالدى.

بىزدەر ى.التىنسارين تۋرالى جازعان ماقالارىمىزدى ءبىر مەكەمەگە نەمەسە جەكەلەگەن كىسىگە باعىشتاپ، ساۋال رەتىندە جولداعان جوقپىز. عالىم رەتىندە كەڭەس داۋىرىندە يدەولوگيالىق شەكتەۋلەردىڭ كەسىرىنەن ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىسىز بولعان تاريحي دەرەكتەردى جاريالاپ، سوعان ساي زەرتتەۋشىلىك بولجامىمىزدى بىلدىردىك، عىلىمي ورتاعا وي سالدىق. بۇل تۇستا، شاماسى، اۆتوردىڭ قىزمەت بابىمەن قۇزىرلى ورگانداردىڭ ساۋالىنا جاۋاپ جازىپ ۇيرەنگەن كاسىبيلىگى، قىزمەتكەر رەتىندەگى ورىنداۋشىلىق پسيحولوگياسى سۋىرىپسالمالىق ونەردەگى اقىندىق ارقاسى العا شىققان ءتارىزدى.

قاتەمەن جۇمىس ءھام ەسكەرتپەلەر

اۆتوردىڭ عىلىمي ساراپتاۋداعى داعدىسى مەن بىلىكتىلىگىنىڭ ولقىلىعىن، تاجىريبەسىنىڭ كەمدىگىن جاۋاپ ماقالانىڭ اتاۋىنان، عىلىمعا سەرىك ساۋاتتىلىق پەن جاۋاپتىلىق، ىجداعاتتىلىق پەن ۇقىپتىلىق سىندى فۋنكتسيونالدىقتىڭ جوقتىعىنان، عىلىمي سارالاۋ مەن ساراپتامالاردىڭ تايازدىعىنان بايقاۋعا بولادى.

پاتريوتتىق پافوسقا قۇرىلعان «ءالتىنساريننىڭ اق مازارى – ازاتتىعىن اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاعىن رۋحتاندىراتىن كيەلى نىسان» دەپ كەلەتىن شۇبالاڭقى اتاۋداعى تولىقتاۋىشتىق ماعىنانى ايقىندايتىن انىقتاۋىش ءسوزدىڭ جوقتىعىنان جايىلما سويلەم الاش ارىستارىنىڭ «كىمنىڭ» ازاتتىعىن (حالىقتىڭ با، الدە قارا باسىنىڭ با) اڭساعانىن بىلدىرە الماي، «ءبىر اياعىنان اقساپ»، ولپى-سولپى تۇر.

جارايدى دەدىك، تاقىرىپ قويا ءبىلۋ - تاجىريبەلى قالامگەرلەردىڭ بارلىعىنا دەرلىك بۇيىرا بەرمەگەن زەردەلىلىك-زەيىندىك قاسيەت. ال قاراپايىم ءماتىندى تۇپنۇسقادان توگىپ-شاشپاي، بۇرمالاماي، قاتەسىز كوشىرىپ جازا ءبىلۋ قاراپايىم عانا  ساۋاتتىلىق پەن جاۋاپتىلىقتى تالاپ ەتپەي مە؟ جاۋاپ ماقالادا اۆتور ع.بالعىمباەۆ ەستەلىگىنەن اعارتۋشىنىنىڭ جەرلەنۋىنە بايلانىستى باياندالعان جازبانى وقىرمانعا «ورىنسىز» قاتەلەرمەن ۇسىنادى:

كوشىرىلگەن ماتىندە جەكەلەگەن سوزدەردەن جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن («وموۆەرەنيا» – وموۆەنيا), («حورونيلي» –حورونيليس), («ۆ وگرادكە» – ۆ وگرادە) بىلاي قويعاندا، باقانداي 4-5 ءسوزدى، اتاپ ايتقاندا، «ۆ 3 كراتا»، «نادۋشيلي دۋحامي ي» دەگەن تىركەستەر جوعالىپ كەتكەن. جوعالعان تىركەستەر - قازاقتىڭ جەرلەۋ عۇرپىنىڭ بۇزىلماس راسىمدەرىنەن حابار بەرەتىن اقپارات. بۇنى «ءبىر» دەپ قويالىق.

كەڭەستىك ءداۋىردىڭ مەكتەبىندە وقىعان بىزدەر وقۋشى كەزىمىزدە قازاق ادەبيەتى بولسىن، ورىس ادەبيەتى بولسىن، مەكتەپ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە شىعارمانى كوپ جازاتىنبىز. سوندا ۇلگىرىمى ناشار وقۋشىلارعا مۇعالىمدەر دايىن شىعارمانى كوشىرىپ جازىپ الۋعا رۇحسات بەرىپ كومەكتەسەتىن. سونى دۇرىس ورىنداماعاندارعا ۇستازدارىمىز «دايىن شىعارمانى كوشىرىپ بەرە المايسىڭدار» دەپ رەنجيتىن.

ءبىز رەنىشتىڭ ورنىنا داعدى قالىپتاستىراتىن اركەكەتكە تىكەلەي كوشىپ، مەكتەپ مۇعالىمدەرى قولداناتىن جالپاق ادىستەمەنى باسشىلىققا الا وتىرىپ، اۆتورعا «قاتەمەن جۇمىس» جاساۋ ءۇشىن «ەستەلىكتىڭ» كوشىرمە تەحنيكا ارقىلى تۇسىرىلگەن نۇسقاسىن ۇسىنامىز (اسا مۇقيات بولار تۇستىڭ استى قىزىلمەن سىزىلعان) (1 سۋرەت):

1 سۋرەت التىنسارينننىڭ قالاي جەرلەنگەنى  تۋرالى ع.بالعىمباەۆتىڭ جازعان ەستەلىگىنەن ءۇزىندى.

ەكىنشىدەن، وسى ورايدا، اۆتورعا قاتتى ايتاتىن ەسكەرتۋىمىز بار: قىزمەتىڭىزدەگى نە ايتىستاعى ءوز ءسوزىڭىزدى قالاعانىڭىزشا وزگەرتە بەرىڭىز، بىراق تاريحي مۇرانى ەشقاشان بۇرمالاماڭىز. ع.بالعىمباەۆتىڭ التىنسارين تۋرالى ەستەلىگى - قازاق بالاسى امان تۇرسا - مەزگىلى عاسىردان عاسىرعا اسقان سايىن ماڭىزى ارتا بەرەتىن قولجازبا بولىپ قالا بەرەتىن تاريحي ءھام رۋحاني مۇرا.

جاۋاپتا ەسكەرتەتىن ماسەلەلەر كوپ ەكەن. سونىڭ تاعى ءبىرى – دەرەك كوزىنىڭ دالدىگىن بەلگىلەيتىن اقپاراتتىڭ بەرىلۋى. عىلىمي زەرتتەۋلەردە دەرەك كوزىنىڭ دالدىگىن جەتكىزۋ - عىلىمداعى ادالدىقتى، بىلىكتىلىكتى، ەڭبەكقورلىقتى، ىجداعاتتىلىق پەن ۇقىپتىلىقتى بىلدىرەتىن بۇلجىتپاس قاعيدا.

ماقالادا اۆتور ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىنەن الىنعان تسيتاتاعا مىناداي سىلتەمە جاسالعان:

بىرىنشىدەن، اتالمىش سىلتەمەدە قولجازبانىڭ قاي جەردە ساقتالعانىن بىلدىرەتىن اقپارات تولىق بەرىلمەي تۇر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى» دەگەن مەكەمە جوق. شاماسى، بۇل قازىرگى قر بعم عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسىنىڭ»، بۇرىنعى قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى بولار دەپ توپشىلادىق جانە ءدال سولاي بولىپ شىقتى.

ەكىنشىدەن، «ايدالادا اق وتاۋ – اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ» دەپ جۇمباقتاعانداي، قولجازبا قورىنىڭ نومەرى مەن اتاۋى دا جوق. ول قوردىڭ نومەرى – 397-1, اتاۋى – «التىنسارين ي.ا.»

ۇشىنشىدەن، «ۆوسپومينانيا بالگىمباەۆا وب ي. التىنسارينە» دەگەن اتاۋ ول قوردىڭ اتاۋى ەمەس، بىرنەشە بولىكتەن تۇراتىن سول قوردىڭ ءبىر بولىگى عانا. ونىڭ ۇستىنە ول دا تولىق ەمەس. ەستەلىكتىڭ تولىق اتاۋى - «ۆوسپومينانيا وب ي.ا.التىنسارينە، پەرۆوم ينسپەكتورە نارودنىح ۋچيليشش ب. تۋرگايسكوي وبلاستي».

تورتىنشىدەن، كىشكەنە ءبىر ءۇزىندىنىڭ قاي بەتتەن الىنعانىن بىلدىرۋگە ءتيىستى اقپاراتقا بۇكىل ەستەلىكتىڭ جالپى كولەمى كورسەتىلگەن. الدەبىر قىزىققان كىسى سول ءبىر ويماقتاي ءۇزىندىنى ىزدەۋ ءۇشىن 62-129 بەتتەر ارالىعىنداعى 67 بەتتى ورمان ارالاعانداي كەزىپ، كوزى تالىپ، زەيىنى شارشايتىنى ءسوزسىز: ورىس ماقالىمىن ايتساق، «يششي ۆەتەرا ۆ پولە»، قازاق ماتەلمەن قوشتاساق، «شومەلە شوپتەن ينە ىزدەگەندەي» شۇقشياتىنى انىق.

بۇل كورىنىستەر بىزدەردى قانداي ويعا جەتەلەدى؟ ءسىرا دەدىك، «جاۋ قۋعانداي اتوي سالىپ جاۋاپ جازعان» عىلىمي قىزمەتكەرگە عىلىم تانۋ، ىزدەنۋ جولىنداعى ارنايى ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى بولماعاندىعى كەمدىك قىلدى-اۋ، بولماسا، «ۇستازى جاقسىنىڭ - ۇستىنى بەرىك» دەگەندەي، شاكىرت ساناسىنا عىلىمي ساراپتاۋدا ادالدىقتى ءسىڭىرتىپ، دۇرىس باعىت بەرەتىن، داعدى مەن ۇقىپتىلىقتىڭ، ىجداعاتتىلىقتىڭ ءدانىن بويعا سەبەتىن تالىمگەر ۇستاز كەزدەسپەگەن-اۋ دەگەن ويعا «ات باسىن شالدىق».

ماسەلەنىڭ ءمانىسى

ءبىزدى «ەستەلىكتىڭ تولىق نۇسقاسىمەن تانىس بولماعان ءتارىزدى» دەپ سىن نايزاسىمەن ءبىر تۇيرەپ وتكەن اۆتور سول نۇسقامەن ءوزى دە تانىسپاعانىن بايقاتادى. ويتكەنى ى.التىنساريننىڭ قوستانايدا وزىنە سالدىرعان ءۇيى تۋرالى دەرەكتىڭ تۇيدەك-تۇيدەك جازىلعان «ەستەلىكتىڭ» ورىس تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق مازمۇنىندا ەكى جەردە كەزدەسەتىنىن، سونىمەن قاتار اعارتۋشى جەرلەنگەن بەيىتتىڭ جويىلىپ كەتكەندىگىن باياندايتىن تۇستار اۆتوردىڭ «جاۋابىنا» ەنبەگەن.

«داۋدىڭ باسى - دايرابايدىڭ كوك سيىرى» (ب.مايلين) دەگەندەي، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ داۋ تۋعىزعان، بىرتوعا تىنىش جاتقان قوستانايدى، ونىڭ ىشىندە مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى دۇركىن-دۇركىن جاۋاپ جازىپ، ءبىرى الەۋمەتتىك جەلىدە، ءبىرى جۇرت الدىندا سىن ايتىپ دۇرلىگىپ، ۋ-شۋ بولىپ جاتقان تۇسى وسى ەدى.

القيسسا، قولجازبادا ع.بالعىمباەۆ التىنساريننىڭ قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن سالدىرعان ءۇيى تۋرالى بىرنەشە رەت دەرەك بەرەدى. بىرىندە ول: «پري پەرەەزدە يز تۋرگايا ۆ كۋستاناي يبراي التىنسارين ەتوت سۆوي دوم پرودال پود تۋرگايسكوە رەمەسلەننوە ۋچيليششە ي پوسترويل نا ەتي دەنگي ۆبليزي كوستانايا زا ر. توبىل ۆ 4 ۆەرستاح وت كۋستانايا دەرەۆياننىي دوم س 5-6 كومناتاح س نادۆورنىمي پوسترويكامي، يز دەرەن ي زابوروم يز توگو جە ماتەريالا. نەسومنەننو ەمۋ، كاك پريبىۆشەمۋ پوسلە دولگوگو وتسۋتستۆيا، پوموگلي بليجايششيە رودستۆەننيكي گلاۆنىم وبرازوم دوستاۆكوي ستورويماتەريالوۆ ي رابوچيح رۋك» (قر بعم عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسىنىڭ» ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى. قور 397-1, 236 پ.) دەپ جازسا، ەكىنشى ءبىر پاراقتا: «ي. التىنسارين ۆ 1883-84 گگ. وستاۆيل تۋرگاي ي پەرەسەليلسيا ۆ كۋستاناي، گدە جيلي ەگو بليزكيە رودستۆەننيكي التىباسسكوگو وتدەلەنيا: برات وسپان، دياديا ومار ي درۋگيە. تام نەپودالەكۋ وت كۋستانايا ۆ 3-4 ۆەرستاح پو لەۆۋيۋ ستورونۋ توبىلا ۆىسترويل سۆوي سوبستۆەننىي دوم 5-6 كومنات: سپالنيا، ستولوۆايا، كابينەت، گوستيننايا، ليۋدسكايا، سو ۆسەمي نادۆورنىمي پوسترويكامي ي دۆوروم. نەپودالەكۋ بىل بولشوي گلۋبوكي پرۋد، وتكۋدا پولزوۆاليس ۆودوي » (قر بعم عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسىنىڭ» ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى. قور 397-1, 77 پ.) دەپ جازادى (2 سۋرەت).

2 سۋرەت. ى.التىنساريننىڭ توبىلدىڭ سول جاعالاۋىنان سالدىرعان ءۇيى تۋرالى ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىنەن ءۇزىندى

سوڭعى دەرەكتى بىزدەر ءوز ماقالامىزدا كەلتىرىپ، ونى التىنساريننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي شىعارىلعان «التىنسارين تاعىلىمى» (1991 ج.) اتتى جيناقتى قۇراستىرعان م.جارمۇحامەدوۆتىڭ قازاقشا اۋدارماسىنان العانبىز. ول كىسى كوپ جىلدار قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەت جاساعان، عىلىمعا ادال عالىم ەدى. اۋدارماسى دا قوسپاسىز شىققان، تەك «ۆەرست» دەگەن ولشەمدى قازىرگى شاقىرىمدىق مەجەمەن بەرگەندىگى بايقالادى.

ەندىگى كەزەكتە ع.بالعىمباەۆتىڭ ى.التىنسارين «قوستاناي قالاسىنا جاقىن 4 ۆەرست جەردە، توبىلدىڭ ارعى بەتىندە 5-6 بولمەلى اعاش ءۇي سالدىردى» دەپ كەلەتىن دەرەگىنە نازار اۋدارايىق. بۇعان بىزدەر اۆتوردىڭ ءبىرىنشى جاۋاپ ماقالاسى جاريالانعاندا فەيسبۋك پاراقشامىزدا دەرەۋ پىكىر بىلدىرگەنبىز. سول پىكىرىمىز – پىكىر. ءبىر نارسەنى جازباعا ءتۇسىرۋ نەمەسە اۋىزشا ايتۋ ءۇشىن ادام الدىمەن ىشكى ويىندا بەلگىلى ءبىر تىلدىك سۋرەت الەمىن (يازىكوۆايا كارتينا ميرا) جاسايدى. سونىڭ نەگىزىندە ويىنا العان وقيعانى باياندايدى. بۇل تۇستا تورعايدىڭ تۋماسى ع.بالعىمباەۆ قوستانايدان 1891 جىلدارى قىزمەت بابىمەن وزگە جاققا اۋىسىپ، الدىمەن جەتىقارادا، سوسىن قارابۇتاقتا، ودان كەيىن ورىنبوردا قىزمەتتەر اتقارىپ، ەستەلىكتى جازعان ۋاقىتتا الماتىدا تۇرىپ جاتقاندىعىن جانە تورعايدان قوستانايعا كوشكەن ى.التىنساريننىڭ كوش باعىتى بويىنشا ەستەلىكتى بايانداپ وتىرعاندىعىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. دەمەك، وعان، تورعاي جاقتان قاراعاندا، قوستاناي قالاسى توبىلدىڭ ارعى بەتىندە ورنالاسقان.

ى.التىنساريننىڭ جاقىن تۋىسى م.حاكىمجانوۆا دا وسىلايشا ءسوز ساپتايدى. ونىڭ دا اۋىلى تورعايعا بەت الاتىن وڭتۇستىك باعىت بويىنداعى مەزگىل، ايسارى دەگەن ەلدى مەكەندەر ەدى.

اۆتوردىڭ «ەستەلىكتەن» ەكىنشى ءبىر «جاسىرىپ قالعان» دەرەگى - ع.بالعىمباەۆتىڭ التىنساريننىڭ بەيىتى تۋرالى جازباسى. وندا ول اعارتۋشى جەرلەنگەن بەيىتتىڭ باسىنا ونىڭ قاي رۋدان ەكەنى، اتى-ءجونى مەن قايتقان مەرزىمى كورسەتىلگەن تاستان ەسكەرتكىش بەلگى قويىلعانىن جازا كەلە، سول قورىمنىڭ جويىلىپ كەتكەندىگىن باياندايدى: «نەيزۆەستنا سۋدبا پامياتنيكا ي ساميح كلادبيشش. ودني گوۆوريات، چتو وني سوحرانيليس دو 1928-29 گوداح، درۋگيە گوۆوريات، چتو ۆسە زانياتىە كلادبيششامي مەستا ۆىراۆنەنى، ۆسپاحانى، ي زانياتى پود پوسەۆ، تاك چتو ي سلەدا نە وستالوس وت كلادبيشش» (قر بعم عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسىنىڭ» ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى. قور 397-1, 113پ.) (3 سۋرەت):

3 سۋرەت. التىنسارين جەرلەنگەن قورىمنىڭ جويىلىپ كەتكەندىگى تۋرالى ع.بالعىمباەۆتىڭ دەرەگى.

دەمەك، «ەستەلىك» جازىلعان 1941-43 جىلدار اراسىندا بالعىمباەۆقا جانە ونىڭ قولجازباسىمەن تانىسقان كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە اعارتۋشىنىڭ بەيىتى جويىلعانى تۋرالى دەرەك تانىس بولعان. بىراق ونى ايتۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارماعان. مۇنى ءبىز قاپەرگە مىقتاپ ۇستاۋىمىز قاجەت.

عىلىمدا قولعا تۇسكەن دەرەكتەرمەلەرگە ادال بولۋ دەگەن قۇندىلىق ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ەگەر ول قۇندىلىقتى زەرتتەۋشى ساقتاماسا، ونىڭ سوزىنە ەرگەن جۇرتتى اداستىرادى، ەلدىڭ عالىمعا دەگەن سەنىمىن جوعالتادى، عىلىمنىڭ بەدەلىن توگەدى. سوندىقتان جاۋاپ جازۋشىنىڭ ع. بالعىمباەۆ «ەستەلىگىنەن» ءوزى «جاقتاپ سويلەپ» وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى مالىمەتتى عانا الىپ، ەكىنشى ءبىر اقپاراتتى ادەيى جاسىرۋ، جۇمسارتىپ ايتقاندا، وقىرماندى جانە عىلىمداعى وزگە ارىپتەستەردى الداۋ، عىلىمنىڭ ابىرويىن توگۋ بولىپ تابىلادى.

عىلىمي ورتادا دەموكراتيالىق قاعيدات تەرەڭ قالىپتاسىپ، عالىمدارعا كەڭ مىنەز بىتكەن عوي، ايتپەسە وزگە ءبىر سالالاردا وسىنداي اركەتتەر جاساعانى ءۇشىن كىسىگە ازاماتتىق، ءتىپتى، قىلمىستىق ءىس قوزعايتىن باپتار دا بار.

«حالىق جاۋى ايەلىنىڭ» شىندىعى

جوعارىدا ءبىز ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ سۇحباتى التىنساريننىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى داۋعا نۇكتە قوياتىنداي دەرەك ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەنبىز. اتالمىش سۇحبات وسىدان 30 جىل بۇرىن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدىڭ كۇز ايىندا الىنعان. وندا ماريام اپاي سان جىلدار ىشىنە جيناعان زاپىراندى سىرتقا شىعارىپ، ى.التىنسارين جەرلەنگەن قورىم تۋرالى شىندىقتىڭ سىرىن اشادى. سۇحباتتى بەي-جاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. وقىعان كىسىنىڭ ازا بويى قازا بولادى.

سۇحبات الۋشى ءدىناش نۇرمۇحامەدتىڭ (80-جىلدارى ول دا التىنسارين بەيىتىنە ارنايى سوققان ەكەن) قازىرگى تاڭدا بەلگى قويىلعان جەردە اعارتۋشىنىڭ سۇيەگى جاتقانىنا كۇمان كەلتىرە قويعان ساۋالىنا ءماريام اپاي كۇرسىنە وتىرىپ بىلاشا جاۋاپ قاتادى: «ءدىناش، شىراعىم-اۋ، (قاتتى كۇرسىندى) سەن ءوزىڭ بىردەڭەنى بىلگەننەن كەيىن سۇراپ وتىرسىڭ عوي مۇنى. قايتەيىن. نەبىر زامان باستان ءوتتى عوي. بالاپان باسىنان، تۇرىمتاي تۇسىنەن شوشىعان. ايتايىن. توبىلدىڭ ارعى بەتىندە، ءۇش شاقىرىم جەردە بالعوجا ءبيدىڭ دە، قانقوجا ءبيدىڭ دە ون ەكى قۇلاقتى، ءار قۇلاعىنىڭ ۇستىنە جەزدەن اي ورناتقان كەرەمەت كۇمبەزدەرى بار تامدارى بولعان. سىرتى كوكشىلمەن سىرلانعان. الىستان مەنمۇندالاپ كوز تارتىپ، جارقىراپ تۇراتىن ەدى. ءارى-بەرى وتكەن ادام ات باسىن بۇرىپ، اتتان ءتۇسىپ، تىزە بۇگىپ قۇران وقىپ كەتەتىن. ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن، جيىرماسىنشى جىلعا دەيىن سول جەرگە ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ۇلكەن كىسىلەرى قۋانىش بولسىن، رەنىش بولسىن بارىپ ءبىر سوعاتىن.

مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە بار، 1921 جىلى ۇزاتىلعانىمدا ايعانىم اجەم الىپ بارىپ، سول جەرگە تىزە بۇكتىرگەن. سوندا كورگەنمىن: ىبىراي اتانىڭ دا تەمىر تورمەن قورشاعان تامى بار بولاتىن. قورشاۋى بيىك ەدى، كىسى بويى قول سوزىمداي. جانىندا بالالارىنىڭ بەيىتى بار ەدى. توڭكەرىستەن كەيىنگى جىلدارى، سول وتىزىنشى جىلداردىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا، سونىڭ ءبارى بۇزىلىپتى. نەسىن جاسىرىپ-جابامىز، اۋەلى ورىس اعايىندار بالعوجا مەن قانقوجا ماۆزولەيىنىڭ كىرپىشتەرىن بۇزىپ الىپ، پەش سالا باستاپتى. تاستارىن ديىرمەن سوعۋعا پايدالانىپتى. ولاردان قازاقتار دا قالىسپاپتى. كەيىننەن ىزدەپ بارىپ ورنىن دا تابا المادىم.

مەنىڭ اتالارىمنىڭ بەيىتى تۇرعان جەر قازىر قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى. سول بەيىتتەردى بۇزىپ، ۇستىنەن وبلىستىق بانك سالدى دەگەن ءسوز بار. شىراعىم، مەن ءوزى ومىردە كوپ قاسىرەت كورگەن، قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان وتكەرگەن اداممىن. وتىز جىلدان ارتىق حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى اتانىپ وتىردىم. ول كەزدەرى ولىكتەردى تۇگەندەپ، مولاسىن ىزدەمەك تۇگىلى قارا باسىمىزدىڭ قامىمەن ارپالىستىق. اراعا ءبىراز ۋاقىتتار ءتۇستى. كەيىننەن ىزدەپ بارىپ ورنىن دا تابا المادىم. اۋ، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ بەيىتى قايدا دەپ قاي ورىستىڭ بەتىنە قاراپ، جاعاسىنا جارماسايىن. ولىلەردىڭ بەيىتى تۇگىلى، تىرىلەردىڭ قۇنى قالماعان كەز بولدى عوي. سولاي، شىراعىم. ال قازىرگى ەسكەرتكىش تۇرعان جەرگە ىبەكەڭنىڭ سۇيەگىن قازىپ اپارىپ قويدى ما، بولماسا ايتەۋىر قازاقتىڭ تانىمال بىرەۋى عوي دەپ ايدالاعا قۇر ەسكەرتكىشتى قويدى ما، ايتا المايمىن. جاسىم پايعامبار جاسىنان اسقاندا جالعان سويلەپ، قۇدايعا كۇناھار بولار شامام جوق. بۇل قازاقتىڭ باسىنان نە وتپەدى. نەبىر الاساپىران زامان بولدى. سونداي كەزدە ەشتەڭەگە ءمان بەرە الماي قالدىق. ىبىرايلار ەسكەرۋسىز قالا بەردى» ء(دىناش نۇرمۇحامبەت. «ىبىراي التىنساريننىڭ سۇيەگى قايدا؟» (ەكىنشى سىر-سۇحبات // ازات گازەتى، №9 (106), 2 ناۋرىز 2005 جىل)(4 سۋرەت):

4 سۋرەت. م،حاكىمجانوۆانىڭ سۇحباتىنان ءۇزىندى

ماريام اپايدىڭ سۇحباتىنداعى مىنا ءبىر مۇڭ-زارعا تولى جولدارعا نازار اۋدارايىقشى: «وتىز جىل حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى اتانىپ وتىردىم»، «اۋ، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ بەيىتى قايدا دەپ قاي ورىستىڭ بەتىنە قاراپ، جاعاسىنا جارماسايىن. ولىلەردىڭ بەيىتى تۇگىلى، تىرىلەردىڭ قۇنى قالماعان كەز بولدى عوي. سولاي، شىراعىم».

قانداي اۋىر قاسىرەت؟ وسى قاسىرەتتى 50-60 جىل ىشىندە ساقتاعان ماريام اپايىمىز ەر ەكەن! وسىندايدا قازاق ايەلدەرىنىڭ سابىرلىعى مەن شىدامدىلىعىنا قايران قالاسىڭ!

جاراتىلىس زاڭى

ى. التىنساريننىڭ جاقىن تۋىسقانى م.حاكىمجانوۆانىڭ ايتقان سوزدەرى ف.سوكولوۆ، ع.بالعىمباەۆتاردىڭ ەستەلىكتەرىندەگى، ب. سۇلەيمەنوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى مازمۇنمەن ۇندەس. ول ۇندەستىكتى مىناداي سىعىمدالعان اقپاراتتىق تور كەستەمەن كورسەتۋگە بولادى:

كەستەدەن التىنسارين سالدىرعان ءۇيدىڭ قوستاناي قالاسىنان قانشا قاشىقتىقتا ورنالاسقانىنا نازار اۋدارايىق. ول قاشىقتىق، شامامەن، 3 ۆەرست (شاقىرىم). دۇنيە استان-كەستەن بولىپ، نۇق پايعامباردىڭ تۇسىنداعىداي توپان سۋ قاپتاسا دا، كەڭىستىكتەگى ولشەم وزگەرمەيدى. بۇل - جاراتىلىس زاڭى. ءجۇز جىل ءوتسىن، مەيلى مىڭ جىل ءوتسىن – ولشەمنىڭ اتى ولشەم. ال قازىرگى توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى التىنساريننىڭ مازارىنىڭ ورنالاسقان جەرى قوستانايدىڭ پاتشا زامانىنداعى شەكاراسى ءابىلسايدان قالانىڭ كجبي اۋدانىنداعى كوپىر ارقىلى ەسەپتەگەندە - 9 شاقىرىم.

التىنسارين زامانىندا توبىل وزەنىنە سالىنعان جالعىز كوپىر بولعان. ول قازىرگى تاڭداعى ءال-فارابي (پاتشا زامانىندا «بولشايا ۋليتسا» دەپ اتالعان) دەپ اتالاتىن ورتالىق كوشەسىنىڭ وزەنگە تىرەلەتىن باسىندا ورنالاستى. جۇرتتىڭ كوڭىلىندە ەشبىر كۇمان قالماۋى ءۇشىن بىزدەر سول كوپىر ارقىلى وڭ جاعالاۋعا ءوتىپ، قالىڭ قامىس پەن مايدا تال وسكەن جاعالاۋمەن كوپىر تۇسىنداعى «اق شاڭىراق» رەستورانى جانىنان كولىكتەگى ەسەپتەگىش قۇرىلعىنى پايدالانىپ، مازارعا دەيىنگى اراقاشىقتى ولشەۋ ءۇشىن جول ءجۇرىپ كوردىك. بەس شاقىرىم جول جۇرگەننەن كەيىن، قارا جولعا تەمىردەن مىقتاپ شەگەندەلگەن شلاگباۋمعا تاپ بولدىق. توقتاعان جەرىمىز – ارعى بەتتەگى قالانىڭ «سادوۆود» ساياجايى ورنالاسقان توبىل وزەنىنىڭ دوعا بولىپ يىرىلەتىن تۇسى ەكەن. ءارى قاراي مازارعا دەيىن كەمىندە 2-2,5 شاقىرىمداي جەر بار ەكەنى بايقالدى. دەمەك، وڭ جاعالۋعا شىعاتىن ورتالىقتاعى كوپىر ارقىلى قالىڭ قامىس پەن بيىك تەرەك پەن مايدا قارا تال قاپتاعان توتە جولمەن جۇرگەندە قالا مەن مازار ارالىعى 7-7,5 شاقىرىم (توبىلدىڭ وڭ جاق جاعالاۋى: «اق شاڭىراقتان» التىنسارين  مازارىنا دەيىنگى ساپار:)

;t=3s

م.حاكىمجانوۆا التىنسارين جەرلەنگەن بالعوجا بي قورىمىنىڭ قوستاناي قالاسىنىڭ تابانىندا قالىپ قويعانىن اشىق، انىق جازادى («مەنىڭ اتالارىمنىڭ بەيىتى تۇرعان جەر قازىر قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى»). بۇدان باسقا قانداي دالەل كەرەك؟

«ايقاپتىڭ وكىنىشى» جانە «قىزىلدار» قىرعىنى

التىنسارين جەرلەنگەن قورىم ماسەلەسىندە اعارتۋشىنىڭ جاقىن تۋىسقانى، 1921 جىلى بەيىتتىڭ باسىنا سوڭعى رەت سالەم بەرىپ بارىپ، دۇعا جاساعان م.حاكىمجانوۆاعا، توسەك تارتىپ جاتقان ناۋقاس ۇستازىن  كۇندىز-ءتۇنى كۇتىپ، ونى سوڭعى ساپارعا ءوز قولىمەن شىعارىپ سالعان شاكىرت ع.بالعىمباەۆقا، دەرتكە شالدىققان باستىعىنىڭ كوڭىلىن سۇراپ ۇيىنە ءجيى كەلىپ تۇرعان اعارتۋشىمەن زامانداس ءارى قىزمەتتەس بولعان ف.سوكولوۆقا سەنبەسەك، كىمگە سەنەمىز؟ الدە، اۆتور دالەل رەتىندە كەلتىرىپ وتىرعان ز.پ. تولستىحتىڭ بايانداماسىنا سەنەمىز بە؟ ول باياندامانى ز.تولستىح ى. التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن 58 جىلدان سوڭ جازعان. ى.التىنسارين پاتشا ۇكىمەتىنەن تەپەرىش كورگەندەي بەينەلەپ، كەڭەس زامانىنداعى تاپتىق يدەولوگيا سارىنىمەن جازىلعان اتالمىش باياندامانىڭ، ەڭ بولماسا، ۋاقىت مولشەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەك قوي؟

ى.التىنساريننىڭ قايتقانىنا 50-داي جىل ۋاقىت وتپەك تۇگىل، 25 جىل وتكەن مەرزىم شەگىندە ونىڭ ەسىمىن ەسكە الۋ قازاق اراسىندا ۇمىتىلا باستاعان ەدى. بۇعان 1915 جىلى «ايقاپ» گازەتىنىڭ رەداكتورى م. سەرالين نوعاي (تاتار) جۇرتىنىڭ اتاقتى ويشىل اقىنى ش.مارجانيدىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ۇمتىلعان قام-قاراكەتتەرىن كورە وتىرىپ، مىناداي وكىنىش بىلدىرگەن ەدى: «...نوعاي باۋىرلارىمىز وزدەرىنىڭ جۇرتقا باس بولعان ادامدارىنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ءتيىستى قۇرمەت ەتەتىندىگى وسى جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردەن ءبىراز بىلىنسە كەرەك. ءوزىمىزدى سول نوعاي باۋىرلارىمىزدان كەمگە ساناماي جۇرگەن ءبىز الاش ۇراندى قازاق جۇرتى ءبىز نە عىپ ءجۇرمىز؟ وتكەن 1914 جىلى ون بەسiنشi يۋلدە التىباس ىبىراي التىنساريننiڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا جيىرما بەس جىل تولىپ ءوتتi. قازاق جۇرتى ءۇشiن التىنساريننiڭ ەتكەن قىزمەتi كوپ ەدi. سونى ەسiنە العان قازاق بولدى ما؟ جوق. بiز كۋلتۋرنىي جۇرت قاتارىنا كiرۋدەن الىس جاتىرمىز» (ايقاپ. قۇراستىرۋشىلار: ءۇ.سۋحانبەردينا، س.ءداۋىتوۆ. الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995, 245 ب.).

بالعوجا بي قورىمى «قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالعان» 20-30 جىلدارى كەڭەس ەلىنىڭ تاريحىندا قانداي وقيعالار ورىن الىپ ەدى؟ بولشەۆيكتەر قارۋدىڭ كۇشىن كەزەپ، بۇلىكپەن تارتىپ العان بيلىككە كەلىسىمەن اتەيستىك قوعام ورناتامىز دەپ دىنمەن كۇرەستى، ەلدى ينۋدستريالاندىرامىز، كولحوزداستىرامىز دەپ حالىقتى اشارشىلىققا ۇشىراتتى، ازىپ-توزدىردى، «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن زيالىلاردى، كوزى اشىق كىسىلەردى اتتى، شاپتى،  قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى.

دىنمەن كۇرەس كەزىندە قوستاناي قالاسىنىڭ قاق ورتالىعىندا ويىپ ورىن العان، بيىكتىگى كوكپەن  تالاسقان ساۋلەتتى سۆياتو-نيكولسكي سوبورى بۇزىلدى (5 سۋرەت).

5 سۋرەت. قوستانايداعى سۆياتو-نيكولسكي سوبورىنىڭ سىرتقى كورىنىسى.

بيىك، ەڭسەلى قۇدايدىڭ ءۇيى-شىركەۋدى قۇلاتىپ جاتقان جۇرت قالا شەتىندەگى الاسا قورىمدى مىسە تۇتسىن با؟ دىنمەن بايلانىستىرىلعان ساكرالدى عيماراتتاردى قۇلاتىپ، ونى تىرشىلىك قامىنداعى قاجەتتىلىكە جاراتىپ جىبەردى. وسىنداي وقيعالار بەلەڭ العان كەزدە ەلىمىزدە ەسكىدەن جەتكەن كونە مازارلار مەن ەسكەرتكىشتەر جويىلىپ كەتكەنى بەلگىلى.

قازاق قورىمى

ەندىگى كەزەكتە سوكولوۆ، بالعىمباەۆ، حاكىمجانوۆالاردىڭ تاريحي جازبالارى مەن ەستەلىكتەرىندەگى دەرەكتەردىڭ قازاق حالقىنىڭ قورىم مەن بەيىتتەر تۋرالى قاراپايىم تانىم-تۇسىنىگىنە قالاي قيساتىنىن تارازىلاپ كورەلىك.

قازاق بەيىتتى بيىك توبە نەمەسە جارعا سالا ما، الدە تومەندەگى ويعا سالا ما؟ جاۋاپقا، ارينە، قىرعا، بيىك جەرگە دەيمىز. ال قوستاناي قالاسىنىڭ تۇسىنداعى توبىل وزەنىنىڭ قاي جاعالاۋى بيىك، قاي جاعى ەڭىس؟ قالا تۇرعان سول جاق جاعالاۋ – بيىك، وڭ جاق جاعالاۋ - وي. كەڭەس داۋىرىندە قالانى كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان ميچۋرين سوۆحوزىنىڭ سۋدى وڭاي جەتكىزۋگە بولاتىن ەڭىستە ورىن الۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس.

سوعىستان كەيىن اشىلعان حريستياندىق ءھام مۇسىلماندىق «ەسكى قورىمنىڭ» ورنالاسقان جەرىنە، ياعني وزەن جاعالاۋىنا ورنالاسقانىنا نازار اۋدارايىق. جەر جىرتىپ، ەگىن سۋاراتىن ەگىنشى حالىق وزەن-سۋ ماڭايىنا قورىم سالىپ، قورشاپ، كولەگەيلەپ تاستامايدى. قورىمدى وزەن-سۋلى جەردەن الىسقا سالادى. قازىرگى قوستاناي ماڭىنداعى ورىس-تاتار جۇرتىنىڭ قورىمدارى ورنالاسقان جەرلەردى باعامداساڭ، وسى كورىنىس انىق اڭعارىلادى. ال قازاق جۇرتىنىڭ قورىم-بەيىتتەرى وزەن-سۋدىڭ بويىندا دا،  بيىك جار قاباقتاردا دا كەزدەسەدى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ وزەن سۇلباسىن دۇنيەنى ءۇش ساتىلى (تومەن، ورتاڭعى، جوعارى) تۇتاس كوسموس بەينەسىندە تانىعان (س.قاسقاباسوۆ) كونە ميفولوگيالىق تۇسىنىگىنەن تۋىنداعان تانىمىنىڭ كورىنىسى. بۇل تۇستا سانا-تۇسىنىگىندە ءولىم دەگەن تانىم جوق بولعاندىقتان تاعدىردىڭ جازعانىنا (مونوتەيزمدىك تانىمعا) كونبەي ولىمنەن قاشىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاعان، «قازاق باقسىلارىنىڭ ءپىرى» قورقىتتىڭ سىرداريا جاعاسىندا بايىز تاۋىپ، ونىڭ بەيىتى داريانىڭ بيىك جارقاباعىندا بولعانى كوپشىلىككە تانىس.

كونە تۇركىلىك وسى ءبىر تانىمنىڭ جاڭعىرىق ءىزى ى.التىنساريننىڭ «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» دەگەن اڭگىمەسىندە دە كورىنىس تاپقان. وندا كوشكەن اۋىلدى ىزدەگەن اسان مەن ۇسەننىڭ قالاي جول تاپقانى بىلايشا باياندالادى: «...بالالار ەندى قاي جاققا جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇردى. ءسويتىپ، جان-جاعىنا قاراپ تۇرسا، ىلگەرى الدىندا ءبىر بيىك قىر ۇستىندە ۇلكەن مولا كورىندى. سوندا ۇسەننىڭ ويىنا اكەسىنىڭ ءسوزى ءتۇستى: دالادا ءجۇرىپ اداسساڭ، مولالى جەردە سۋ بولادى، سۋلى جەردە ەل بولادى، -دەيدى ەكەن. سول اقىل بويىنشا ۇسەن اساندى ەرتىپ، مولاعا قاراي جۇرەدى... كەلىپ ەكەۋى ەندى مولالى قىرعا شىقتى، قاراسا، قىردىڭ جىعىلار استى ۇلكەن كول ەكەن، كولدىڭ اينالاسى دا، ءىشى دە جىڭىلداعان مال...».

بىزدەر جاقىندا بەكەت اتانىڭ تۋعان جەرى اتىراۋدىڭ جىلوي اۋدانىنداعى اقمەشىت دەگەن جەرگە ساپارلاپ باردىق. اۋليەنىڭ اكە-شەشەسى جەرلەنگەن ۇلكەن كونە قورىم جەم وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بيىك ءدوڭنىڭ ءۇستى ەكەن. دەمەك، قازاق جەرىنىڭ قاي تۇسىنا بارساڭ دا، وسىنداي كورىنىستىڭ الدىڭنان شىعاتىنى ءسوزسىز. تىلگە تيەك ەتىلگەن كورىنىستەر قازاقتاردىڭ مارقۇمداردىڭ ءۇيىن، ياعني بەيىت-قورىمدى قىر باسىنا سوعاتىنىنا ناقتى مىسالدار.

ايتپاقشى، قازاقتاردىڭ بەيىتتى ويدا ەمەس، قىردا بولاتىنىن ورىس جۇرتىنىڭ قارت كىسىلەرى دە بىلەدى. ايتالىق، بيىلعى قازان ايىندا قوستاناي قالاسى توبولسكايا كوشەسىنىڭ № 113 ۇيىندە تۇراتىن 86 جاستاعى (25.12.1935 جىل) نيكولاي پاۆلوۆيچ كورەبەينيك دەگەن كىسىنىڭ ءوز اۋزىنان «قازاقتار ەشقاشان ويعا بەيىت قويمايدى» دەگەن پىكىرىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىپ، ۆيدەوعا جازىپ العان ەدىك. ول ۆيدەوجازبا ءبىزدىڭ YouTube كانالىمىزدا تۇر (قوستاناي قالاسىنىڭ 86 جاستاعى تۇرعىنى نيكولاي پاۆلوۆيچ كورەبەينيكتىڭ اڭگىمەسى:)

قازاق تاريحىنداعى «تىڭ» جاڭالىق

ماقالا اۆتورى ءبىز كوتەرگەن كەلەلى ماسەلەگە قاتىستى قارسى دالەلىن كەلتىرۋ ماقساتىندا پاتشا زامانىنداعى قازاقتىڭ توبىلدىڭ وڭ-سول جاعالاۋىنداعى قونىستارى تۋرالى، بالعوجا ءبيدىڭ جايلاعان جەرى، تاقىرىپقا مۇلدەم قاتىسى جوق توپونيميكالىق اتاۋلار، التىنساريننىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىققانننان كەيىن اعارتۋشىعا بەلگى قويۋعا بايلانىستى قوستانايلىق پارتيالىق-كەڭەستىك بيلىك تاراپىنان شۇعىل قولعا الىنعان ءىس-شارالار تۋرالى ۇزاق سونار مالىمەتتەر كەلتىرەدى. ولاردىڭ بارلىعىنا توقتالىپ، ارنايى جاۋاپ جازۋ - م.حاكىمجانوۆا ايتقان شىندىقتان كەيىن ءمان-ماعىناسى ماردىمسىز ارەكەت. بىراق اۆتوردىڭ «توبىلدىڭ سول جاق جاعالاۋى بوس بولعاندىقتان، وعان پەرەسەلەندەر قونىستانعان» دەگەن زەرتتەۋشىلىك مالىمدەمەسىنە توقتالماي كەتۋ مۇمكىن ەمەس.

اۆتور بىلاي دەپ جازادى:

«مال قۇلاعى – ساڭىراۋ، ءتىلى - مىلقاۋ» دەگەن عوي، ءتىلى بار «پالەقور ادام» قۇلاعىنا شالىنباسىن مىنا ءسوز! اسىرەسە، كورشى ەلدىڭ قازاقتارعا ءتىلىن بەزەپ جۇرگەن جيرينوۆسكي، مەدينسكي، نيكونوۆ، فەدوروۆ سىندى ساياساتشىلارى ەستىمەسىن! جەرىمىزگە كوز الارتىپ جۇرگەن اپرەباققان ساياساتكەرلەرگە ءوز قولىمىزبەن «اق يت كىرىپ، كوك يت شىعاتىن» اۋىزدارىنا جەم-ازىقتى تەگىن سالىپ جۇرمەيىك!

تابيعي قورعان-وزەن بويىن قۋلاپ سالىناتىن شەكارالىق اسكەري بەكىنىستەر - پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ وتارلاۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى ەدى. جايىق وزەنىنىڭ جوعارى، ەسىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى، ءۇي وزەنىنىڭ بويىنداعى قازاق جەرلەرى كەزىندە وسى ءبىر ءادىس-تاسىلمەن رەسەي گۋبەرنيالارىنىڭ قۇرامىنا جۇتىلدى. پاتشا زامانىندا توبىل وزەنى بويىنشا شەكارالىق لينيا سالىنباعان ەدى. ايدىڭ كۇنى امانىندا، جاۋاپ جازۋشى حانىم قازاق تاريحىنان تىڭ جاڭالىق اشىپ، ءوز قولىمەن توبىل بويىنان شەكارا سىزىعىن «سىزىپ بەرىپ» وتىر. گەوساياسي جاعداي ۋشىعىپ، شيەلەنىسىپ تۇعاندا، «اڭدىماي سويلەگەن – اۋىرماي ولەدى» دەگەن ماقالدىڭ كەرى بولىپ جۇرمەگەي!

توبىل وزەنىنىڭ بويىنداعى سول جاعالاۋ تاريحي شىندىقتا شىنىمەن بوس بولدى ما؟ تاريحي فاكتىلەردى سويلەتىپ كورەيىك:

وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى 1868 جىلى ورىنبور مەن ومبىدان باسقارىلىپ كەلگەن قازاق دالاسىن ءتورت وبلىسقا – تورعاي، ورال، اقمولا، سەمەي ءبولىپ، شەكارالارىن بەلگىلەپ، ول وبلىستاردى يمپەريا قۇرامىنداعى قازاق جەرى دەپ بەكىتتى. كەيىن بۇعان وڭتۇستىكتەگى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىنىڭ جەرى قوسىلادى. وسى اۋماق 1917 جىلى جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسى، 1920 جىلى قازاسسر قۇرىلعاندا شەكارا بەلگىلەۋدەگى باستى مەجە بولىپ الىندى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، پاتشا زامانىندا قازاق كوشپەلى جۇرت بولعاندىقتان، وعان ءتيىستى جەرلەر دەپ جاز جايلايتىن جايلاۋى مەن قىستا پانالايتىن قىستاۋى ارالىعىنداعى قونىستار بەلگىلەنەدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ساي جايلاۋ سالقىن سولتۇستىكتە، قىستاۋ جىلى وڭتۇستىكتە بولدى. توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقاندىقتان بۇل ءوڭىر كوپكە دەيىن بىرىڭعاي جايلاۋ سيپاتىندا بولدى. بۇل تۇستا ب.ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندە شۇعانىڭ اكەسى جاپپاس رۋىنىڭ باي كىسىسى ەسىمبەكتىڭ قىستاۋى سىردا بولسا، جايلاۋى ايەت وزەنىنىڭ بويى ەكەنىن ەسكە تۇسىرەيىك.

ۇشىنشىدەن، توبىلدىڭ سول جاعالاۋى بوس جاتقان بولسا، وزەننەن الىس ەمەس جەردە پايدا بولعان «ورداباي»، «ءابىلساي»، «قوستاناي»، «سارىباي» دەگەن توپونيميكالار قالاي دۇنيەگە كەلدى جانە ولار قالاي ساقتالىپ كەلدى؟

تورتىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قوستاناي قالاسىنىڭ ەسكى ورنىنداعى پوسەلەنيەگە پەرەلەندەردىڭ ورنالاسۋىنا قارسى بولماعانى ءۇشىن 1884 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا سول جەردىڭ يەسى كلىچباەۆقا (قىلىشباەۆقا) سىياقى بەرەدى. بۇل تۋراسىندا رەسەي ارحيۆىندە ساقتالعان مىناداي قۇجات بار: «پو حوداتايستۆۋ كيرگيزا تۋرگايسكوي وبلاستي كلىچباەۆا و ۆوزناگراجدەني ەگو زا پونەسەننىە ۋبىتكي پو سلۋچايۋ وبرازوۆانيا گورودسكوگو پوسەلەنيا كۋستاناي». ەگەر ول بوس جاتقان جەر بولسا، قىلىشباەۆ وزىنە شىعىن كوردىم دەپ سىياقى سۇراپ نەگە ءوتىنىش جازادى، ال پاتشا ۇكىمەتى نەگە وعان سىياقى بەرەدى؟

بەسىنشىدەن، 1891 جىلعى رەفورمادان سوڭ قازاق دالاسى قازىنا مەنشىگىنە ءوتىپ، ارتىق جەر (يزليشكا) دەگەن ۇعىم شىعادى. ال حح عاسىردىڭ باسىنداعى ستولىپيننىڭ رەفورماسى تۇسىندا پاتشا ۇكىمەتى جەردى ساتۋ، وتىرىقشىلىققا وتكەن قازاق اۋىلدارىنا 15 دەسياتينا كولەمىندە جەر بەرىپ، بۇرىنعى جايلاۋ مەن قىستاۋدىڭ اراسىنان ارتىلعان جەردى قازىناعا الىپ، ونى مۇقتاج ادامدارعا بەرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدايدى. وسى تۇستا الاش زيالىلارى وتىرىقشى تۇرمىستىڭ ءبىلىم-ءىلىمى، ءادىس-ءتاسىلى جوق قازاق جۇرتىنا كوشپەلى تۇرمىستى تاستاماڭدار دەپ كەڭەس ايتۋى، جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋعا بولمايدى دەپ قارسى شىعۋى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدىڭ امال-ارەكەتتەرى ەدى. الاش كوسەمى ءا.بوكەيحان ۇكىمەت جەردى ساتاتىن بولسا، «ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدى» دەپ دابىل قاقتى.

توبىل وزەنىنىڭ سول جاعىنا (تەك سول جاق ەمەس، وڭ جاقتا دا بار) قونىس تەپكەن ورىس جۇرتىنىڭ پوسەلكالارى مەن سەلولارى - كەزىندە قازاق بايلارىنان ارەنداعا نەمەسە اقشاعا ساتىپ العان جەرلەردەن بوي كوتەرگەن ەلدى مەكەندەر. ءا.بوكەيحاننىڭ جەردى جەكەگە ساتپاۋ كەرەك دەپ شىرىلداۋى قازاق اراسىندا پايدا بولعان وسى ءبىر كورىنىسكە بايلانىستى تۋىنداعانى ءسوزسىز.

جاۋاپ ماقالادا قيسىنعا كەلمەيتىن بۇرالاڭ بايلامدار بار. مىسالى، اۆتوردىڭ «ارينە، وزەننىڭ اعىسىنان قاراساق، قوستاناي قالاسى – توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا تۇر. ماقالا اۆتورىنىڭ كۇمانىن تۋعىزعان وسى ءسوز. ال ەندى ع.بالعىمباەۆ وزەننىڭ اعىسىنا قاراماي، ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى قوستانايدا تۇرىپ ايتسا، ونىڭ «سول جاق» دەپ تۇرعانى وزەننىڭ ارعى بەتى ەمەس پە؟ سوندىقتان بۇل جەردە  ارعى بەتىندە نەمەسە بەرگى بەتىندە تۇرىپ ايتقانى دا ەسكەرىلۋى كەرەك».

بىرىنشىدەن، ع.بالعىمباەۆ ءوز ەستەلىگىن جازعان ۋاقىتتا قوستانايدا تۇرعان جوق، ول ونى 1941-43 جىلدار ارالىعىندا، قوستانايدا ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنەن 50-55 جىل وتكەن سوڭ، الماتى قالاسىندا جازدى. مۇنى ءماتىن مازمۇنىن تۇتاستاندىرا تالداعاندا مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ قاجەت.

ەكىنشىدەن، ەگەر اركىم ءوزى تۇرعان وزەننىڭ بەتتىن «وڭ جاق»، ارعى بەتتى «سول جاق» دەپ اتاي بەرەتىن بولسا، نە بولادى؟ استانا جاڭا سالىنىپ جاتقان كەزدە تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ اقوردادا تۇرىپ: «بۇل ەسىلدىڭ وڭ جاعى» دەسە، جاڭا قالا وڭ جاق، ەسكى قالا سول جاق بولىپ قالا ما؟ وندا ەرتىستىڭ ەڭىستەگى ەتەگىنە قاراي اعىپ جاتقان ەسىلدىڭ اعىسى باعىتىن كەرى بۇرىپ، قىرداعى ەرەيمەنتاۋعا قاراي اعۋعا ءتيىس شىعار؟

ەسكى مازاردىڭ قۇپياسى

اۆتوردىڭ جاۋابىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن سۇمدىق اقپارات جاريالاندى. ءبىز بىلمەيدى ەكەنبىز، 2017 جىلى التىنسارين مازارىن قايتا جاڭعىرتقان كەزدە ەسكى كەسەنەنىڭ ىرگەتاسى ماڭىندا 9 ادامنىڭ ءمايىتى تابىلىپتى. مۇنى اۆتور بىلايشا باياندايدى:

ى.التىنساريننىڭ ەسكى مازارىنىڭ كولەمى تىم ءارى كەتكەندە (ماكسيمۋم) 15-20 شارشى مەتر بولاتىن. وسىنشا تار جەرگە 9 كىسىنى «باۋىرلاستار زيراتىنداي» تىعىز كومەتىندەي قازاققا ەن الاپات ايماقتان جەر جەتپەيتىن بە ەدى؟ ع.بالعىمباەۆ ايتاتىن بالعوجانىڭ «اق تامى»، م.حاكىمجانوۆانىڭ «بالعوجا ءبيدىڭ دە، قانقوجا ءبيدىڭ دە ون ەكى قۇلاقتى، ءار قۇلاعىنىڭ ۇستىنە جەزدەن اي ورناتقان كەرەمەت كۇمبەزدەرى بار تامدارى»، «ىبىراي اتانىڭ دا تەمىر تورمەن قورشاعان تامى بار بولاتىن. قورشاۋى بيىك ەدى، كىسى بويى قول سوزىمداي. جانىندا بالالارىنىڭ بەيىتى بار ەدى» دەپ جازاتىن بەس-التى بەيىت وسى ءبىر 15-20 شارشى مەتر جەرگە سىيىپ كەتكەن بە؟ بۇل قازىرگى تاڭداعى ءبىر بولمەلى پاتەردىڭ شارشى مەترىنەن از كولەم عوي؟

تابىلعان مايىتتەردى «ىبىراي التىنسارين جاتقان جەردىڭ وڭ قاپتال، سول قاپتالىنا ءۇيىپ كومدىك» دەگەن نە سۇمدىق! ارۋاققا دەگەن قۇرمەت وسىلاي بولا ما؟ بىزگە تەك ى.التىنسارين ماڭىزدى دا، ونىڭ اتالارى، بالالارى ماڭىزدى ەمەس پە؟ تىم بولماسا، ۇيمەلەپ كومبەي-اق، بولەك جەرگە شىعارىپ جەرلەپ، بەلگى سوعۋعا بولمادى ما؟ مايىتتەردى مازاردىڭ جانىنداعى بالعوجا بيگە قويىلعان بەلگىنىڭ استىنا ءمايىتتى جەرلەيتىن ءداستۇرلى ۇلگىمەن تابىلعان سۇيەكتەردى جۇرتشىلىق الدىندا جەر قويناۋىنا بەرۋگە بولاتىن ەدى عوي! جاسىرىپ كومۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟

ال نەگىزىندە زاماناۋي عىلىم-ءبىلىمى، مادەنيەتى دامىعان ەلدەردىڭ ۇلگىسى بويىنشا، مازاردى قايتا جاڭعىرتۋعا تاپسىرىس بەرۋشىلەر بەيمالىم مايىتتەر تابىلىسىمەن دابىل قاعىپ، ونى دنك تۇرعىسىنان زەرتتەۋگە جۇمىس جاساۋى ءتيىس ەدى. شۇكىر، قازىرگى تاڭدا بالعوجا مەن قانقوجادان تارايتىن ۇرپاق بار ەدى عوي؟ مۇنداي مۇمكىنشىلىك ومىردە كوپ تۋا بەرمەيدى. ەڭ بولماعاندا تاريحشى، ەتنوگراف، ارحەولوگ مامانداردى شاقىرىپ مايىتەردىڭ قالاي جەرلەنگەنىنە، ياعني سۇيەكتەردىڭ قالاي جاتقانىنا عىلىمي سيپاتتاما جاساۋ كەرەك ەدى. مۇنداي ساراپتامانىڭ ءوزى ءبىراز ويعا جول اشاتىن ەدى؟ بىراق، وكىنىشكە قاراي، وداي ارەكەت جاسالمادى، سەبەبى اكىمدەر دە ادام عوي (مازاردى جاڭعىرتقانى ءۇشىن بيلىك باسىنداعىلارعا راحمەت ايتۋعا ءتيىستىمىز), ولارعا قورىمعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ بار ەكەنى تۋرالى اقپاراتتىڭ جەتپەگەنى انىق. اقپارات جەتپەگەن جەردە شەشىم دە وزگەشە بولاتىنى ءسوزسىز. ال وعان كىمدەر كىنالى؟ ارينە، بۇل تۇستا التىنسارينتانۋدا، ەڭ بولماعاندا، تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك العان 30 جىل ىشىندە كەڭەستىك داۋىردە «جابىق بولعان» تاريحي دەرەكتەردى (ف.سوكولوۆ، ع.بالعىمباەۆ) سارالاپ، م.حاكىمجانوۆانىڭ «شاق ۇرىپ، شىرىلداپ» ايتقاندارىنا نازار اۋدارىپ، عىلىمي زەرتتەۋدى تەرەڭ، دۇرىس جۇرگىزبەگەن عالىمدار قاۋىمىنىڭ كەمشىلىگى بار ەكەنى ءسوزسىز!

مىنە، ەندى مازاردى قىراۋار قارجى جۇمساپ جاڭارتقان تۇستا اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى سۇراق پەن كۇمان قاتارى كوبەيە تۇسۋدە. ونىڭ بىرقاتارى مىناداي: «نەگە شاعىن كولەمدى اۋماقتا (15-20 ش/م) 10 ادامنىڭ ءمايىتى جاتىر؟»، «بالكىم، بۇل 20-30 جىلداردا اشتىقتان ولكەن كىسىلەردىڭ نەمەسە 1937-38 جىلدارى اتىلعان كىسىلەردىڭ كوزدەن تاسا جەرگە كومىلگەن مايىتتەرى شىعار؟»، «كەڭەس ۇكىمەتى وزدەرى جاساعان قىلمىستارىنىڭ ءىزىن جاسىرۋمەن اينالىسقانى بەلگىلى، بالكىم، «قىزىلدىڭ قىرعىنىنان» قازا تاپقانداردىڭ مايىتتەرىن كولگەيلەۋ ءۇشىن ول جەردە اتاقتى اعارتۋشىنىڭ بەيىتى بار دەپ جۇرتتى جاڭىلىستىرۋعا تىرىسقان شىعار، كىم بىلگەن؟».

تۇيىندەي كەلگەندە، التىنسارين جەرلەنگەن اۋلەتتىك قورىم، م.حاكىمجانوۆا ايتقانداي، قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا جاتىر. تىرىلەردىڭ پارىزى «ارۋاقتاردى مازالامايىق» دەگەن ورتاعاسىرلىق ءدىني دوگمالىق تانىمعا سۇيەنبەي، كەرىسىنشە، كەڭەستىك داۋىردە ورىن العان بۇرمالاۋشىلىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، تاريحىمىزدا ورىن العان قاسىرەتتىڭ قىر-سىرىن اشىپ، ونداي قايعى-قاسىرەتتىڭ قوعامنىڭ الداعى دامۋىندا ورىن الۋىنا جول بەرمەيتىندەي ازاماتتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا جۇمىس جاساۋعا تىرەلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. ارۋاقتاردى مازالامايتىن بولساق، بارلىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالالارى بويىنشا، ونىڭ ىشىندە تاريح پەن ارحەولوگيانى زەرتتەۋدى دوعارۋىمىز قاجەت.

اداسقان وكپە-سىن

جاۋاپ جازۋشىنىڭ ەكىنشى ماقالاسىندا ءبىزدىڭ ى.التىنسارينگە قاتىستى بىرنەشە سۋرەتكە جازعان جاريالىمدارىمىزدى سىناۋعا قۇرىلعان. جاۋاپ ماقالا پورتالدا جاريالانىسىمەن بىزدەر فەيسبۋكتەگى جەكە پاراقشامىزدا جەدەل ءۇن قاتقان بولاتىنبىز  (https://www.facebook.com/profile.php?id=100012028781359 ).

وندا ءبىراز نارسەلەر ايتىلدى. قوسىمشا ايتقىمىز كەلگەنى مىنا نارسە: اۆتور ءوزى كەلتىرىپ وتىرعان دەرەك كوزدەرى مەن سودان ساراپتاپ شىعاراتىن دالەل ءسوزىنىڭ قيسىنى مۇلدەم كەلمەيتىنىن بايقامايدى ەكەن. مىسالى، اۆتور اعارتۋشىنىڭ وتباسى جايىندا ع.بالعىمباەۆتىڭ 1882 جىلى ابدوللا، 1884 جىلى ابدراحمان، 1886 نە 1887 جىلى شاريپا اتتى قىزى دۇنيەگە كەلدى دەگەن دەرەكتەرىن كەلتىرە وتىرىپ، اعارتۋشىنىڭ وتباسىلىق سۋرەتىنە «ەستەلىكتەن» مىناداي جازبانى مالىمەت رەتىندە كەلتىرەدى: «فوتوسنيموك ي.ا.(يبراي التىنسارينا ءو.س.) س سەمەي: جەنوي ايگانىس ۆ كامچاتوۆوي شاپكە، سىنوم ابدۋللوي، دوچەريۋ زليحوي زا ساموۆاروم، سنيموك 1887 گودا يلي 1886 گودا».

ەندى اۆتوردىڭ ءتۇيىن سوزىنە نازار اۋدارايىق:

اۋ، وتباسىلىق سۋرەت، ع.بالعىمباەۆ ايتقانداي، 1886 جىلى نەمەسە 1887 جىلى جىلى تۇسىرىلگەن بولسا، شامامەن سول جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن شاريپا قالاي 1-1,5 جاستاعى بالا بولىپ شىعادى؟ ول قازاقتىڭ اتاقتى «ەر توستىك» ەرتەگىسىنىڭ باستى كەيىپكەرى ەمەس قوي!

ال بىزدەر ايعانىستىڭ الدىندا وتىرعان بالا 1884 جىلى دۇنيە ەسىگىن اشقان ابدراحمان بولار دەپ بولجاعان بولاتىنبىز. كىمنىڭ بولجامى دۇرىس ەكەنىن وقىرمان ءوزى پايىمداي جاتار. ايتپاقشى، ع. بالعىمباەۆ ايعانىستىڭ الدىندا وتىرعان نارەستەنى قىزى شاريپا دەپ كورسەتپەيدى. ال مۋزەي كارتوتەكاسىنا تىركەلگەن «قىزى شاريپا» دەگەن اقپارات كوكتەن تۇسكەن حابار ەمەس.

سونىمەن قاتار، اۆتور ءبىزدىڭ كوپشەلىك تۇلعاداعى «بولجايمىز»، «توپشىلايمىز» دەگەن ءسوزىمىزدى سىنايدى. عالىمدار اراسىندا جىكتەۋ ەسىمدىگىنىڭ جەكەشە تۇرىندەگى «مەن» ەسىمدىگىن قولدانباي، كوپشە تۇرىندەگى «ءبىز» ەسىمدىگىن قولدانۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان. عالىمدار، مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، «بولماي جاتىپ بالزاك، تولماي جاتىپ تولستوي» بولۋدان بويىن اۋلاققا سالاتىن قاۋىم. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ بويىمىزدا «قۇداي اۋىزعا سالعان ءسوزدى ايتاتىن» ايتىسكەرلىك قابىلەت جوق. عىلىمدا داۋلى ماسەلەگە قالام تۇرتكەن كىسى «اياقتى تارتىپ»، ساقتىقپەن پىكىر قوسادى. وزىمدىكى دۇرىس دەپ وزەۋرەي بەرۋ عىلىمي ەتيكاعا جاتپايدى.

اتالمىش جاۋاپ ماقالانىڭ ەندىگى ءبىر تۇسىندا اۆتور ى.التىنساريننىڭ بەلگىلى سۋرەتتەرىن جازعانشا، ونىڭ ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا جانىنداعى ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن كەزدە حورۋجني اسكەري اتاعىمەن تۇسكەن سۋرەتىن نەگە ىزدەمەيدى دەپ بىزگە وكپە ايتادى. عىلىمنىڭ ماقساتى سۋرەت ىزدەۋ ەمەس، ول، كەرىسىنشە، مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەكسپوناتتاردى جينايتىن فۋنكتسيونالدىق مىندەتىنە جاتادى. بۇل، ءتىپتى، مۋزەيدە عىلىمي قىزمەتكەرلەردى باسقاراتىن عىلىمي ىستەر جونىندەگى ديرەكتور ورىنباسارىنىڭ تىكەلەي مىندەتى بولار دەپ ويلايمىز.

ى. التىنسارين اتىنداعى مۋزەيدىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولعان ەكەن. اعارتۋشىنىڭ مۇراسىن جيناۋعا، تياناقتاۋعا بۇل از ۋاقىت ەمەس. بۇعان قوسا كوپ جىلداردان بەرى التىنسارين مۇراسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلە جاتقان التىنسارينتاۋشىلار بار، وكپەنى سولارعا قاراي باعىتتاعانىڭىز ءجون بولار دەيمىز جاۋاپ جازعىش كىسىگە.

سىن ساداعىن كەزەنگەن ارقالى اقىن ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جاريالانعان «اعارتۋشىلىقتى التىنسارينمەن بىرگە باستاعان بەسەۋ كىم؟» (https://egemen.kz/article/268807-aghartushylyqty-altynsarinmen-birge-bastaghan-beseu-kim ) دەگەن ماقالامىزدى دا نىساناعا الىپتى. اتالمىش ماقالا جاريالانعانعا دەيىن مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ەكسپوناتتار تىزىلگەن قابىرعادا كوپ سۋرەتتەرمەن بىرگە كوللاجدىق ۇلگىدە ستەند بولىپ تۇرعان اتالمىش سۋرەت تۋرالى مالىمەتتەردەن، ياعني ونىڭ اۆتورى كىم، قاي جىلى، قاي جەردە جاريالانعانى تۋرالى اقپاراتتان مۇلدەم حابارسىز ەدى. جاريالاعان اقپاراتتتان كەيىن سۋرەتكە وزگەشە «جان ءبىتىپ»، «سويلەي» باستاعانىنا مۋزەي باسشىلارىنىڭ وزدەرى دە قۋانىپ، تاريحي جاريالىمنىڭ تۇپنۇسقاسىن بىزدەن سۇراعان دا بولاتىن. قۇداي ءبىر پەندەسىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن تەرەڭ ەتەدى، ءبىرىن تاياز ەتەدى، وعان نە امال بار؟!

ايتپاعىمىز، ورىنبور مەكتەبى تۋرالى سۋرەتشى ا.چەرنىشەۆتىڭ 1853 جىلى «رۋسسكي حۋدوجەستۆەننىي ليستوك» گازەتىندە جاريالاعان ءيلليۋستراتيۆتى ماقالاسىنىڭ اتاۋى اۆتور ايتىپ وتىرعانداي «بەس دانىشپان» ەمەس، «شكولا دليا كيرگيزكيح دەتەي ۆ ورەنبۋرگە» دەپ اتالادى. «بەس دانىشپان»» دەگەن اتاۋدى بىزدەر اۆتوردىڭ ءماتىن ىشىندەگى سوزىنەن ءىلىپ، ونى ى.التىنسارينمەن بىرگە ءبىر مەزگىلدە قازاق دالاسىنىڭ تۇس-تۇسىنداعى بەس اسكەري بەكىنىسكە (تورعاي، ترويتسك، ىرعىز، رايىم، پەروۆسك) ۇستازدىق قىزمەتكە اتتانعان كىسىلەردىڭ - ن.مۇنسىزباەۆ، ش.قۇلىبەكوۆ، ج.بايجانوۆ، ح.قۇنانوۆتاردىڭ رامىزدىك بەينەسىندە العان بولاتىنبىز.

سۋرەتشى ا.چەرنىشەۆتىڭ ورىنبور تۋماسى ەكەندىگىن ءبىزدىڭ ورىس تىلىندە جاريالانعان ماقالالارىمىز ارقىلى بىلگەن ورىنبورلىق عالىمدار، اتاپ ايتقاندا، ى.التىنسارين، ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن الاشتانۋشى عالىم ت.تۋگاي قىزىعۋشىلىق تانىتا كەلە، جەرلەس سۋرەتشى-قالامگەر تۋرالى دەرەكتەردى ولكەتانۋشىلىق تۇرعىدان تەرەڭدەتىپ زەرتتەۋ جۇمىسىن قولعا الاتىنىن ايتىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر. پارادوكس: ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزگە ايدالاداعى رەسەي عالىمدارى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتسا، اۋىلداعى قازاقتار «ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ الىپ، قارسى بايراق كوتەرىپ، اتويلاپ» شاۋىپ ءجۇر.

«ەكى جاۋاپقا» ءبىزدىڭ «ءبىر جاۋابىمىز» - وسى. بۇدان كەيىن بىزدەر «جاۋاپ جازۋشى نەمەسە جازۋشىلار» ءۇن قاتىپ جاتسا، ءسوزىمىزدى، دالەلىمىزدى قور ەتىپ جاۋاپ قاتپايمىز: وعان ءبىزدىڭ ىنتامىز دا، ىقىلاسىمىز دا، ۋاقىتىمىز دا جوق.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق قامىتى كيىلىپ، بۇعاۋى قىسىپ، ەل-جۇرت نوقتاعا مويىنۇسىنعان تۇستا «ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتان» تىرشىلىكتەگى قام-قارەكەتتە، تالاس-تارتىستا قالىپ قويماي، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا شىڭدايتىن ۇستاحانا – ورىس-قازاق مەكتەپتەر جۇيەسىن تورعاي وڭىرىندە قالىپتاستىرۋعا مول ۇلەس قوسقان ى.التىنسارين سىندى اعارتۋشى-قايراتكەر تۇلعانىڭ مۇراسىن قازىرگى تاۋەلسىز ەلدىڭ مۇرات-ماقساتى تۇرعىسىنان زەرتتەۋدە اتقارىلاتىن جۇمىستار شاش-ەتەكتەن. سول ىستەردى قۇنتتاۋ كەرەك. وسىمەن ءبىزدىڭ ءسوز – تامام.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

قوستاناي

Abai.kz