بۇكىل قازاقستاندىق لاتىن جازۋى ومىرگە كەلە مە؟

ءبىز تاۋەلسىز ەلمىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەشكىم نە سىرتتان، نە ىشتەن ارالاسۋعا قاقى جوق جازىلماعان زاڭى – تاريحي اتا تەك جازىلىمى، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ اۆتوحوندىعىن تانىتاتىن جەر-سۋ اتاۋلارى جانە ءتىلى مەن دىنىنە قاراماي بارشا تۇرعىندارىنا ورتاق ۇلتتىق جازۋى. وسىنىڭ سوڭعى ەكەۋى حالقىمىزدى ەكىگە جارىپ وتىر. جانە بۇرىنعى مەتروپولياعا (كرەملگە) جالتاقتاۋ بيلىك تاراپىنان تىيىلماي كەلەدى.

جەر-سۋ اتاۋلارى جانە بارشاعا ورتاق ۇلتتىق جازۋ تەك قازاققا قانا كەرەك پە؟ جوق! ءوز وتانىم – ەگەمەن قازاقستان دەپ تانىعاندارعا دا كەرەك. قازاقتىڭ 28 ءارپى 42-گە اينالىپ، جازۋقۇلدىق پەن ارىپقۇلدىقتى باستان كەشتىك. ەندى ودان ارىلايىق دەسەك، رەسەي قىر كورسەتىپ، ىشىمىزدەگى بەسىنشى كولونياسىن ىسكە قوستى.

لاتىن نەگىزدى جاڭا جازۋعا بارشا قازاقستاندىقتار كوشۋى كەرەك. ودان تەك قازاق ءالىپبيىن ءبولىپ الىپ، الا قويدى بولە قىرقۋعا بولمايدى. ءبىز Abai.kz, وسى ماسەلە جايىندا كوپتەگەن ماقالالاردى جازدىق. العاش بولىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعامىز: «ورىس ءالىپبيىن قولدانىپ كەلگەن بارشا قازاقستاندىقتار لاتىن جازۋىنا كوشۋ كەرەك»، - دەگەن ساليقالى وي ايتتى. قازىر ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا قازاقتان وزگە ورىس ءالىپبيىن قولدانىتىن 4 دياسپورانىڭ مەكتەبى مەن وكىلدەرى بار. ولار: ورىس، وزبەك، ۇيعىر مەن تاجىك. قالعان جاساندى دياسپورالىق قۇقىعى جوق 130 ۇلت تەك ورىس ءالىپبيىن ءتول جازۋىم دەپ تانيدى.

لاتىن جازۋىنا قازاقپەن بىرگە ۇلتتىق مەكتەبى بار ورىس، وزبەك، ۇيعىر مەن تاجىكتەردە كوشۋگە ءتيىس. بۇعان قاتىستى 42 ارىپتىك جالپى ۇلتتىق لاتىن نۇسقاسىن ۇسىنعان اۆتورلار مەن ۇجىمدىق جوبالار ومىرگە كەلدى. ولار ءبىر ۇلت ءبىر QWERTY دەگەن كونتسەپتسيا ۇسىندى. بۇنى نە دەپۋتاتتار كورپۋسى، نە بيلىك كەرەك ەتپەي وتىر. بارشا ۇلتتىڭ باسىن قوستىق دەپ كەۋدە كەرەتىن اسسامبلەيا دا بۇعان قۇلىق تانىتپاي، ولەڭىن ايتىپ، بۇرالا بيلەۋدەن جالىقپاۋدا.

قازىر قازاق تىلشىلەرى q-ق، ۆ-ب، w-ۋ، e-ە، r-ر، t-ت، y-ى، u-ۇ، i-ءى، o-و، p-پ، a-ا، s-س، d-د، g-گ، k-ك، l-ل، z-ز، n-ن جانە m-م سىندى 20 ارىپتەردى ناقتىلاپ الدى. 8 ءارىپ توڭىرەگىندە داۋ ءالى ورىستەۋدە. ولار: ءا، ڭ، ع، ءۇ، ءو، ش، ج جانە ي ارىپتەرى. وسى ءا، ڭ، ع، ءۇ، ءو، ش، ج جانە ي سىندى ارىپتەردى QWERTY-لىك قازاق ءتىلىنىڭ ءارى ورپوەفيالىق، ءارى ورفوگرافيالىق تابيعاتىن، سىر-سىمباتىن ەش بۇزبايتىن ءا-ae, ڭ-ng/nx, ع-h, ءۇ-ue, ءو-oe, ش-c, ج-zh جانە ي-j دەپ جازۋ جايلى اقىلعا قونىمدى جۇرت بىردەن قۇپتاعان ۇسىنىستار ايتىلدى.

ەربول تىلەشوۆ توبى ۇسىنعان جۇرت جىلى قابىلداعان ءا-ae, ءۇ-ue جانە ءو-oe بويىنشا ءسابىز-Saebiz دەپ جازىلۋىن بىلمەگەن ادام وزىنشە ساەبىز دەپ ورىسشا وقيىنىن بىلە تۇرا، ورىس ءتىلدى ءبىر قۋجاق نەمە رف ايتاقتاۋىمەن ايدى اسپانعا شىعارىپ، كورشى ۇلتتىڭ تمد الەمىنە كەڭ تاراعان «زب» دەگەن بوقتىق سوزىنە ءوڭىن اينالدىرۋى دۇنيەنى توڭكەرىپ كەتتى. قازاقشاسى شامالى بيلىكتەگىلەر جىندانىپ كەتە جازدادى. وسىلايشا ەلباسىمىز 2017 جىلى كوتەرگەن ۇلتتىق ءتول دىبىستاردى QWERTY-لىك «ءبىر دىبىس – ەكى ارىپكە» نەگىزدەۋ كونتسەپتسياسىنان قازاقتى باس تارتۋعا ماجبۇرلەدى. بۇل ەندى «بىلگەن حان اقىماق پا، بىلمەگەن قاراشا اقىماق پا-نىڭ» كەرى.

نەگە ەلباسىمىز وسى قيتۇرقى ماسەلەنىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىن تەكسەرىپ، ءوزىنىڭ QWERTY-لىك «ءبىر دىبىس – ەكى ارىپكە» نەگىزدەۋ كونتسەپتسياسىنان قازاقتى باس تارتۋعا ماجبۇرلەگەندەر كىمدەر ەكەنىن قولعا الماي وتىر؟

نەگە قازاقتىڭ لاتىن نەگىزىندەگى «قازاقستاندىق ءتول جازۋ» يدەياسى جەرگە تۇنشىقتى. نەگە قازاق جەرىندە جەكە جازۋعا يە بولىپ وتىرعان ورىس، ۇيعىر، وزبەك پەن تاجىك ءۇشىن ولارعا ورتاق 42 ارىپتىك ءالىپبي ۇسىنبايمىز؟ الدە، ەسكى ادەتپەن ورىستان قورقامىز با؟

نەگىزى ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن 20 اىپتەن بولەك قازاق الىپبيىنە كىرمەيتىن ورىستىق، ۇيعىرلىق، وزبەكتىك جانە تاجىكتىك ۆ-v, ف-f, ح-x ارىپتەرىنىڭ باسى اشىق. وسىلايشا، ۇلتتىق لاتىنعا ءتان 42 ءارىپتىڭ 31-ءنىڭ باسى باسى ءبۇتىن اشىلادى. قالعان ھ (وزبەك پەن تاجىك ءۇشىن), يو، ي، تس، شش، ، ە، يا، چ، جانە يۋ سياقتى 11 ءارىپتىڭ 10-ىن ورىستىڭ ن.ف.ياكوۆلەۆ لاتىن ءالىپبيىن جەتىلدىرىپ جۇرتقا ۇسىنۋعا ءتيىسپىز. بۇل باعىتتا ءورىستىلدى ءتىلشى قانداستارىمىز ءوز ۇلەستەرىن ەسەلەپ، قوسادى دەپ سەنەمىز. قازىر ولار انا ءتىلىن شالا بىلگەندىكتەن ۇلتتىق لاتىن جازۋىنا قاتىستى بارىنەن شەتتەپ قالىپ وتىر. بۇل ءۇردىس «لاتىن جازۋى ە قازاق تىلدىلەر ءۇشىن ەكەن عوي؟!» دەگەن ويداعى باسقا ءورىستىلدى قانداستارمىزعا دا ءتان. ەگەر جالپىۇلتتىق لاتىن جازۋى قولعا الىنسا، ولار بۇل ماسەلەدەن ەش تىس قالايدى.

ءبىر ءتىلدى ورىستىلدىلەر، انا تىلىمەن قوسا، نە قازاق، نە ورىس ءتىلىن عانا مەڭگەرگەن  قوس ءتىلدى سانى 25-100 مىڭ اراسىنداعى ۇلتتتار جانە ءۇش ءتىلدى جەتە مەڭگەرگەن ۇيعىر، وزبەك جانە تاجىك تىلدىلەر ءۇشىن ورتاق ءالىپبي قالىپتاستىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. قازاقستاندى وتىرىكتەن-وتىرىك 130 ۇلت پەن ۇلىسقا بولمەي، ءبىر ءتىلدى، قوس ءتىلدى جانە ءۇش ءتىلدى وتانداستارىمىزدى ءتول ۇلتتىق جازۋعا بەيىمدەلگەن جالپىعا ورتاق قازاقستاندىق لاتىن جازۋىنا كوشىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، قازاقستاندا تەك ءبىر جازۋ – ءبىر ۇلت يدەياسى ۇستەمدىك قۇرۋعا ءتيىس.

ەلباسىمىزدىڭ 2017 جىلى الاشقا رۋحاني ساۋىن ايتقان اتاتۇرىكتىك QWERTY-لىك «ءبىر دىبىس – ەكى ارىپكە» نەگىزدەۋ كونتسەپتسياسىنان قازاقتى باس تارتۋعا ماجبۇرلەگەن ورىنسىز دۇرىس پيعىلداعى تۇڭعىش نۇسقانى جەتىلدىرمەي جەلكەسىن ۇزگەندەر جاۋاپقا تارتىلۋعا ءتيىس. بۇل نۇسقانىڭ جالپى ۇلتتىق ھ (وزبەك پەن تاجىك ءۇشىن), يو، ي، تس، شش، ، ە، يا، چ، جانە يۋ سياقتى 11 ارىپتىك قازاقستاندىق الىپبيگە اينالۋىنان قورىققان، ءارى ەلباسىمىزدىڭ كورگەن يدەياسىنان قورىققان رف بارلاۋى الدىمىزدى وراپ كەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءالى كۇنگە ءسابىز-Saebiz بولىپ ءجۇرمىز. تۇڭعىش نۇسقانى اۋەلى بۇكىلقازاقتىق، ودان كەيىن سونىڭ نەگىزىندە جالپىقازاقستاندىق الىپبيگە اينالدىرماي ەش العا باسپايمىز. ءبىر تويدا ەكى قالىڭدىق بولمايدى. تاۋەلسىز ەلگە ءبىر عانا جازۋ قاجەت.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz