قىزدىڭ «قارعىسى»

ايتاقىن بۇلعاقوۆ - الماتى وبلىستىق «الاتاۋ» قوعامدىق-ساياسي گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. اتى التى الاشقا ايتىسكەرلىگىمەن شىققان. جۇرت جۋرناليستىگىنەن بۇرىن، «ءحايلايلىمىن» قاتتىراق قۇرمەتتەيدى. بۇعان قوسىمشا، موڭعوليا دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ «موڭعوليا تاۋەلسىزدىگىنىڭ، ازاماتتارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋداعى ىسىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» وردەنىمەن، موڭعولياداعى قازاق جاستارى وداعىنىڭ «كوشباسشى» التىن جۇلدىز مەدالىمەن ماراپاتتالعان.«اقىندار جىرى - اق وردا»، «تاۋەلسىزدىك - تاعدىرىم»، «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنا - 10 جىل»، «قازاقستان ءتىل تۋرالى زاڭىنىڭ قابىلدانعانىنا - 20 جىل» جىر سايىستارىنىڭ جەڭىمپازى. ءبىز بۇگىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» فيلمىندەگى ءرولى ءۇشىن «باقسى» اتانىپ كەتكەن جۋرناليست، باس رەداكتور ايتاقىن بۇلعاقوۆتى 
سويلەتسەك دەيمىز.

قىزدىڭ «قارعىسى»
- مەن بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى، ءۇشارال اۋىلىندا ءدۇ­نيەگە كەلىپپىن. قازىر ويلاپ وتىرسام، با­لالىق بال شاعىم وتە قىسقا بولعان سياقتى. ويتكەنى ەكىنشى سىنىپقا بارعان جىلى اكەم دۇنيە سالدى. ول كىسى مەنى بەس بالاسىنىڭ ىشىندە ەرەكشە جاقسى كورىپتى. تىزەسىنە وتىرعىزىپ ەركەلەتىپ وتىراتىنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. جانۇيادا ءتورت ۇل، ەكى قىز ەدىك. اكەم كوز جۇمعاندا ءبىر جىل بۇرىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ تۇڭعىش ۇلى، ياعني ۇلكەن اعامىز جاقىپ تەڭىز فلو­تىندا ازاماتتىق بورىشىن وتەپ جۇرگەن ەدى. اۋىلعا كەلىپ توپىراق سالا المادى، ودان قارالى حاباردى جاسىرىپ قالدىق. امان-ەسەن تۋعان جەرگە تابان تىرەگەننەن كەيىن ءبىر-اق ەستىدى. وكىنىشتىسى، اسكەردەن ورالعان سوڭ ءۇش ايدان كەيىن ۇيلەنىپ، جاڭا قوسىل­-عان جارىمەن نەبارى التى اي عانا ءومىر ءسۇردى. كولحوزدا تراكتور ايداۋشى ەدى، جول اپاتىنان قايتىس بولدى. ءبىر جىل بۇرىن قۇداي قوسقان قوساعىنان ايىرىلىپ، قارا جامىلىپ جۇرگەن شەشەمە بالاسىنىڭ ءولىمى جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بوپ ءتيدى. باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان شەشەمدى تاعدىر تاعى دا سىناققا الدى. بالاسىنىڭ توپىراعى كەپپەي جاتىپ، ءبىر جىل وتكەندە تۋعان باۋى­رى ومىردەن وزدى. وسىلايشا بەس بالامەن جەسىر قالعان انامنىڭ كوز جاسىن كورىپ وسكەن ءبىز ەرتە ەسەيدىك. كولحوزدىڭ سيىرىن ساۋاتىن شەشەمىزبەن بىرگە تاڭدا تۇرىپ، قولعابىس جاسايتىنبىز. قانشا قينالسا دا انام بىزگە جاماۋ كيىم كيگىزبەدى. وقىتتى، توقىتتى، ەل قاتارىنان قالدىرمادى. 
انامىزدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، بالا كەزدىڭ قىزىعىنا كوپ باتا قويعانىمىز جوق. ايتسە دە ول كەزەڭدەردە كۇزگى جۇگەرى جيناۋ ناۋقانىندا وقۋشىلار ساباقتى سىرىپ قويىپ، ەگىستىك الاڭىنان تابىلاتىنبىز. جۇگەرى سورتتاۋ كەزىندە ءاسيا دەگەن سىنىپ­تاسىم مەنىڭ ۇشقالاق مىنەزىمدى پايدالا­نىپ «سەن جۇيرىكسىڭ عوي، مىنا كوزىلدىرىكتى انا بەتتەگى قۇربىما اپارىپ بەرە سالشى» دەگەن سوڭ، تاناۋىم دەلديىپ جۇگىرىپ بارا جاتىپ ءسۇرىنىپ-قۇلاپ، سىندىرىپ العانمىن. سىنىپتاسىم جىلاپ، مەنى قارعاپ-سىلەگەنى بار-دى. وسى وقيعا ەسىمدە قالىپ قويىپتى.

«ارپا ىشىندە ءبىر بيداي»
- ءبىزدىڭ اۋىل - ۇلكەن اۋىل، ءۇش مىڭ تۇر­عىنى بار. قازىر ودان دا كوپ شىعار. جا­سىراتىن نەسى بار، مەكتەپتە ساباقتى مان­دىتىپ وقىمادىم. ماتەماتيكا، فيزيكا دەگەن پاندەر ميىما كىرىپ-شىقپايتىن. ادەبيەتكە وتە جاقىن ەدىم. ءتۇرلى ۇيىرمەلەر­گە قاتىسىپ، كوركەمونەرپازداردىڭ قاتا­رىن­دا ءجۇردىم. «سەن ادام بولساڭ، مۇرنىمدى كە­سىپ بەرەيىن» دەيتىن كەيبىر مۇعالىمدەر. بىراق تا سىنىپتا ەر بالالار اراسىنان جوعارى ءبى­لىم العان مەن عانامىن. اكەم مۇ­حامادي، انام كۇلشاريا ەكەۋى دە قارا ولەڭگە جورعا بولعان ادامدار. شەشەم جيىن-تويلاردا كورشىمىز كۇلاش اپامەن قوسىلىپ، قارسىلاستارىمەن ايتىسىپ وتىراتىن ەدى. اتا-انامنان دارىعان شىعار، مەكتەپ قا­بىرعاسىندا جۇرگەن كەزىمدە مەن دە ءازىل-وسپاقتار جازىپ جۇرەتىنمىن. الايدا ونى ەشكىمگە وقىتپايتىنمىن. ماقالا تۇرتكەن ەمەسپىن. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، ەل قاتارلى وقۋعا بارعىم كەلدى. سارقان اۋدانىندا كوركەمونەر ۋچيليششەسىنە اسەت كەرىمباەۆ دەگەن ايتىسقا العاش باۋلىعان ۇستازىم جەتەكتەپ اكەلىپ، مۇعالىمدەرگە تابىستادى. «ەمتيحان بولاتىن ۋاقىتتا كەلەسىڭ» دەدى. انامنىڭ قاسىنان ۇزاپ شىعىپ كورمە­­گەن باسىم وقۋعا بارعىم كەل­مەي قالدى. شى­­نىن ايتقاندا، وقۋعا باراتىن جاعداي دا جوق ەدى. سودان سوڭ اۋىلدا حالىق تەاترى بار بو­لا­تىن، سوندا جۇمىس ىستەدىم. ەڭ العاش «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» درا­ماسىندا قوزى­-نىڭ ءرولىن سومدادىم. ءرولدى ويناي الماي، رەجيسسەر «نەمەنەڭە جەتىسە­سىڭ، سەن دە جا­رىماعان جەتىمسىڭ» دەپ سىلكى­لەگەندە ءبىر 
كۇن جىلاپ، «ەندى ارتيست بول­مايمىن» دەپ، جۇمىسقا بارماي جاتىپ العانمىن. الايدا ەرتەسى كۇنى ساحناعا قايتا ورالدىم. بۇل مەنىڭ ونەر باسپالداعىنداعى ءساتتى قادا­مىم بولدى. بىرنەشە باستى رولدەردى سوم­داپ، رەسپۋبليكالىق حالىق تەاترلارى باي­قاۋىنىڭ لاۋرەاتى اتاندىم. تەاتردا جۇرگەندە 1979 جىلى اۋداندىق گازەتكە العاش رەت «ارمان» دەگەن ولەڭىم با­سىلدى. قات­تى تولقىدىم. ءتىپتى بىردە اۋ­دان­دىق گا­زەتتىڭ ءتىلشىسى ارنايى تەاترعا كە­­لىپ «ولەڭدى ءوزىڭ جازدىڭ با؟» دەپ سۇرا­عا-­­نى بار. سودان سوڭ ىلە-شالا مال قىرقۋ ناۋ­قا­نى تۋرالى اقپاراتىم جارىق كوردى. نە كەرەك، ءجيى-ءجيى جازىپ تۇردىم. ولەڭ جازعان ادام­عا ماقالا جازۋ اسا قيىن ەمەس. وبلىس ور­تالىعىنا قازاق ءتىلى قوعامىنا قىزمەتكە كەلگەندە دە «جەتىسۋ»، ايتىس اقىن­دارى تۋ­رالى سول كەز­دەگى «جەرۇيىق» وبلىستىق گازەتىنە ماقا­لالارىم شىعىپ تۇردى. كەيىننەن وبلىس­تىق تەلەراديودا رەپورتەر قىزمەتتەرىن اتقار­دىم. حالىق ەمشىلەرى تۋرالى جوسپارلى حابارلار جاسادىم. قىس­قاسى، جۋرناليستي­كا سالاسىن ارنايى ءبى­تىرمەسەم دە جۋرناليس­تيكاعا كەزدەيسوق كەلگەم جوق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۋرناليستەر وداعىنا مۇشەلىككە دە ءوت­پەپپىن. مەنىڭ العان جوعارى ءبىلىمىم باس­تاۋىش سىنىپ مۇعالىمى. ونىڭ ءوزىن سىرت­تاي ءبىتىردىم. 1996 جىلى تالدى­قور­عانداعى جالعىز وقۋ ورنى ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى ينستيتۋتتا وتىز قىزدىڭ ىشىندە جالعىز وقىدىم. سەسسياعا كەلگەن قىزداردىڭ زاچەت­كالارىنا اقىن اتىمدى پايدالانىپ باعا قويعىزىپ بە­رەتىنمىن. وقۋعا تۇسكەنىم ءتىپتى قىزىق بولدى. مەن تۋعان اۋىلدا وزەن جوق. بيولوگيا پانىنەن «بالىقتىڭ قانداي تۇرلەرىن ءبى­لەسىڭ؟» دەگەن سۇراق كەلدى. «فا­رەل، يت با­لىق» دەدىم كۇمىلجىپ. بار بىلە­تىنىم سول. ەمتيحان الۋشى «ارى قاراي» دەدى، باسىم­دى تومەن سالىپ ۇندەمەدىم. «كيت با­لىققا جاتا ما؟» دەپ سۇرادى. ساسقانىم­نان «وي­باي، ول كەمەنى توڭكەرەدى عوي، الىپ قوي، ول بالىققا جاتا ما؟» دەپپىن. «ءبىز سەنەن سۇراپ تۇرمىز با دەسەم، سەن بىزدەن ەمتيحان الىپ تۇرسىڭ عوي» دەگەن سىناق الۋشى «جارايدى، ەلدىڭ نامىسىن قورعاپ ءجۇرسىڭ عوي» دەپ وقۋعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن.

ەسەنقۇلمەن «ەرەگەس»
- سوتسياليزم داۋىرىندە ايتىس كوپ بولمايتىن. بىراق ءبىزدىڭ اۋىلدا كوركەم­ونەرپازدار ۇيىرمەسى جاقسى جۇمىس ىستەدى. وسى ۇيىرمەگە جەتەكشىلىك ەتەتىن اسەت كە­رىمباەۆ ەڭ العاش قىز بەن جىگىتتىڭ ايتىسىن ءوزى جازىپ، ونى جايلاۋحان دەگەن قىز ەكەۋ­مىز ورىندادىق. سودان باستاپ ايتىسقا اڭ­سا­رىم اۋدى. اسەكەڭ كۇندە ۇيىنە ەرتىپ اپا­رىپ، جاز­عان ولەڭدەرىمدى تالدايتىن. بىردە دوم­بىرا ۇستاپ وتىرىپ، قالجىڭدارىنا ولەڭ­مەن جاۋاپ بەردىم. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، «سەن سۋىرىپ سالادى ەكەنسىڭ عوي» دەگەنى بار. كوپ ۇزاماي اۋداندىق ايتىسقا قاتىسىپ جۇلدە الدىم. اراعا ءبىر جىل سالىپ قالقا جاپ­سار­باەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان وبلىستىق ايتىستا باس جۇلدەنi يەلەندىم. 1990 جىلى رەسپۋبليكالىق ناۋرىز ايتىسىندا ءۇشىنشى ورىن الدىم. ودان كە­يىنگى ءومىرىم وزدەرى­ڭىزدىڭ كوز الدارىڭىزدا. «ءحايلايلىم» اتى­مەن ايتىس تاريحىندا قولتاڭبام قالدى.
«قايسى ءبىرىن ايتايىن، وڭشەڭ عانا اق سۇڭقار-اي» دەمەكشى، ىقىلاس-قوشەمەتتىڭ ارقاسىندا ءبىز دە سەرى بولدىق، سەرگەلدەڭگە تۇستىك. قىزدى اۋىلدىڭ ماڭايىندا قاراڭ­عىدا جورتقان قارساقتاي جۇگىردىك. قازىرگى قۇداي قوسقان قوساعىممەن مەكتەپ قابىر­عاسىندا جۇرگەندە بالا ماحابباتتان باستال­عان عۇمىر، دانا ماحابباتقا ۇلاسىپ بارادى. قازاق «كىممەن اعارساڭ، سونىمەن قاراي» دەمەي مە؟ ال ارۋلارعا ولەڭ ارناۋ جاعىنان ەسەنقۇلدان كەم سوققان جوقپىن.

«كوپ كوردىم...»
- سۇيىكتى ءىسىم كوبىنە كىتاپ وقيمىن. سوڭعى وقىعان كىتابىم، جازۋشى جانات ءاحماديدىڭ «ايتۇمارى». دىنمۇحامەد قوناەۆ تۋرالى «ەلۋ جىل ەل اعاسى» اتتى ەستەلىك كى­تاپتى قايتا ءبىر شولىپ شىقتىم. قولىم قالت ەتسە، كوبىنە تەرمە-تولعاۋلاردى جانىم ءسۇيىپ تىڭدايمىن. كوگىلدىر ەكراننان، نە بولماسا راديودان قوبىزدىڭ سارىنى ەستىلسە ەت-جۇرەگىم ەلجىرەپ تۇرىپ قالامىن. قا­زاقتىڭ قايعى-قاسىرەتىنىڭ بارلىعىن وسى قوبىز اسپابى ارقالاپ جۇرگەندەي بولادى دا تۇرادى ماعان. ءوزىم دە تەرمە جازامىن. جاقىندا: 
- كوڭىلدىڭ كوردىم كوكتەمىن.
ءومىردىڭ كەشتىم وتكەلىن.
ارمانىم اسقاق، كورگەننەن،
كورمەگەنىم كوپ مەنىڭ. 
بوتاسى ءولىپ بوزداعان،
ىنگەننىڭ كوردىم شوككەنىن.
اكەسىن تارقان ساقالدان،
بالانىڭ كوردىم وسكەنىن.
حالىقتى قويداي ءيىرىپ،
اكىمنىڭ كوردىم بوسكەنىن، - دەگەن «كوپ كوردىم» دەگەن تولعاۋ جازدىم. سازگەر حالىق ريزابەك دەگەن ۇناتىپ، ءان شىعارماق ويى بار.
ال وتباسىما كەلسەم، ەكى بالام بار. ءۇل­كەنى - ارمان. ءالى ۇيلەنگەن جوق، جوعارى ءبى­لىمدى. جاركەنت قالاسىنداعى شەكارا وتريادىندا كەلىسىمشارت بويىنشا قىزمەت اتقارعان. قازىر باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ جاتىر. كىشى بالام - جانداربەك، ونى ءوز­دەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. ۇيلەنگەن، قازىر استانا قالاسىنا تۇرادى. قۇداي بۇيىرتسا، جاقىندا نەمەرەلى بولامىز. زايىبىمنىڭ ەسىمى -ءجاميلا، ءۇي شارۋاسىنداعى پرەمەر-مينيستر.

ءتۇيىن:
- « ويىن دا ويلانتادى ويناي بىلسەڭ، 
وي تۇبىنە جەتپەيسىڭ، بويلاي بەرسەڭ» دەمەكشى، ءاسىلى مەن قيالشىلمىن. ويعا كوپ شومامىن. قام-قاراكەت تىرشىلىك، بالا-شا­عانىڭ بولاشاعىن ويلاعاندا، ءتۇن ۇي­­قىم تورتكە بولىنەدى. شىعارماشىلىق، پوەزيا وكىلى بولعان سوڭ، ۇدايى ويعا شومىپ ءجۇ­رەمىن. قازىر «اقىندار ايتقان» ەكەن دەگەن كىتاپ دايىنداپ جاتىرمىن. ەندى وسىنى «باسپاعا قالاي بەرەم، كىم دەمەۋشى بولا­دى» دەپ باس قاتىرىپ ءجۇرمىن. 
جالپى، بۇل پانيدەن ۇققانىم كوپ. حالال مەن حارامدى، جاقسى مەن جاماندى، دوس پەن دۇشپاندى تاني ءبىلۋدى مىنا ءومىر ءوزى ءتۇسىندىردى. اتام قازاق بۇل دۇنيەنى «بەس كۇن جالعان» دەگەن عوي. سول جالعان ءومىردىڭ جارىعىندا بىرەۋدەن كەيىن، بىرەۋدەن ىلگەرى دەگەندەي، قوڭىر تىرشىلىك كەشىپ كەلەمىن. «بەس كۇن جالعان» دەمەكشى، اقىن، سازگەر ەلەنا ابدىقالىقوۆا كوكشەتاۋعا شىعار­ما­شىلىق ساپارمەن بارىپ، حالىقپەن ءجۇز­دەسىپتى. ءوزىنىڭ اندەرىن ورىنداپ، كورەرمەن ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرىپ تۇرىپ، «ءومىردىڭ جالعان ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، بىراق بۇ­رىنعىلاردىڭ بەس كۇن جالعان دەگەنىنە مەن تۇسىنبەدىم» دەسە، كورەرمەندەر اراسىندا وتىر­عان ايتىسكەر قۇدايبەرلى مىرزابە­­كوۆ «ءاي، ەلەنا، قازاق، سەنبى-جەكسەنبىنى قوس­پاعان عوي» دەگەن ەكەن. سول ايتپاقشى، بەس­كۇن­دىك ءومىردىڭ كۇنگەيىن دە، كولەڭكەسىن دە كورىپ، كوڭىلگە كوپ نارسە ءتۇيىپ جۇرگەن جايى­مىز بار.

اڭگىمەلەسكەن 
قانشايىم بايداۋلەت

"ايقىن" گازەتى