قىزايلار 1882 جىلى ارعى بەتتەگى ىلە وڭىرىنە قايتا ورالعاندا ساۋاتتى ادامدارى تىم از بولدى. ويتكەنى جاۋگەرشىلىك، ۇركىن-قورقىن ءومىر، قاشقىندىق ساپار ولاردىڭ وتىراقتاسىپ، مەكتەپ اشىپ، ءپاني عىلىممەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. 1900 جىلدان كەيىن عانا ەل اراسىنداعى ءبىلىمدى ادامدار، اۋقاتتى بايلار تاراپىنان ءدىني مەكتەپتەر اشىلىپ، اۋىل اراسىندا كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، بەس-ون بالانىڭ باسىن قۇراپ، دىندىك ساۋاتىن اشا باستادى. ايتالىق، 1890 جىلدارى ساسان بولىس اجىباي اتتى ۇيعىر مولدانى كوشىرىپ اكەلىپ، كۇنەستىڭ تالدى دەگەن جەرىنەن  مەشىت سالىپ، بالا وقىتقان. سونىمەن قاتار، ساسان بولىس قاشقاردان كەلگەن ناجىميدەن قاري مەن ءۋايىس مازارىنان ابەيدوللا  ماقسۇت دەگەن ادامدى الدىرىپ، ءوز اۋىلىندا بالا وقىتقان. جايىربەك، ەركىنبەك، وسپانيار، ماقسۇت،  ساعات، بولىسبەك قاتارلى ادامدار وسى وقۋ ورنىندا وقىپ، ساۋات اشادى. وسى تۇستا كۇنەستەگى باسقا رۋدىڭ بەلدى ادامدارى دا ءدىني وقۋ ورنىن اشا باستايدى. ايتالىق، اققولتىق، شاقپى ءىشى، ارالتوبە، نارات، تاسقورعان، بەستاماق، سوربۇلاق، قارابۇرا، تاعى باسقا جەرلەردە ءدىني ساۋات اشۋ ورنى اشىلدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، بەگىمبەت ەلىنەن نۇربەك، ءورازالى، دەربىستەن تولە، كۇشىك، ءابىش مولدا، قۋانىش بي، تاڭىربەردىدەن قىدىر مولدا، كەشۋباي، شىلبى ءالىماحىن، ىرعىنباي قالپە، جاندارال قازى، جانسارباي، ىبىرايىم ءمۇپتي قاتارلى حات، ساۋاتى بار ادامدار ءدىني وقۋدى جالعاستىردى.

1916 جىلعى قازاقستان مەن قىرعىزستاندا ورىن العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن كەيىن قىتايعا اۋىپ كەلگەن قازاق، قىرعىز، تاتار زيالىلارى كۇنەستەگى العاباسار ادامداردىڭ قولداۋىمەن كورىنىستە ءدىني، شىن مانىندە ءپاني وقۋدى ەنگىزىپ، بالالاردىڭ ساۋاتىن اشۋعا كىرىستى. سولاردىڭ باسىندا ءايىلى اعارتۋشى، الاش قايراتكەرى موللاعالي بەكتورلين تۇردى. موللاعالي تۋرالى وسىعان دەيىندە باسىلىم بەتتەرى مەن پورتالداردا ءبىراز دۇنيە جازىلدى. ونى  https://abai.kz/post/123355, https://abai.kz/post/120834 وسى سىلتەمەلەردەن كورە الاسىزدار. الايدا بۇل ماتەريالداردا موللاعاليدىڭ ءومىرى مەن ونەگەسى، ازاماتتىعى مەن اعارتۋشىلىعى جايلى ايتىلعانىمەن، ونىڭ بايتۇرسىنوۆ جازۋىن ارعى بەتتىڭ اعارتۋشىلىعىنا ەنگىزگەن ەرەكشە قىرى ەسكەرىلمەي قالىپ ەدى. وسى رەتتە سول جايلى ايتپاقپىز.

موللاعالي بەكتورليننىڭ ارعى بەتكە نەندەي سەبەپپەن وتكەنى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن ناقتىلى دالەل جوق. ۇلكەندەردە ول تۋرالى تۇشىمدى دالەل كورەتپەگەن. مەنىڭ پايىمىمشا، اعارتۋشى ارعى بەتتەگى قازاقتارعا الاش يدەياسىن جەتكىزىپ، وسى ۇلى مۇراتتى بولاشاققا جالعايتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، موللاعاليدىڭ ارعى بەتتەگى قىزمەتى جاڭاشا مەكتەپ اشۋعا اتسالىسىپ، بايتۇرسىنوۆ جازۋى بويىنشا وقۋلىقتار قۇراستىرىپ، جاستاردى ءپانني بىلىممەن ساۋاتتاندىرۋمەن ەنشىلەسىپ جاتتى. سونىمەن قاتار، ارعى بەتتەگى قازاقتار تۋارلى «ايقاپ» جۋرنالى ماقالالار جازىپ ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تانىستىرىپ تۇردى. بۇل اعارتۋشىلىقپەن قاتار ۇلكەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇكتەلگەنىن دە كورسەتەدى.  موللاعالي ارعى بەتكە وتكەن العاشقى جىلدارى شاپشال اۋدانىنىڭ ۇلكەنبۇرا اۋىلىنداعى باكەي باتىردىڭ اۋىلىنا تۇراقتاپ، باكەي باتىر اشقان مەدرەسەدە بالا وقىتۋمەن اينالىسادى. كەيىن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ساتىبالدى نۇربەكۇلى ناعاشىسى باكەي باتىردىڭ اۋىلىنا قوناققا كەلىپ ء(وزى دە 1884-1886 جىلدارى ناعاشىسىنىڭ قولىندا وقىعان), موللاعاليمەن تانىسىپ، ونى ءوز اۋىلىنا شاقىرىپ،  1910 جىلى المالى اۋىلىنىڭ جىڭىشكەساي دەگەن جەرىنەن 6 بولمەلى مەكتەپ سالدىرىپ، مولداعاليدىڭ بالا وقىتۋمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. موللاعالي سول مەكتەپتە سول تۇستا قازاقستاندا شىققان احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساعان ءالىپپي بويىنشا قۇراستىرىلعان وقۋ قۇرالدارىنان پايدالانىپ، وقۋلىقتار قۇراستىرىپ، جاڭاشا ءبىلىم بەرۋدىڭ شام-شىراعىن جاعادى. سول مەكتەپتەن ءنۇسىپحان كونبايۇلى، ابەۋ قۇدىشۇلى، قوجاحمەت ساتىبالدىۇلى، داۋىتبەك قاتارلى ەل ارىستارى ءوسىپ شىقتى. سونداي-اق، موللاعاليدىڭ بايتۇرسىنوۆ جازۋى نەگىزىندە  قۇراستىرعان وقۋلىقتارى وسىدان كەيىن قۇرىلعان مەكتەپتەردىڭ ۇلگىسىنە اينالدى.

موللاعالي بەكتورلين 1914 جىلدارى ءبىر مەزگىل قورعاس اۋدانىنىڭ كۇرە گەنەرال مەكەمەسى اشقان موڭعول-قازاق مەكتەبىندە دە (مىڭ-حپ شۋەتاڭ) وقىتۋشىلىق ەتەدى. موڭعول-قازاق مەكتەبى تسين يمپەرياسى تۇسىندا جەرگىلىكتى ۇلت بالالارىنا قىتاي ءتىلىن وقىتۋ ماقساتىندا اشىلعان وقۋ ورنى. باسىندا بۇل مەكتەپتە تەك قىتاي ءتىلى عانا وقىتىلاتىن. 1914 جىلى كۇرە گەنەرال مەكەمەسىندە قازاق، موڭعول ءبولىمى قۇرىلىپ، 1917 جىلى موڭعول، قازاق سىنىبى اشىلادى. قازاق سىنىبىنا مولداعالي بەكتورلين مەن موجىباي قاجى ساباق بەرەدى. قازاق سىنىبىنداعى وقۋلىقتار بايتۇرسىنوۆ جازۋى بويىنشا قازاقستاندا شىققان وقۋلىقتار نەگىزىندە مولداعالي بەكتورلين قۇراستىرادى. سول مەكتەپتەن ابەۋ، داۋلەتكەلدى، نۇرمۇحامەت، ءابدۇراسىل، مۇراتبەك، ىسقاق، تاڭجارىق جولدىۇلى، ءنۇسىپحان كونباەۆ سياقتى قاراتكەرلەر شىقتى. تاڭجارىق جولدىۇلى موللاعالي بەكتورليننىڭ جول كورسەتۋىمەن قازاقستانعا كەلىپ، نارىنقولدا ورتا مەكتەپتى قازاقشا ءبىتىردى ءارى ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىمەن تانىسىپ، ومىرىنە ۇلكەن ازىق جيناپ اۋىلىنا قايتتى.

موللاعالي بەكتورلين 1918 جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ كەڭسۋ اۋىلىندا اشىلعان «ەسەتەمەس» مەكتەبىندە وقىتۋشىلىقپەن اينالىسادى. بۇل مەكتەپتى سالعان الاشتىقتاردىڭ العاباسار يدەياسىن قابىلداعان جانە ارالاس-قۇرالاس بولعان اعارتۋشى، كاسىپكەر، مەتسانات نوعايبەك قوجبانبەتوۆ بولاتىن. نوعايبەك 1891 جىلى قحر قۇلجا اۋدانىنىڭ بوربوسىن-ءسۇپىتاي دەگەن جەرىندە ەستەمەس بولىستىڭ وتباسىندا تۋدى. ول تۇستاعى قىزايلار اراسىندا ءپانني ءبىلىم الاتىن وقۋ ورنى بولماعاندىقتان نوعايبەك ءدىني ءبىلىم الادى. 1905 جىلى ەستەمەس سولتانگەلدى رۋىنا اقالاقشى بولىپ تاعايىندالادى. وسىدان باستاپ ەستەمەس قۇلجا قالاسىنداعى نوعاي، تاتار كوپەستەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاساي باستايدى. ول تۇستاعى نوعاي، تاتارلار ءپاني جانە ءدىني وقۋعا جەتىك بولعاندىقتان ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى نوعايبەكتى قاتتى قىزىقتىرادى. وسىدان باستاپ قۇلجا قالاسىنا بارىپ-كەلىپ ءجۇرىپ، نوعاي وقىمىستىلارىمەن ارالاسا باستايدى. ولاردىڭ بىلىمدارلىعى نوعايبەكتى قاتتى قىزىقتىرىپ، ءپاني ءبىلىم الۋعا ۇمتىلىسى ويانادى. سونىمەن تىلەگىن اكەسىنە ايتىپ، قۇلجا قالاسىنداعى نوعاي بالالارى وقيتىن جاڭاشا وقۋ ورنىنا تۇسەدى. وسى وقۋ ورنىنداعى بىرنەشە جىلدا تەرەڭ ءبىلىم العان ول ءبىلىمىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ ءۇشىن قازاقستانعا بارىپ وقۋىن جالعاستىرۋعا بەكىنەدى. باستابىندا اتا-اناسى قوسىلماعانىمەن نو،اي، تاتار وقىمىستىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن اكە رۇقساتىن الىپ، 1913 جىلى ىلە گەنەرالى مەكەمەسىنىڭ جولداماسىمەن الماتىعا وقۋعا جول تارتادى. ەلىمەن قوشتاسقان نوعايبەك الماتىعا كەلىپ، سول تۇستاعى ونەركاسىپ ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلدانادى. باستابىندا ءتۇرلى قيىندىققا ءدوپ كەلگەنىمەن ءوزىنىڭ قايسارلىعى، باتىلدىعى، زەيىن-زەردەسىنىڭ ارقاسىندا ءۇش جارىم جىل تاپجىلماي ءبىلىم الادى. دەمالىس ايلارىندا قازاقستاننىڭ وزگە قالالارىن ارالاپ، الاش قايراتكەرلەرىمەن پىكىرلەس بولىپ، وي-ءورىسىن كەڭىتە تۇسەدى. 1917 جىلى رەسەيدە ازاماتتىق سوعىس باستالىپ، قوعامدىق جاعداي كۇردەلىلەنە تۇسەدى. بىرگە وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ كوبى اسكەرگە قابىلدانىپ، شەتەلدەن كەلگەندەر ەلىنە قايتارىلادى.

ول ەلىنە قايتىپ، قۇلجا قالاسىنا كەلىپ، ەجەلگى دوس-جاراندارىمەن قايتا تابىسادى. ول كەزدە ەستەمەس اۋىلى بوربوسىننان كۇنەستىڭ ارالتوبەسىنە كوشىپ كەتكەن ەدى. قىستى كۇنى يتشانا جالداپ، 250 شىقىرىم جەردەگى اۋىلىنا كەلەدى. بىراق الماتىداعى مادەنيەتتى ورتاعا جان-تانىمەن بەيىمدەلگەن ونى كوشپەندى ەلدىڭ جۇتاڭ تىرلىگى تۇڭىلدىرەدى. اكەسى نوعايبەك اقالاقشىلىق ءمانسابىن بەرمەكشى بولادى. بىراق ول بۇل ۇسىنىستان باس تارتىپ، مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپ، ساۋدا جاساپ، ەلىنىڭ مادەني، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا بەل بايلايدى. ال بۇل مانساپتى ءىنىسى قاناتبەككە بەرۋىن وتىنەدى. سونىمەن 1918 جىلى نوعايبەك قۇلجا قالاسىنا بارىپ، تاتار وقىمىستى ءابدوللا جانە زايىبى رابيعانى ارالتوبەنىڭ جالشيىنە ەرتىپ كەلىپ، كيىز ءۇي تىگىپ، بالا وقىتۋدى باستاپ كەتەدى. وعان العاش رەت قاناتبەك، ساناتبەك، ءۋان، وماراقىن قاتارلى سول ءوڭىردىڭ بالالارىن وقىتا باستايدى. كيىز ءۇيدىڭ قاسىنان جەر ءۇي قازدىرىپ، وعان رابيعانىڭ جەتەكشىلىگىندە ءومىرجان، ومىربەك، اباقان سياقتى قارىنداستارىن وقىتادى. بۇلار ءدىنىي جانە ءپاني وقۋدى بىرلەستىرە وقي باستادى. سول جىلى سولتانگەلدى رۋىنىڭ يگى-جاقسىلارىن جيىپ، مەكتەپ، مەدرەسە سالۋ تۋرالى كەڭەس قۇرادى. قۇلجادان ۇيعىر، وزبەك ۇستالارىن شاقىرتىپ، قىستاي اۋىل ازاماتتارىنا قۇرىلىسقا كەرەكتى اعاش ماتەريالدارىن تاسىتادى. جالشيدەن 150 ادامعا ارنالعان مەشىت قۇرىلىسىن سالدىرىپ، بۇل مەشىت 1960 جىلعا دەيىن ەستەمەس مەشىتى اتاندى. مەشىتتىڭ جانىنان استى-ءۇستى تاقتايلى 5 بولمەلى مەكتەپ ءۇيىن سالدىرادى. موللاعالي بەكتورليندى ۇسىنىس ەتىپ، وسى مەكتەپتە بالا وقىتا باستايدى. مەكتەپكە جاسىنا، باي-كەدەيلىگىنە قاراماي وقۋعا ىنتالى ادامداردىڭ ءبارىن قابىلداعان. 1936 جىدلى قاناتبەك مەكتەبى سالىنعانشا ارالتوبە، كەڭسۋداعى بىردەن-ءبىر مەكتەپ وسى بولادى.

نوعايبەك ءوزى اشقان مەكتەپتەن وقىعان ءبىلىمدى جاستاردى موللاعالي بەكتورليننىڭ اقىلىمەن كۇرەدەگى موڭعول – قازاق مەكتەبىنە جىبەرىپ وقىتادى. سول قاتاردا وسپان، ومىربەك، سىرايىلبەك، تاعى باسقا دا تالانتتى جاستار ۇلكەن ومىرگە جول اشادى. نوعايبەك مۇنان وزگە ونەركاسىپكە، ساۋداعا، ەگىنشىلىككە دەن قويىپ، تۇڭعىش رەت جالشيدە تەرى وڭدەۋ زاۋىتىن ىسكە قوسىپ، دۇكەن اشىپ ساۋدانى جانداندىرادى. تەرى زاۋىتىنىڭ جۇمىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن كولباي سايىنان اك كۇيدىرىپ، قىشى مايى مەن قاراگۇل، قىزىل بوياۋدى قۇلجانىڭ ءدوڭمازارىنان الىپ وتىرعان. مانەرلەنگەن تەرىگە «ارالتوبە شەركەتى» دەگەن تاڭبا باسىلىپ، ساتىلىمعا شىعارىلعان نەمەسە باسقا ايماقتارعا ساتىلعان. زاۋىت 6 جىل جۇمىس ىستەپ، نوعايبەك قايتىس بولعان سوڭ باسقارىلۋى دۇرىس بولماي جابىلادى. 1918 جىلى قۇلجا قالاسىنان ءبىر قىرعىز، 2 تاتار، 1 ورىس وتباسىن، ەكى وگىز سوقاسىمەن اۋىلىنا الدىرىپ، شالكودە جازىعىنان تىڭ اشىپ، ەگىنشىلىكتى جولعا قويادى. ەگىستىكتەردى سۋلاندىرۋ ءۇشىن «كوكوزەك» اتتى توعان قازدىرادى. وسىنداي ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا ارالتوبە، كەڭسۋداعى ەلدىڭ ەگىنى مول شىعىپ، ءونىم ەسەلەپ ارتا تۇسەدى. بىراق ءونىم وڭدەيتىن ورىن بولماعاندىقتان ەل قينالىپ قالادى. وسىنى ەسكەرىپ، جالشيدىڭ جانىنان اعىپ وتەتىن قاراسۋدان سۋ ديىرمەنىن سالدىرىپ، جۇرتتىڭ مۇقتاجىن شەشەدى. سونداي-اق، قاراسۋدىڭ قىسى-جازى قاتپايتىن ەرەكشەلىگىنەن پايدالانىپ، قاز-ۇيرەك باعىپ، قۇس شارۋاشىلىعىن دا وركەندەتەدى.

نوعايبەك الماتىدان اۋىلىنا قايتىپ، ارادا جەتى جىل وتكەندە كۇنەستىڭ ەكى قابىرعاسىنا، ىلە وڭىرىندەگى قىزاي انا ۇرپاقتارىنا سالت اتتى سۋىق جۇرگىنشىلەر اتتاندىرىلادى. بۇل كۇنەس وڭىرىندەگى ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ساۋدا، ءبىلىم بەرۋ، تاعى دا باسقا سالاعان قان جۇگىرتكەن نوعايبەكتىڭ قايتىس بولعانىن حابارلاي اتتانعان جۇرگىنشىلەر ەدى. نە ءبارى 7 جىلدىڭ ىشىندە جاس تا بولسا ەلىنە باس بولا بىلگەن نوعايبەك مىنە، وسىلاي 34 جاسىندا قايتىس بولادى. 1925 جىلى نوعايبەك ەستەمەسۇلىنىڭ اسى كۇنەستىڭ نارات دەگەن جەرىندەگى بايگەتوبەدە ءوتتى.

وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قورعاستا اشىلعان موڭعول – قازاق مەكتەبى، كۇنەستەگى المالى مەكتەبى مەن ەستەمەس مەكتەپتەرى ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ اراسىنان تالاي دارىندى تۇلەتكەن ءبىلىم شاڭىراقتارى ەدى.  ولاردىڭ تالانتتى بولىپ جەتىلىپ شىعۋىنا موللاعالي بەكتورليننىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى دە ىقپال ەتتى. موللاعالي بەكتورليننىڭ تالانتتى ۇستاز رەتىندە، تالاپشىل جاستاردى تاربيەلەۋىنە بايتۇرسىنوۆ جازۋىمەن قازاقستاندا شىققان وقۋلىقتار جۇلگەسىمەن قۇراستىرعان كومەكشى قۇرالدارى كوپ ۇلەس قوستى. بۇل وقۋلىقتار ءبىراز جىلعا دەيىن ارعى بەتتە اشىلعان باسقا دا مەكتەپتەردىڭ وقىتۋ قيمىلىن جۇرگىزۋىنە سەپتىگى ءتيدى. دەمەك، بايتۇرسىنوۆ جازۋى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاقتاردىڭ سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان دا ولار وسى كۇنگە دەيىن ءجان-تانىمەن بايتۇرسىنوۆ جازۋىنا ادالدىق تانىتىپ كەلەدى.

1913 جىلعى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 10 ماۋسىمداعى سانىندا موللاعالي بەكتورليننىڭ «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى» دەگەن ماقالاسى جارىق كورەدى (https://abai.kz/post/120834). ماقالادا بۇلعىنشىنىڭ اسى تۋرالى جازىلىپ، سوڭىندا: «ەگەر، جابىقباي مىرزا وسى راسحۇتتى قىزاي بالالارى ءۇشىن ءبىر مەكتەپ سالۋعا جۇمساسا، ءوزى ءھام اتاسى ءۇشىن قيامەتكە شەيىن ۇزىلمەيتىن ءبىر ساۋاپ قىلعان بولار ەدى!»، – دەپ وي قورىتادى. وسى ۇسىنىستى ەسكەرگەن جابىقباي بۇلعىنشىۇلى 1932 جىلى الاش قايراتكەرى، اعارتۋشى مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ جوباسى بويىنشا «جابىقباي» مەكتەبى اشىلادى. مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ موللاعالي بەكتورليننەن كەيىنگى بايتۇرسىنوۆ جازۋىن ارعى بەتكە جالپىلاستىرعان اعارتۋشى. تالدىقورعانداعى ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ادەبي مۋزەيىندە ەرمەكتاسوۆقا قاتىستى قۇجاتتار جيناقتالعان. ونىڭ ىشىندە «جابىقباي» مەكتەبىنە ءتان دۇنيەلەر دە بار ەكەن. ونى كەلەسى دە ءسوز ەتەمىز.

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz