شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى ەلگە كوشىرۋ ساياساتىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت. وسى باعىتتا يزرايل مەن گفر سياقتى ۇلتتىق ميگراتسيا قورىن قۇرىپ، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك احۋالىنا كومەكتەسۋ ءىسىن جۇيەلەۋگە بولادى. وتكەن اپتادا بۇل پىكىردى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى ايتتى.  وسى رەتتە، «ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇرۋ قاجەت پە؟» دەگەن ساۋالعا ماماندار ءارتۇرلى پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءبىز اتالعان ماسەلەنى وي-كوكپاردىڭ ۇرشىعىنا سالىپ ءيىرىپ كورگەن ەدىك.

شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى ەلگە كوشىرۋ ساياساتىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت. وسى باعىتتا يزرايل مەن گفر سياقتى ۇلتتىق ميگراتسيا قورىن قۇرىپ، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك احۋالىنا كومەكتەسۋ ءىسىن جۇيەلەۋگە بولادى. وتكەن اپتادا بۇل پىكىردى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى ايتتى.  وسى رەتتە، «ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇرۋ قاجەت پە؟» دەگەن ساۋالعا ماماندار ءارتۇرلى پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءبىز اتالعان ماسەلەنى وي-كوكپاردىڭ ۇرشىعىنا سالىپ ءيىرىپ كورگەن ەدىك.

اۋىت مۇقيبەك، اقىن:

ءيا

- ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. تاۋەلسىزدىك العان 20 جىل ىشىندە شەتتەگى 1 ميلليونعا جۋىق قازاقتى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ كوشىر­دىك. جات ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ سا­نى­نا قاراساق، بۇل كورسەتكىش ايتارلىق­تاي ناتيجەگە قول جەتكىزبەگەنىمىزدى كور­­سەتەدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى كۇنى كوشى-قون ماسەلەسىنە ۇلكەن رەفورما كە­رەك. ول رەفورمانى الەمدەگى يز­رايل، گەرمانيا، رەسەي سەكىلدى ەلدەر­دىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جاساۋعا بو­لادى. وسى ەلدەردىڭ كەيبىرىنىڭ كو­شى-قون ماسەلەسىن قولعا العانىنا عا­سىر­دان استام ۋاقىت ءوتتى. دەمەك، ول ەل­دەر­دە وسى ماسەلە ءپىسىپ-جەتىلگەن. ولار­دىڭ، ياعني گەرمانيا مەن ءيزرايل­دىڭ، ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇرۋ تاجىريبەسى ءوزىن-ءوزى اقتاعان ءۇردىس دەپ بىلەمىن.

سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى، ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى دامۋى، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋى تىكەلەي ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نا­زار­باەۆتىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. كوشى-قون ماسەلەسىنىڭ دە باستى باستاما­شىسى، قوزعاۋشى كۇشى - ەلباسىمىز. بۇل ورايدا ۇلتتىق ميگراتسيالىق قوردى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ كوشى-قون قورى نەمەسە ەلباسىمىز ءسوزىن جازعان اندەگى «قۇيىلسىن كوشىڭ» اتتى تىركەستى پايدالا­نىپ، «قۇيىلسىن كوشىڭ...» پرەزيدەنتتىك قورى دەپ اتاۋعا بولادى. بۇل ءبىرىنشى - ماسەلە. ەكىنشىدەن، شەتەلدەگى اعايىندى مەملەكەتتىڭ بيۋجەتىن شىعىنداماي-اق كوشىرۋگە بولاتىن سەكىلدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ابدەن كوتەرىلىپ، ۇلتتىق بۋرجۋازيامىز قالىپتاستى. Forbes Kazakhstan جۋرنالى قازاقستانداعى ەڭ باي ادامداردى انىقتاپ، «داۋلەتتi قازاقستان» دەگەن اتپەن ولاردىڭ تiزiمiن جاريالادى. ازiرگە جالپى سانى 50 ادام. سولاردىڭ ءاربiرiنiڭ قارجىسىنىڭ 0.001 پايىزىن عانا شوتقا سالىپ كورىپ ەدىم، 835 ملن 722 مىڭ اقش دوللارىن قۇرادى. مۇنى مولشەرمەن ءار وتباسىنا 10 مىڭ دوللاردان دەپ ەسەپتەسەڭiز،

83 572 شاڭىراقتى كوشiرiپ الۋعا ەركىن جەتەدi ەكەن. دەمەك، بۇل كورسەتكىش - قازاقستاننىڭ جى­لىنا 20 مىڭ وتباسىن كو­شى­رۋگە جۇمسايتىن قاراجا­تىنان 4,5 ەسەگە ارتىق دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى دە كوشى-قون ماسەلەسى­نە ارنايى رە­فورما جاساپ، قور اشىپ، اۋقاتتى ازامات­تار­دىڭ كو­مەگى ارقىلى قاندا­س­تارىمىز­بەن قا­ۋىشۋعا بولادى. ويتكەنى بىزدە Forbes Kazakhstan-نىڭ نازارىنان تىس قالعان بايلار وتە كوپ.

الدان سمايىل، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

جوق

- رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن كۆوتا بويىنشا ورالماندارعا از قارجى ءبولىنىپ وتىرعان جوق. مەملەكەت ءوز قاراۋىنا الىپ، جاعدايىن جاساپ وتىرعان كەزدە تاعى ءبىر قور قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى دەپ ويلايمىن. ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ماقساتتارى بەلگىلى بولىپ، قورعا اقشا قايدان كەلەدى، ول قارجى قانداي ماقساتتارعا، قانداي جولدارمەن جۇمسالادى دەگەن سەكىلدى ماسەلەلەر ايقىندالۋى قاجەت. ءبىر قاراعان جانعا قور قۇرا سالۋ دەگەنىڭىز وڭاي شارۋا بولىپ كورىنەر. بىراق ولاي ەمەس. بۇل يدەيا جەكە ادامنىڭ باستاماسى بولىپ، ورالمانداردى الدىعا سالىپ، ءوز پايداسىنا بۇراتىن بولسا، ونىڭ قاجەتى نە؟ 

مەن ۇلتتىق ميگراتسيالىق قوردى بىلاي قويىپ، جالپى، ەلىمىزدە قۇرىلىپ جاتقان قور اتاۋلىسىنا كۇمانمەن قا­راي­مىن. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داستىعىنىڭ باسشىسىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراساق، ەلگە كوشىپ كەلگەن اعايىن­دار­دىڭ سانىنىڭ ءوزى ستاتيستيكاعا سايكەس ەمەس ەكەن. وسىعان دەيىن 20 مىڭ ادام قازاقستانعا كوشىپ كەلمەسە دە، كۆوتاعا قول جەتكىزگەن. سولارعا بولىنگەن اقشانىڭ ءبارى تولىپ جاتقان ۇيىمدار مەن قورلاردىڭ قالتاسىندا كەتتى عوي. سول سەبەپتى دە اقشا جۇ­رەتىن ماسەلەلەرگە بايىپ­پەن قاراۋىمىز قاجەت.  سايا­ساتى­مىزدا يا باسقا سالامىز­دا ءسال السىزدىك بايقالا قال­سا، نەشە ءتۇرلى اعايىن «قور قۇرا قالايىق»، «ۇيىم نە­مەسە پارتياعا بىرىگە قالايىق» دەپ ءبىر ورتاعا جيىلا قالادى. مەنىڭشە، قان­داي ماسەلە بولسىن ەڭ الدىمەن مەملە­كەت مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ كەرەك. مەملەكەت­تىڭ مۇمكىندىگى جەتىپ تۇرسا، ونداي قورلاردى قاپ­تاتا بەرگەننەن پايدا جوق. ورالماندار­دى شەكارادان وتكىزىپ الۋ اسا قيىن شارۋا ەمەس، كەرىسىنشە، كوشىپ كەل­گەن­نەن كەيىنگى پروب­لەمالارىن شەشۋ جول­دا­رىن قاراستىر­عان ءجون. الدىمەن قور قۇرۋ ەمەس، وسى ماسە­لەلەردى، ياعني ولاردى اي­ماق­تارعا ورنا­لاس­تىرۋ، تۇرعىن ءۇي ماسەلە­سىن شەشۋ، جۇمىسپەن قامتۋ، بالالارىن مەك­تەپكە كىرگىزۋ، جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەۋ دەگەن سەكىلدى جاعدايلاردى شەشەيىك. مۇنداي كەشەندى شارۋانى جەكەلە­گەن كاسىپكەر دە، ۇيىمدار مەن پارتيالار دا تۇپكىلىكتى اتقارا المايدى. سوندىقتان دا بار ماسەلەنى ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور شە­شەدى دەگەن - بوس اڭگىمە. كوشى-قون تۋرالى زاڭى­مىز بار. بار ماسەلەنى سول زاڭنىڭ اينا­لا­سىندا قاراپ، وسى تۇيتكىلدەرگە تە­رە­ڭىرەك ۇڭىلەلىك.

بەيتاراپ پىكىر

قابىلسايات ابىشەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋرورىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندەگى اعا كومەكشىسى:

- ۇلتتىق ميگراتسيالىق قور قۇردىق دەلىك. ول قور قالاي جۇمىس جاسايدى؟ وعان قارجى قايدان كەلەدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بار ما؟ قور قۇرۋ ءۇشىن وعان قارجى تارتاتىن كوزدەرىن تابۋ قاجەت. ءبىزدىڭ قازاقتاردا ميگراتسيالىق قوردى قارجىلاندىراتىن مەتسەناتتار جوق. مەملەكەت جاڭادان كوشىپ كەلگەن وتباسىلارعا عانا كومەكتەسەدى. مىسالى، شەتتەن كەلگەن اعايىنعا 10 جىل، 20 جىل كولەمىندە كومەك كورسەتۋ - مۇمكىن ەمەس شارۋا. بيۋجەتتەن جىلىنا 20 مىڭ وتباسىن كوشىرىپ الۋعا 16 ملرد تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. دۇرىستاپ جاراتا الساق، مۇنىڭ ءوزى از اقشا ەمەس. الەۋمەتتىك كومەك دەگەنىمىز قانداي كومەك؟ مەن وسى جايدى تۇسىنبەيمىن. جەرگىلىكتى حالىق سەكىلدى بالالارى مەكتەپكە تەگىن بارادى، ەمحانالاردا تەگىن ەمدەلىپ جاتىر. بارلىق جاعداي بىزبەن تەڭەستىرىلگەن. ال، ەكىنشى جاعىنان قاراعاندا، جاقسى جۇمىس جاسايتىن قور بولسا، قۇرۋعا بولادى. دەسەك تە، بۇل - ءبىر ساعاتتا شەشىلەتىن شارۋا ەمەس. گەرمانيادا ورالماندارعا قايدا بارىپ قونىستان دەسە، سول جەرگە بارادى. بىزدە وسىنداي قوعامدىق قورلار نەگىزىندە بەس جىلعا سولتۇستىك وبلىستارعا قونىستاندىرۋعا بولاتىن سياقتى.

اۆتور: قانات بىرلىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى