قازاقستانعا اەس-ءتى كىم سالادى؟

ەندىگى بۇل سۇراقتى وسىلاي قويۋ ءجون سەكىلدى. قوعام قارسىلىعىن ايتتى. مەن دەگەن ماماندار سوقىر كورەتىندەي، كەرەڭ ەستيتىندەي ەتىپ تالداپ، تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. ال «ەستيتىن مەملەكەتتىڭ» باسشى-قوسشىلارى ەل پىكىرىن ەستىگىسى كەلگەن جوق. «ايتتىم – ءبىتتى، كەستىم – ءۇزىلدى» دەگەن سازبەتتىككە سالىنىپ، «اەس كەرەك»، - دەگەننەن تانباي وتىر.

انە، «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ باسقارما توراعاسى الماسادام ساتقاليەۆ اەس جايلى:

«قازىر الماتى وبلىسىندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋدا. ۇلتتىق ەلەكتر جەلىسىنىڭ توپوگرافياسى بويىنشا ۇلكەن اۋىلى ەڭ قولايلى ۋچاسكە بولىپ تابىلادى. مۇمكىندىك بار. جەتكىلىكتى تارماقتالعان 500 كيلوۆولت جەلىسىنىڭ، نەگىزگى قوسالقى ستانتسياسى بار، ول - يۋگ-گرەسس 500. بۇل ۋچاسكە بازالىق قۋاتتى ورنالاستىرۋعا جانە سولتۇستىك-وڭتۇستىك ەلەكتر ءترانزيتىن تۇراقتاندىرۋعا مۇمكىندىگىنشە ىڭعايلى. ورتالىق قازاقستانعا دا, قاراعاندىعا دا، سونداي-اق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا سولتۇستىك-وڭتۇستىك ترانزيتىنە دە ەلەكتر ەنەرگياسىن قايتا بولۋگە قولايلى»، - دەپتى ساتقاليەۆ.

ال قر ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشەۆ اەس قۇرىلىسى تۋرالى پىكىر ايتۋدان باس تارتىپتى.

«بۇل جوبا بولىپ بەكىتىلىپ، قانداي دا ءبىر مالىمەت بەلگىلى بولعان سوڭ، ول جوبانى كوزبەن كورگەن سوڭ، ەكولوگيالىق تيىمدىلىگىنە باعا بەرىپ، ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى قانداي بولاتىنىن انىقتاعان سوڭ عانا پىكىر ايتۋعا بولادى. ال قازىر بىزدە پىكىر جوق»، - دەپتى برەكەشەۆ.

2019 جىلدىڭ ساۋىرىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن كەزدەسۋدە رەسەيلىك تەحنولوگيانىڭ پايدالانىپ، اەس سالۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان. بۇل اقپاراتقا قازاق قوعام، قازاقستان قوعامى ورە-تۇرەگەلىپ، قارسىلىق ءبىلدىردى. كوپ ۇزاماي پرەزيدەنت توقاەۆ: «حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرمەي، اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانبايدى»، - دەپ مالىمدەدى.

ال بيىل قىركۇيەكتىڭ باسىندا وتكەن «شىعىس ەكونوميكالىق فورۋمىندا» قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2030 جىلعا قاراي قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى بولاتىنىن ايتىپ: «قازاقستانعا اەس كەرەك»، - دەپ سويلەدى. «الەمدىك تاجىربيەگە ساي ءتيىمدى شەشىم بار. ول – بەيبىت اتوم. وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان، سان الۋان بولجام مەن ەموتسياعا جول بەرمەي، ۇتىمدى شەشە ءبىلۋىمىز كەرەك»، - دەدى.

ال قىركۇيەكتىڭ اياعىندا وتكەن 17-ءشى قازاقستان-رەسەي وڭىرارالىق فورۋمىندا رەسەي پرەزيدەنتى اەس ماسەلەسىن قايتا كوتەرىپ: «اەس سالۋ ماسەلەسىندە قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز»، - دەپ مالىمدەدى.

پرەزيدەنت توقاەۆ تا بۇل پىكىردى قۇپاتاعانداي بولدى. «قازاقستانعا اەس كەرەكتىگىن ءارى تۇبىندە ءبىر شەشىم قابىلداۋ كەرەك بولاتىنىن» قاداپ ايتقان.

«تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى شەشىمگە كەلەمىز دەپ ويلايمىن. قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىنىڭ العاشقى بەلگىلەرى قازىردىڭ وزىندە بايقالادى. ارينە، ەلەكتر قۋاتىنىڭ جاپپاي جەتىسپەۋشىلىگى تۋىنداعان جوق. ازىرگە تەپە-تەڭدىك بار. الايدا العاشقى بەلگىلەرى بىلىنۋدە. سوندىقتان بولاشاقتى ويلاساق، ءبىز اتوم ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ناقتى شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك. باسشىنىڭ مىندەتى دە ءتيىمدى شەشىم قابىلداۋ»، - دەپ سويلەگەن قاسىم-جومارت توقاەۆ. سويتكەن دە ۇكىمەت پەن «سامۇرىق-قازىنا» باسشىلىعىنا تاپسىرما بەرگەن.

ونان سوڭ ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا اەس تۋرالى ايتتى. وليۆەر ستوۋنعا بەرگەن سۇحباتىندا نازارباەۆ: «ءبىز اەس سالامىز»، - دەپ كەسىپ ايتىپ، تالقى بولعان كوپ ءسوزدى نۇكتەلەگەندەي بولدى.

«ءبىز اتوم ستانتسياسىن سالامىز. ەندى تەك مەردىگەر مەن تەحنولوگيانى تاڭداۋ عانا كەرەك. رەسەي، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەي مەن اقش كومپانيالارىنان ۇسىنىستار ءتۇستى. قازىر ءبىز سول اەس-ءتى قايدا سالاتىنىمىزدى قاراستىرىپ جاتىرمىز»، - دەدى ەكس-پرەزيدەنت.

جالپى قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى اڭگىمە كەشە-بۇگىن عانا ايتىلىپ وتىرعان جوق.

قايسىبىر جىلى وسى ماسەلە قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا سالىندى. قۇرىلىس جۇمىستارىن 2018 جىلى باستاپ كەتەدى دەگەن. قوعام نارازىلىعىنان سوڭ، بۇل ءىس كەيىنگە شەگەرىلدى. ال 2014 جىلى اەس سالاتىن ورىن رەتىندە شىعىس قازاقستانداعى كۋرچاتوۆتى تاڭداپ العان ەدى. كەيىن الماتى وبلىسىندا سالاتىن بوپ شەشتى. ءتىپتى، 2015 جىلى جاپونيانىڭ سول كەزدەگى پرەمەرى سيندزو ابە مەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ كەزدەسكەن. سول كەزدەسۋدە نازارباەۆ پەن ابە الگى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن جاپون تەحنولوگياسىمەن سالاتىن بولىپ كەلىسكەن.

ال ەندى وسى بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك پە؟ قازاقستان جاڭاعى رەسەيدىڭ اەس-ىنە قانشالىقتى مۇقتاج؟

قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2017 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋ جاساپ، ەنەرگيا وندىرۋدە «جاسىل ەنەرگەتيكاعا» كوشەتىنىمىزدى ايتقان. ول تەحنولوگيا ءتيىمدى ءارى ەكولوگيالىق قاۋىپسىز ەكەندىگى دە دالەلدى تۇردە كورسەتىلگەن. ءبىزدى سول سوزدەرگە سەندىرگەن. ءتىپتى، ۇكىمەتكە 2030 جىلعا قاراي التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىن الۋدىڭ ۇلەسىن 30 پايىزعا جەتكىزۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن.

ول از دەسەڭىز، التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزىن تابۋ اتتى ۇرانمەن ميللياردتاعان اقشا شىعىنداپ، استانادا «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىن دە وتكىزگەن جوق پا ەدىك؟! ەگەر اينالىپ كەلىپ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالاتىن بولساق، ميللياردتاعان شىعىن شىعارىپ وتكىزگەن «ەكسپو» دەگەنىڭىز ادىرە قالعانى ما؟ وسىنىڭ بارلىعى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن وتكىزىلدى، سوندا؟

جوعارىداعى سۇراعىمىزدى قايتالاپ قويايىق، بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك پە؟ كەرەك بولعان جاعدايدا ونى ورىس تەحنولوگياسىمەن سالۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟ ورىس تەحنولوگياسىنىڭ قانشالىق ساپالى ەكەنى چەرنوبىلدە بەلگىلى بولدى ەمەس پە؟.. الماتى وبلىسىندا سالاتىن ستانتسيا چەرنوبىلدىڭ تاعدىرىن قايتالاماسىنا پۋتين كەپىلدىك بەرە مە؟ وسىعان دەيىن رەسەيدەن ساتىپ العان ۇشاقتارىمىز ءجيى اپاتقا ۇشىراپ، قانشاما سارباز شەيىت كەتتى. ونىڭ سۇروتەۋى بولدى ما؟

سەمەيدا سان رەت جارىلىس جاساپ، زاردابىن قارا حالىق تارتقاندا سوقىر تيىن شىعىنداماعان رەسەي، بايقوڭىردان ۇشىرعان زىمىرانى قازاق دالاسىنا قۇلاپ، گەپتيلىنەن ۋ شاشىلعاندا مويىنداماعان رەسەي ەرتەڭ «كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول» دەمەسىنە پرەزيدەنت توقاەۆ پەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ كەپىلدىك بەرە مە؟ البەتتە جوق! قازاقستان ءوزىن 100 پايىز ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان مەملەكەت. ەندەشە دۇنيە جۇرتى جاسىل ەنەگرياعا كوشىپ جاتقاندا قازاققا ەڭ قاۋىپتى اەس سالاتىندان نە مۇقتاجدىق تۋدى؟..

ءتۇيىن: بيىل قازان ايىندا DEMOSCOPE قوعامدىق پىكىرگە جەدەل مونيتورينگ جۇرگىزۋ بيۋروسى قازاقستان ازاماتتارى اراسىندا «قازاقستاندىقتاردىڭ اەس قۇرىلىسى تۋرالى پىكىرى» تاقىرىبىندا ساۋالناما جۇرگىزىپتى. ناتيجەسىندە، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 55%-ى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ سالىنۋىنا قارسى، ال، 36%-ى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان. ولاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان اەس سەكىلدى وبەكتىلەردى سالۋعا دايىن ەمەس.

اۋەل باستا: «حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرمەي، اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانبايدى»، - دەگەن توقاەۆ سول ءوزى ايتقان ءسوزدى ءوزى جوققا شىعارىپ: «ءتۇپتىڭ-تۇبىندە اەس  سالۋ تۋرالى شەشىمگە كەلەمىز»، - دەدى. انە، اەس-ءتىڭ سالىناتىن ورنى دا بەلگىلەنىپ قويىپتى. بۇل دەگەنىڭىز پرەزيدەنت توقاەۆ ايتپاقشى، «قازاقستان ءبارىبىر اەس سالادى»، دەگەن ءسوز.

قازىرگە بەلگىلىسى مىناۋ:

1.اەس الماتى وبلىسىنىڭ ماڭىنداعى ۇلكەن دەگەن ەلدىمەكەندە (بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا) سالىنادى. ول جەردە جەتكىلىكتى تارماقتالعان 500 كيلوۆولت جەلىسىنىڭ، نەگىزگى قوسالقى ستانتسياسى بار، ول - يۋگ-گرەسس 500.

2.اەس سالۋعا قاتىستى رەسەيدەن، قىتايدان، فرانتسيا مەن وڭتۇستىك كورەيدەن جانە اقش-تان ەكى ۇسىنىس تۇسكەن.

3.اەس قۇرىلىسىنىڭ مەرزىمى – 10 جىل دەپ بەلگىلەنگەن.

4.رەسەيلىك «روساتوم» ناقتى بەتىلىكگەن جوبالىق جوسپارىن ۇسىنعان.

مىنە، سولاي...  اەس-ءتى ايتقاندا اقوردانىڭ «كوزى سوقىر، قۇلاعى كەرەڭ» بولىپ تۇر...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz