كەشەگى توتاليتارلىق ساياسات تۇسىندا ەل-جۇرتىمىزدىڭ رۋحاني تاريحى، جەر-سۋ اتاۋلارى حالىقپەن ساناسپاي جاپپاي وزگەرتىلگەنى بارشامىزعا ايان. وسى جۇيە ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونوماستيكامىزدىڭ وزىندىك بولمىسىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن توپونيميكالىق جۇيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. ونىڭ ناقتى ايعاعى - وبلىسىمىزدىڭ ورتالىعى ورال قالاسىنداعى كرەستيانسكايا، ۋردينسكايا، پوپوۆيچ، پيونەرسكايا، كوروتكايا، كرىمسكايا، كراسنايا، كاۆكازسكايا، كراسنودارسكايا كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارى مەن اۋداندارىمىزداعى ۋسيحينو، ماكاروۆو، پوكاتيلوۆكا، فەدوروۆكا، يانايكينو، بەلۋگينو، پاۆلوۆو، بەرەزوۆكا سياقتى ەلدى مەكەندەر. ءدال وسى تەكتەس اتاۋلاردىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزعا قانداي قاتىسى بار ەكەندىگى اركىمدى ويلانتارى حاق. سەبەبى ەلدى مەكەن، كوشە، الاڭ اتتارىنان تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەندىگىمىز كورىنىپ تۇرۋى ءتيىس، ويتكەنى تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بىردەن-ءبىر بەلگىسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار قالامىزداعى سۆەتلايا، وحراننايا، پروفسويۋزنايا، مونەتنايا، ۆەرحنيايا اتاۋلارىن يەمدەنگەن كوشەلەر ءمان-ماعىناسىز، توپونيميكالىق جۇكتەمەسى جوق كوشەلەر رەتىندە قالانىڭ ونوماستيكالىق كەلبەتىن بۇزىپ تۇرعاندىعى جاسىرىن ەمەس. ەلدى مەكەندەر، كوشەلەر، جەر-سۋ اتاۋلارى - تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى، ۇلتتىق نىشانى، ياعني تاريحىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى بولۋعا ءتيىس.
قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن، بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ تاريحىن توپونيمدەردىڭ شىعۋ تاريحىنا قاراپ بىلە الامىز. سوڭعى جىلدارى باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا ءبىرتالاي اۋىل-ايماقتارعا ەگەمەندىگىمىزگە ساي اتاۋلار بەرىلىپ، كەيبىر ماعىناسى جويىلعان گەوگرافيالىق نىساندار مەن كوشەلەردىڭ، ءبىلىم وردالارىنىڭ اتاۋلارى تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي وزگەرتىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلباسىمىزدىڭ ءتىلدىڭ ءتول زاڭدىلىعىن بۇزىپ تۇرعان اتاۋلاردى وزگەرتۋ قاجەت دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ايتىلۋى، جازىلۋى بۇرمالانعان اتاۋلاردى ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەستەندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
كەز كەلگەن ءوڭىردىڭ، ولكەنىڭ جەرى مەن سۋىنىڭ اتاۋىنان تەرەڭ ماعىنا مەن قۇپيا سىردى اڭعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ اقجايىق وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ باسىم بولىگى انا ءتىلىمىزدىڭ بايىرعى سوزدەرىنەن قويىلعان. كوپتەگەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى قات-قابات تاريحپەن تىعىز بايلانىستى، ياعني ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ اتاۋلارى وبلىستىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ تۇرادى، ءار جەردىڭ اتى ءوزىنىڭ زاتىنا ساي قويىلعان. سوندىقتان جەر-سۋ اتاۋلارى ايشىقتى بولىپ كەلەدى.
بيىلعى جىلى اقجايىق، شىڭعىرلاۋ، زەلەنوۆ اۋداندارىنىڭ بىرقاتار ەلدى مەكەندەرىنىڭ اتاۋلارى وزگەرتىلدى. مىسالى: بولدىرەۆ - ۇشتوبە، پراۆدا - ۇرىساي، بالاگان - جاڭاتاڭ، ستەپنوي - وركەن، چەرنوياروۆ - قاراجار بولىپ وزگەرتىلدى. ءبىر عانا اقجايىق اۋدانىن مىسال رەتىندە الار بولساق، جايىقتى جاعالاي ورنالاسقان ەلدى مەكەن اتاۋلارى - كالمىكوۆو، كوتەلنيكوۆو، انتونوۆو، كراسنىە يارى، حاركينو سياقتى وتارلاۋ تۇسىندا ورنىققان اتاۋلاردان ارىلىپ، ۇلتتىق كەلبەتىمىزگە ساي الما­لى، اتامەكەن، تومپاق، شابدارجاپ اتاۋ­لارىن يەمدەندى. دەگەنمەن، بارلىعى كوڭىلدەگى­دەي دەۋگە ءالى ەرتەرەك، ءبورلى، تەرەكتى، زەلە­نوۆ، تاسقالا اۋداندارىندا، قالا اۋماعىنداعى 14 اۋىلدىق كەنتتە ۋاقىت تالابىنا ساي رەتتەۋگە ءزارۋ اتاۋلار بارشىلىق. بۇل اتاۋلار دا كوپ كەشىكپەي ءتول تاريحي اتاۋلارىن قايتا يەمدەنەرى ءسوزسىز.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىم­شىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى» زاڭىندا اتقارۋشى جانە وكىلەتتىك بيلىكتىڭ تومەننەن جوعارىعا دەيىنگى مىندەتتەرى ايقىن كورسەتىلگەن. الايدا قاي دەڭگەيگە بولماسىن بيلىك ءوز وكىلەتتىگىن سول اتاۋى وزگەرتىلۋگە ءتيىستى جەرلەردەگى حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ قانا جۇزەگە اسىرادى دەلىنگەن، ياعني وسى شارالاردىڭ باستاۋىن­دا حالىق تۇر دەگەن ءسوز. مىنە، وسى زاڭ نەگىزىندەگى باسىمدىقتى ءبىزدىڭ وبلىستىڭ ونوماستيكالىق كارتاسىنان انىق كورۋگە بولادى. بايىرعى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن اۋدانداردا بۇل ماسەلە تۇبەگەيلى رەتتەلە كەلدى جانە ولاردىڭ شەشىلۋىنە ەش كەدەرگى بولعان دا ەمەس. ويتكەنى ونوماستيكا ماسەلەسى - قوعامنىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، بۇل جەردە تاعى ءبىر ءبىز ەسكەرە بەرمەيتىن ماسەلە بار. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندە كەيبىر ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنى وزگە ۇلت وكىلدەرى بوپ كەلەدى عوي. ولاردىڭ وزدەرى ۇيرەنىسىپ قالعان، قالا بەردى، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك جۇيەنى ەسكە سالسا دا ءوز تۋعان تىلدەرىندە اتالىپ، دىبىستالاتىن اتاۋدان اجىراعىسى كەلمەيتىنى ايدان انىق. (پاۆلودار مەن پەتروپاۆل اتاۋلارىنا قاتىستى داۋدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز). وسى جاعى بولاشاقتا دۇنيەگە كەلەر «ۇلتتىق ونوماستيكا تۋرالى» زاڭدا ەسكەرىلسە ەكەن.
ونوماستيكانىڭ كەلەسى ءبىر وزەكتى تۇسى - انتروپونيميكا. وسى ماسەلە بويىنشا ادام اتى-جوندەرىنىڭ قۇجاتتا جازىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وبلىس مەكتەپتەرىندە «قازاقى داستۇرگە ساي قۇجات الدىڭ با؟» تاقىرىبىندا اكتسيا وتكىزىلۋ داستۇرگە اينالدى. اكتسيانىڭ ماقساتى - «ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن ءبىر رەتكە كەلتىرۋ» تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعىن ناسيحاتتاۋ. ماسەلەن ورىستىڭ «ا» قوسىمشاسىنىڭ قازاق ەسىم­دەرىنە جالعانۋى قۇجاتتا دا كورىنىس تابا باستاعانىنا تالاي جىل بولدى. مىسالى: جانارا، اسەليا، ايگۋليا، گۇلنارا جانە ت.ب. ءسويتىپ، ۇلتتىق ەسىمدەر ءوز مازمۇنىنان، شىرايىنان ايىرىلا باستادى. وسى ۇردىستەن جاستاردى الشاقتاتۋ، قاۋىپتى قۇبىلىسقا اينالماۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە كەڭەس داۋىرىنەن كەلە جاتقان تەگىمىزدەگى -وۆ، -ەۆ، -ين، -يچتەردەن ارىلۋدى ناسيحاتتاۋدا بۇل اكتسيانىڭ ءمانى زور.
وبلىستاعى ەلدى مەكەندەردىڭ، گەوگرا­فيالىق نىسانداردىڭ (وبەكتى­لەردىڭ), مادەني مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىندارىنىڭ، كوشەلەردىڭ اتاۋلارىنا جانە كورنەكى اقپاراتتاردىڭ مازمۇنىنا بىرقاتار اۋداندار مەن ورال قالاسى تۇرعىندارىمەن مونيتورينگ جۇرگىزىلىپ، جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بويىنشا ساراپتامالىق ماتەريالدار جيناقتالىپ شىعارىلدى. سونىمەن قاتار باتىس قازاقستان وبلىسىندا­عى اۋىلدىق وكرۋگتەر مەن كەنتتەر، وزگە دە ەلدى مەكەندەر اتاۋلارىنىڭ جانە ولاردىڭ ورىس تىلىندەگى ترانسكريپتسياسىنىڭ انىقتامالىعى باسپادان شىعارىلدى.
مىنە، سارالانعان وسى ماسەلەلەردى رەتتەۋ «ونوماستيكا تۋرالى زاڭ» قابىلداپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭىنا» وزگەرىستەر ەنگىزۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى ونوماستيكا ماسەلەسى - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ رۋحاني كوزى، ەل ەڭسەسىن كوتەرەتىن ساياسي ءمانى بار ماسەلە. ناعىز تاۋەلسىز ەل بولعان ۋاقىتتا ءتىل ماسەلەسىنە قالاي بولسا سولاي قاراۋ ۇلتىمىزعا سىن. وسىعان وراي الەم مويىنداعان مىنا ءبىر قاعيدانى ۇستانۋىمىز قاجەت، ول تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ءتىلى بولۋى ءتيىس دەگەن قاعيدا.
سوندىقتان عاسىرلار قويناۋىنان سىنىن بۇزباي قۋاتىن كەمىتپەي، ءارى مەن ءنارىن جوعالتپاي تازا دا كوركەم كەلبەتىمەن جەتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ بارلىق ءتىل جاناشىرلارىنىڭ پارىزى.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ سيپاتىن بىلدىرەتىن، ۇلتتىق تاريحىمىزدى ايشىقتايتىن اتاۋلار ار­قى­لى ۇلتتىق ونوماستيكالىق كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇرپاقتى ۇلت­تىق رۋحتا تاربيەلەۋ جاستاردىڭ ساناسىندا ەلدىك پەن ەرلىك داستۇرلەرىن قالىپتاستىرۋ بولماق. ويتكەنى باتىس قازاقستان جەرى - داستۇرگە باي، تاريحى ونەگەگە، سىرعا، شەجىرەگە تولى ءوڭىر.
سونىمەن، جەر-سۋ اتاۋلارى - عاجايىپ تاريح. وسى ورايدا «ادەت-عۇرىپتىڭ قايماعى بۇزىلماعان قازاقتاردا ءومىردىڭ ءبىر سالاسىن قامتيتىن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىس­تى ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ادام اتتارىنىڭ اتادان بالاعا جالعاسىپ جاتاتىن جاقسى ءداستۇر بار» دەگەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرى ويعا ورالادى. ولاي بولسا، وسى ءداستۇردى جالعاستىرۋ، ونى ۇرپاق قاجەتىنە جاراتۋ باعىتىندا جۇمىلا ەڭبەك ەتەيىك.
ءوزىم ءسۇيىپ وقيتىن «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ بەتىنەن وسى ونوماستيكا تاقىرىبىندا جازىلعان ءار وڭىردەگى ارىپتەستەرىمنىڭ ماقالالارىن ۇزبەي وقىپ وتىرامىن. بايقاپ وتىرساق، ونوماستيكا تاقىرىبىندا قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەتىن، تولىقتىراتىن تولعاقتى ماسەلەلەر از ەمەس ەكەن. وعان قوسا تاياۋدا اتالعان باسىلىمنىڭ «اي ساۋالى» اتتى جاڭا ايدارىنان «ونوماستيكا تۋرالى زاڭ كەرەك پە؟» دەگەن ساۋالدى كوزىم شالدى. وعان وقىرمانداردىڭ جاپپاي جاۋاپ جازعانىن دا وقىدىم. دەمەك، بۇل كۇن تارتىبىندەگى تاقىرىپ دەسەك بولادى.
ءبىر كەزدەگى ەشكىمنىڭ نامىسىنا تيمەي اسا ءبىر ساقتىقپەن جۇرگىزىلگەن تاريحي اتاۋلارىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىنە ەندى بۇگىنگى كۇننىڭ كوزىمەن قاراۋىمىز قاجەت. ويتكەنى سەڭ قوزعالىپ، توڭ جىبىگەن شاقتا ءتول تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىز ارقىلى قازاق وركەنيەتىنىڭ كوشىن ىلگەرىلەتە الساق، كەلەسى ۇرپاققا جارقىن جۇزبەن قاراي الارىمىز انىق.

گۇلنار جاردەمقىزى،
باتىس قازاقستان وبلىسى
تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى
ونوماستيكالىق جۇمىس جانە
كورنەكى اقپاراتتاردى
باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى

«انا ءتىلى» گازەتى