بۇ دۇنيەگە كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەگەن دۇنيە؟!. ەندى… ءومىر زاڭى سولاي… دەگەنمەن بۇكىل سانالى عۇمىرى ەلدىڭ بەتىندە وتكەن، ارتىق تۋعان ادامداردىڭ ءجونى قاشان دا ءبىر باسقا. وتكەن عاسىرلار توعىسىندا جاساعان كەمەل اقىل، كەڭ اۋقىم يەسى اقايدىڭ حاسەنى سونداي سويى بولەك تۇلعالار ساناتىنان. قازاق دالاسىندا، ونىڭ ىشىندە سايىن سارىارقادا ول جونىندەگى اڭگىمەلەر ءالى كۇنگە اڭىز بولىپ ايتىلادى. ءبىز دە جاس كۇنىمىزدەن وسى ءبىر تاعىلىمدى تۇلعا تۋراسىنداعى ءتۇرلى تامسىلدەرگە قانىعىپ وستىك: دالا بايى، قايراتكەر، كاسىپكەر، اعارتۋشى، مەتسەنات، الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، وقۋ-ءبىلىم، ونەر، مادەنيەتتىڭ قولداۋشىسى، قورعاۋشىسى. شيرەك عاسىر بولىس باسقارۋشىسى بولعان.

اقايدىڭ حاسەنى تۋرالى كەزىندە ءبىراز جازىلدى. سونىڭ بارىندە ونىڭ ايبىندى بولمىسى، ايدىندى ءورىسى مەنمۇندالاپ تۇرادى. ماسەلەن، الاش قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءبىر ەستەلىگىندە: «قۋ بولىسىندا حاسەننىڭ بەدەلى كەرەمەت ەدى. ونسىز قوياندى جارمەڭكەسى اشىلمايتىن، ويتكەنى بۇل ونىڭ تۋعان جەرىندە ەدى، كىلەڭ جۇيرىك جىلقى ۇستايتىن جارمەڭكەدە ولار بايگە بەرىپ كورگەن ەمەس. اقاەۆ ساۋدانى دەمەپ وتىرعان. مەن ونى قوعام قايراتكەرى ەسەبىندە دە بىلەمىن. بىزدەر، ءاليحان بوكەيحانوۆ ەكەۋمىز ونىڭ اۋىلىندا بولدىق» دەپ جازادى.

اقايدىڭ حاسەنىنىڭ ءبىر باسىنا 18 مىڭ جىلقى بىتكەن دەگەن دە اڭىز بار. قالاي بولعاندا دا ول مىڭدى ايداعان باي، ساۋداسىن دوڭگەلەتكەن كاسىپ يەسى، ەلگە بەدەلدى ازامات رەتىندە ايماق-اتىراپقا كەڭىنەن تانىلعان.

تۇعىرلى تۇلعانىڭ ەل يگىلىگىنە جاراتقان يگىلىكتى ىستەرىنىڭ ءبىرى، باستىسى – سايىن ساحارادا مەكتەپتەر اشقىزىپ، قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋى. ماسەلەن، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ءوزى اقايدىڭ حاسەنى 1906 جىلى اشقان مەكتەپتەن ءبىلىم العان.

اقايدىڭ حاسەنىنە قاتىستى مۇنداي دەرەكتەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇگىندە ەل اڭگىمەسىنە جۇيرىك كونەكوز قاريالار ازايىپ بارادى. سونىڭ سالدارىنان اپتال ازاماتتىڭ ەسىمى دە ەل جادىندا كومەسكىلەنىپ بارا جاتقانداي. سول ويمەن مەن بۇگىن ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە ايتىلىپ جۇرگەن بىرقاتار اڭگىمەلەردى قايتا جاندىرىپ، اسىل تۇلعاعا قاتىستى مۇراعات قورىنان تابىلعان تىڭ تاريحي قۇجاتتاردى العا تارتقىم كەلىپ وتىر.
كەزىندە كلاسسيك جازۋشىمىز م.اۋەزوۆ لەونيد سوبولەۆپەن بىرىگىپ جازعان «اباي» تراگەدياسىنىڭ ساحنالانۋىنا ەرەكشە ءمان بەرسە كەرەك. رەجيسسەر اسقار توقپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءار كۇنگى دايىندىقتان قالماۋعا تىرىسىپ، وندا دا ساحنا شەبەرلەرىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى جاساماي، ەلەۋسىز كەلىپ، بايقاپ وتىرادى ەكەن. سپەكتاكلدىڭ ەرەكشە تابىسى قاليبەك قۋانىشباەۆ ويناعان اباي بەينەسى بولعانى بەلگىلى. دانىشپان اقىننىڭ پسيحولوگيالىق تولعانىس ساتتەرىن، ءسوز ماعىناسىن، ىشكى سەزىمى مەن جان تەبىرەنىسىن سارابدال ساحنا شەبەرى تاماشا سومداي بىلگەن. دەگەنمەن ۇلى مۇقاڭنىڭ كىرپياز كوڭىلمەن اكتەرگە سىن-ەسكەرتپە جاساعان كەزدەرى دە بولىپتى. سوندا مايتالمان قاللەكي: «ءاي، مۇحتار، سەن ماعان ابايدى نەگە ايتا بەرەسىڭ، مەن ول تۇگىلى، اقايدىڭ حاسەنىن كورگەن اداممىن!» دەيدى. وسى ءسوزدىڭ استارىندا دا ءبىراز ماعىنا جاتىر بىلگەنگە.

توڭكەرىس جىلدارى، سوناۋ ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە ءاليحان بوكەيحانوۆ ءىستى بولىپ، ءبىراز ۋاقىت سەمەي تۇرمەسىنە قامالىپتى. تەرگەۋ ءىسى سوزىلىپ كەتىپتى. سوندا اقايدىڭ حاسەنى ارنايى كەلىپ، تۇرمە باستىعىنا جولىعىپ، «مەن سەنىڭ بارلىق جاعدايىڭدى جاساپ وتىرايىن، ازاماتقا جەڭىلدىك بەر» دەپ كەلىسىپتى. ءسويتىپ، ءبىر جاز تۇرمەگە جاقىن جەرگە كيىز ۇيلەر تىككىزىپ، قىمىز باپتاپ، تاماق دەمدەۋدى باسقارىپ، ءىستىڭ بارىسىن باقىلاپ، ارتىن كۇتىپتى. جاس مارقانىڭ ەتى، ماما بيەنىڭ قىمىزىنان جۇدەپ كەلگەن الەكەڭ تۇرمەدە سالماق قوسىپ، دەنساۋلىعىن ءبىرشاما تۇزەپ العان دەسەدى…

1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە قابىلدانعان قارقارالى پەتيتسياسىن قوستاۋشىلاردىڭ ىشىندە اۋقاتتى ادامدار كوپ بولعان. ال اقايدىڭ حاسەنى – سول پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. قارقارالى پەتيتسياسى قازاق قوعامىنداعى ەكى توپتى – قازاق بايلارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن بىرىكتىرۋگە ىقپال ەتكەن ساياسي اكتسيا ەدى. پاتشاعا جولدانعان پەتيتسيادان كەيىن قازاق زيالىلارىنىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ، تەرگەۋ ىستەرى قارقىن العان.

1906 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا سول جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا قاراجان ۇكىباەۆ كەپىلدىككە شىعارۋعا 2500 رۋبل تولەپتى. ودان كەيىن ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل تولەپ، شىعارىپ العان.

جاقىپ اقباەۆ قارقارالى پەتيتسياسىنان كەيىنگى ميتينگتەردە «پاتشاعا ءتىل تيگىزدى» دەگەن ايىپپەن 1906 جىلى 11 قاڭتاردا تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە قامالادى. احمەت بايتۇرسىنوۆ اقايدىڭ حاسەنى، دۇيسەكە جامانبالين، قاراجان ۇكىباەۆ سياقتى اۋقاتتى ادامداردان 7500 سوم قارىز الىپ، ج.اقباەۆتى كەپىلدىككە بوساتىپ الادى.

حح عاسىر باسىنداعى حالىق ىشىندە قوزعالىس تۋعىزعان پەتيتسيانىڭ جاي-جاپسارى، تاريحي ءمان-ماڭىزى جايىندا ءبىز، زەردەلى عالىم، قالامگەر زارقىن تايشىبايمەن، كەزىندە ناقتىلى مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە، قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، جاقىپ اقباەۆ تۋرالى ارنايى مونوگرافيا جاريالادىق. (ن.دۋلاتبەكوۆ، ز.تايشىباي، ج.اقباەۆ. مونوگرافيا – الماتى، جەتى جارعى، 1999.)
اقايدىڭ حاسەنى 1917 جىلعى ساياسي وزگەرىستەر تۇسىندا دا الاش مۇددەسىن قورعايدى.

1921-1922 جىلدارى، توڭكەرىستەن كەيىنگى كەزەڭدە رەسەيدە قاتتى اشارشىلىق بولعان. اقايدىڭ حاسەنى سانكت-پەتەربۋرگ ساپارىنان قايتار جولدا قازان قالاسىنا سوعادى. ەل ءىشىن اشتىق جايلاعان، جوق-جىتىك تىرلىك. ورىمدەي جاس تاتار قىزدارى باي-شونجارلاردىڭ قورلىعىنا كونىپ، كۇندەرىن كورۋ ءۇشىن كۇڭ بولىپ كەتكەن…

وسى كورىنىسكە قاتتى شيرىققان حاسەن سول ساپاردان 13-14 تاتار قىزىن ەلگە الىپ كەلەدى. باعىپ-قاعادى، كەمدىك كورسەتپەي، سۇمبىلدەي عىپ بوي جەتكىزەدى. سودان سوڭ ەلگە: «ءاي، حالقىم، مەنىمەن قۇدا بولىڭدار! مىنا قىزدارىمدى ايتتىرىڭدار!» دەپ جار سالادى. سول بالالار تۇرمىس قۇرىپ، ءوسىپ-ءونىپ، جاستارى جەتىپ، وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى ومىردەن وزادى. زاۋال شاقتارى تايانعاندا، ءبارى ءبىر كىسىدەي، «مەنى جەرلەگەندە اقايدىڭ حاسەنىنىڭ قىزى» دەپ جەرلەڭدەر دەپ امانات ەتكەن ەكەن.

اقايدىڭ حاسەنىنىڭ قوياندى جارمەڭكەسىن ۇيىمداستىرۋداعى ءرولى، ىقپالى – بولەك اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. 1923 جىلى، ەل-جۇرت ەسىن ەپتەپ جيناعان سوڭ، جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان جارمەڭكەنى قايتا جانداندىرۋ قولعا الىنادى. كەزىندەگى جارمەڭكەنىڭ نەگىزگى ۇيلەستىرۋشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە حاسەن دە بۇل ىسكە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى.

جوعارىدا ايتىلعاندار اقايدىڭ حاسەنىنىڭ قايراتكەرلىك، قامقورشىلىق قىزمەتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءتىپتى، ورىس-جاپون سوعىسى كەزىندە دە ءوزى باسقاراتىن قۋ بولىسى تاراپىنان قولداۋ ءبىلدىرىپ، ازاماتتىق تانىتقان دەگەن اڭگىمە بار…

ۋاقىت وتەدى، جىلدار جاڭارادى. قوعامدا ايتىپ بولماس وزگەرىستەر تۋىندايدى، زامان قىرىق قۇبىلادى. سونىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى – 1928 جىلعى باي-قۇلاقتاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانى ەدى. جەرگە يە، ەلگە تۇتقا بولىپ كەلگەن اۋقاتتى ازاماتتار جاپپاي قۋعىندالا باستايدى. مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلادى، ەلدەن الاستاتىلادى. سولاردىڭ قاتارىندا اقايدىڭ حاسەنى دە قۋعىن كورەدى. اپتال ازاماتتارىنان ايىرىلعان سوڭ ەلدىڭ دە بىرلىك-بەرەكەسى بۇزىلىپ، شولاق بەلسەندىلەردىڭ كۇنى تۋادى. «كەرۋەن كەرى كەتكەندە اقساق تۇيە الدىعا شىعادىنىڭ» كەرى بولادى.

قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وبلىستىق باسقارماسىنىڭ مالىمەتتەرىنە نازار اۋدارساق، حاسەن اقاەۆ 1928 جىلى 2 قازاندا بمسب (وگپۋ) تاراپىنان تۇتقىندالىپ، 1929 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-10 بابى بويىنشا ايىپتالىپ، وگپۋ كوللەگياسىنىڭ جانىنداعى ايرىقشا كەڭەستىڭ شەشىمىمەن 3 جىلعا جەر اۋدارىلادى. ءبىز وسى قىلمىستىق ىسكە قاتىستى مۇراعات قورىندا ساقتالعان، ءبىز امالىن تاۋىپ كوشىرمەسىن جاساتىپ العان قۇجاتتاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. قىلمىستىق ءىس بىلاي باستالادى:

ق ا ۋ ل ى

1928 جىلدىڭ 4 قازان كۇنى. قىزىلوردا قالاسى.

مەن – قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بويىنشا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ وكىلەتتى وكىلدىگى شىعىس ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى ي.ا.مۋميلوۆ، 58-11 جانە 58-12-باپتاردا كوزدەلگەن قىلمىستاردى جاسادى دەگەن كۇدىكپەن ازامات اقاەۆ حاسەنگە قاتىستى وسى كۇنگى ماتەريالدى قاراپ جانە ازامات اقاەۆ حاسەننىڭ بوستاندىقتا بولۋى ءىس بويىنشا الداعى تەرگەۋ بارىسىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستىڭ 146-بابىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قاۋلى ەتتىم:

قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستىڭ 144-بابى 5-تارماعى تارتىبىندە ازامات اقاەۆ حاسەنگە قاتىستى بۇلتارتپاۋ شاراسى رەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بويىنشا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ وكىلەتتى وكىلدىگى قاماۋ ءۇيى جانىندا كۇزەتپەن ۇستاۋ بەلگىلەنسىن.

وسى قاۋلىنىڭ كوشىرمەسى رەسپۋبليكا پروكۋرورىنا مالىمەت ءۇشىن جانە بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ وكىلەتتى وكىلدىگى كومەندانتىنا ورىنداۋ ءۇشىن جولدانسىن. شىعىس ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى – مۋميلوۆ.

قىلمىستىق ءىستىڭ 3-4 بەتتەرىندە ايىپ تاعۋ تۋرالى قاۋلى بار:

ق ا ۋ ل ى
/ايىپ تاعۋ تۋرالى/

1928 جىلدىڭ 8 جەلتوقسان كۇنى

مەن – قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بويىنشا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسى وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ قىزمەتكەرى ف.ن.نەچيپورەنكو 58-باپ، 11 جانە 12-تارماقتار بويىنشا ازامات اقاەۆ حاسەندى ايىپتاۋ جونىندەگى №294 ءىستى قاراپ، تاپتىم: ىستەگى ماتەريالدارمەن ازامات اقاەۆ حاسەن اقايۇلى، 71 جاستا، قازاقشا ساۋاتتى، شىققان تەگى قازاق، قارقارالى وكرۋگى قۋ اۋدانىنىڭ №1 اۋىلىنان، رۋى قاراكەسەك «شاڭعارا» تابىنان، وتباسىن قۇرعان، وتباسىندا 14 ادام بار، ءىرى جانە ىقپالدى باي، پاتشالىق كەزەڭدە 25 جىل بولىس باسقارۋشىسى بولعان. پاتشا بيلىگىنىڭ شەكسىز سەنىمىنە يە بولىپ جانە بولىس باسقارۋشىسى رەتىندە اۋدان حالقىنا ىقپالىن جۇرگىزدى، كەدەيلەر مەن ورتا تاپتىڭ مالدارىن، ولاردىڭ وزدەرىنە تيەسىلى شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، اياۋسىز قانادى، كەدەي-­كەپشىكتىڭ ايەلدەرىن ساۋدالاپ، وزىنە باعىنباعان ازاماتتارعا ايىپ سالىپ وتىردى، ولارعا كۇش كورسەتىپ، وزىنە ۇناماعانداردى قورلادى.
ورىس­-جاپون سوعىسى كەزىندە پاتشا ۇكىمەتىنە 50 باس جىلقى بەردى.

1916 جىلى قازاقتاردى تىل جۇمىستارىنا تارتۋ كەزىندە پارامەن بايلاردى بوساتا وتىرىپ، كەدەي قازاقتاردى جۇمىلدىرۋعا بەلسەنە قاتىستى.

1918-­1919 جىلدارى كولچاك بيلىگى كەزىندە اقتارعا بەلسەندى قولداۋ ءبىلدىرىپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتتى. وسىلايشا، اقاەۆ حالىقتان 100 جىلقى مەن 30 تۇيەنى ماجبۇرلەپ جيناپ، ءوز اتىنان كولچاك بيلىگىنە بەردى. بۇل جىلقىلاردان باسقا، 300 جىلقى مەن 500 قوي الىنىپ، ولاردىڭ ءبىر بولىگى بيلىككە بەرىلدى، ال قالعان بولىگىن ءوزى يەمدەندى.

اقتاردىڭ شەگىنۋى كەزىندە اقاەۆ شەگىنگەن اقتاردان الىنعان قارۋلاردى توناۋمەن جانە جاسىرۋمەن اينالىستى. ماسەلەن، 8 ءۇش لينيالى ۆينتوۆكانى جاسىرىپ، ول تەك 1928 جىلى تابىلدى.
1921 جىلى اق گۆاردياشىلار كوتەرىلىسى بەلەڭ العان تۇستا جانە قارقارالى قالاسىندا كوتەرىلىسشىلەردىڭ بوي كورسەتۋى كەزىندە اقاەۆ قىزىل اسكەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءوز جىگىتتەرىنەن جاساق ۇيىمداستىرعان. وسى جاساق بارلاۋداعى بىرنەشە ميليتسيونەردى قارۋسىز قالدىردى، بۇل رەتتە اقاەۆتى كەڭەس وكىمەتىنە تاپسىرۋعا نيەتتەنگەن ميليتسيونەر بەيسەكين تولەش – ياعني سەلەباەۆ اقاەۆتىڭ قولىنان قازا تاپتى.
كەڭەس بيلىگى كەزىندە اقاەۆ ءىرى ءارى قۇرمەتتى باي رەتىندە حالىققا بەدەلى مەن ىقپالىن پايدالانىپ، تومەنگى كەڭەستىك ورگانداردى باسىپ الۋ جانە ولاردى ءوز مۇددەسى ءۇشىن پايدالانۋ ماقساتىندا رۋلىق توپتاسقان كۇرەس­كە بەلسەنە قاتىسادى، سونداي-­اق كەدەيلەر مەن باتىراقتارعا قىسىم كورسەتەدى.

1924 جىلى اقاەۆ كووپەراتيۆ قۇرىپ، وعان تولىقتاي باسشىلىق جاسادى، حالىق ءۇشىن الىنعان تاۋارلاردى اقاەۆ تەك تۋىستارى مەن ىقپالدى بايلارعا ءبولىپ بەرىپ، كەدەيلەر مۇلدەم پايدالانبادى.

كورسەتىلگەن قىلمىستار ءۇشىن قىلمىستىق كودەكستىڭ 16, 58­-باپتارى 11 جانە 13-­تارماقتارىمەن جا­زا كوزدەلگەن، سوندىقتان قىلمىس­تىق-­پروتسەستىك كودەكستىڭ 128­-بابىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قاۋلى ەتتىم: قارقارالى وكرۋگى قۋ اۋدانىنىڭ №1 اۋىلىنان شىققان 71 جاستاعى، وتباسىن قۇرعان، وتباسىندا 14 ادام بار، قازاقشا ساۋاتتى، ءىرى باي، پاتشالىق كەزەڭدە 25 جىل بولىس باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان اقاەۆ حاسەن اقايۇلى 16 جانە 58­ باپتار 11 جانە 13­ تارماقتار بويىنشا ايىپتالۋشى رەتىندە تارتىلسىن جانە وعان بۇل ءۇشىن ايىپ تاعىلسىن.

وسى قاۋلىنىڭ كوشىرمەسى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بويىنشا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ وكىلەتتى وكىل­دىگىن باقىلايتىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسىنە جانە رەجيمدىك­ قۇپيا بولىمگە مالىمەت ءۇشىن جىبەرىلسىن.

بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باس­قارمانىڭ وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ قىزمەتكەرى /نەچيپورەنكو/

ەندى حاسەننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان شاعىمدى كەلتىرەيىك. وسىنداي شاعىم بۇكىلرەسەيلىك ستاروستا م.كالينينگە دە جازىلعان.

رەسەي كەڭەستىك فەدەراتسيالىق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى پروكۋرورىنا

كوشىرمە: قازاق اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى پروكۋرورىنا جانە سەمەي گۋبەرنيالىق پروكۋرورىنا سەمەي ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ۇيىندە قاماۋداعى، قىلمىستىق كودەكستىڭ 77­ بابى بويىنشا سوتتالعان اقاەۆ حاسەننەن

شاعىم

1927 جىلعى 26 مامىردا ارنايى وپەراتسيالار كۇشتەرىنىڭ 41 ۋچاسكەسى حالىقتىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن مەن قىلمىستىق كودەكستىڭ 77­ بابى بويىنشا 2 جىلعا باس بوستاندىعىمنان ايىرىلا وتىرىپ سوتتالدىم، 1926 جىلعى كوكتەمنەن باستاپ مەنى سوت بيلىگى قارقارالى، سەمەي قالالارىنا شاقىرتىپ، الدىمەن قارقارالىداعى قاماۋ ۇيىندە، سودان كەيىن سەمەي قالاسىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ۇيىندە قاماۋدا وتىردىم. كەيىننەن 1927 جىلعى 26 مامىردا مەنى 2 جىلعا باس بوستاندىعىمنان ايىرۋ جونىندە ۇكىم شىعارىلىپ، سەمەي ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ۇيىندە وتىرمىن.

1927 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا مەن ايىپتالۋشى رەتىندە قارقارالىداعى قاماۋ ۇيىندە بولدىم. وسى ۋاقىتتا بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن ەسەپكە الۋ جۇرگىزىلدى. مەنىڭ وتباسىم مال سانىن جانە ونىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەيتىندىكتەن، مەن قارقارالى ۋە­زى بويىنشا قارجى ينسپەكتورىنا سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن ەسەپكە الۋ كەزىندە اۋىتقۋلارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعاندار تۋرالى مەنىڭ ايعاقتارىم قاجەت ەكەنىن كورسەتە وتىرىپ ءوتىنىش بەردىم. وسىدان سوڭ 1927 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا قارقارالى قاماۋ ۇيىنە مەنەن بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن ەسەپكە الۋ جونىندە مالىمەت الۋ ءۇشىن مەڭدەشەۆ بولىسى №1 اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بىتىباەۆ ىسقاق پەن قىلمىستىق ىزدەس­تىرۋ اگەنتى ماحمۋتكوجين ناسىرقان كەلدى. اتالعان تۇلعالار ماعان سەنبەستىك تانىتىپ، مەن كورسەتكەن مال سانىن جانە باسقا دا وبەكتىلەردى وزدەرى تەكسەرۋ ءۇشىن ماعان تيەسىلى مال جاتقان جەرگە باردى ءارى مەن كورسەتكەن وبەكتىلەر سانى شىندىققا سايكەس كەلەتىنى انىقتالدى، ياعني مەن جاسىرعان وبەكتىلەر بولعان جوق جانە ولار بۇل جونىندە ءتيىستى اكتىلەر جاساپ، سولاردىڭ نەگىزىندە بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا جالاقى پاراقتارى ازىرلەنىپ، مەنىڭ وتباسىما ۇسىنىلدى. سوعان سايكەس مەنىڭ وتباسىم بەلگىلەنگەن مەرزىمدە بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا تيەسىلى سومانى ەنگىزدى. بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا سوما شامامەن 1200 رۋبل بولدى / ناقتى بىلمەيمىن /.

1928 جىلعى 12 ناۋرىزدا ارنايى وپەراتسيالار كۇشتەرىنىڭ 44 ۋچاسكەسىنىڭ حالىقتىق سوتى بىرىڭعاي اۋىل شارۋاشىلىعى سالىعى بويىنشا سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن جاسىردى دەگەن جەلەۋمەن قىلمىستىق كودەكستىڭ 62­1­ بابى بويىنشا مەنىڭ 16 جاستاعى ۇلىم اقاەۆ انچەلدى كىنالى دەپ تانۋ جونىندە، اتاپ ايتقاندا مۇلكىن تاركىلەي وتىرىپ، ءۇش ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعاردى. ال، شىندىعىندا مەنىڭ ۇلىم اقاەۆ انچەلدە مۇلىك جوق. تاركىلەنگەن مۇلىك، ياعني ۇكىمدە كورسەتىلگەن 1030 باس جىلقى، 200 سيىر، 10 تۇيە، 50 بۇقا جانە 700 قوي ماعان تيەسىلى.

ارنايى وپەراتسيالار كۇشتەرىنىڭ 44 ۋچاسكەسى حالىقتىق سوتىنىڭ بۇل ۇكىمىن كەلەسى سەبەپتەر بويىنشا شىندىققا ساي ەمەس دەپ سانايمىن:

مەنىڭ ۇلىم اقاەۆ انچەل جاس ءارى مەنەن ءبولىنىپ شىقپاعان، سوندىقتان ءوزىنىڭ جەكە مۇلكى جوق، سونىمەن قاتار، جاس بولۋىنا جانە ۇيدە بولماۋىنا / ول قارقارالىدا تۇرادى جانە 2 ساتىلى مەكتەپتە وقيدى / بايلانىستى مەنىڭ شارۋاشىلىعىما مۇلدەم ارالاسپايدى، سول سەبەپتى ماعان تيەسىلى مال سانىن جانە ونىڭ قايدا جۇرگەنىن ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس. ال، سوت كەزىندە ول كەزدەيسوق، ۋاقىتشا دەمالىسقا كەلىپ، No1 اۋىلدا ۇيدە بولعان. ءتىپتى، شىن مانىندە سالىق سالۋ وبەكتىلەرىن ەسەپكە الۋدان جاسىرىلعان مال بولعان كۇننىڭ وزىندە بۇعان كىنالى مەنىڭ جاسى كىشكەنتاي ۇلىم ەمەس، مەن بولار ەدىم.

حالىقتىق سوت مەنىڭ ۇلىم اقاەۆ انچەلگە جوعارىدا اتالعان جازانى كەسۋ تۋرالى ۇكىم شىعارا وتىرىپ، مەنىڭ جوعارىدا بايانداعان جانە مال سانى مەن ونىڭ ورنىن وتباسىمدا مەن عانا بىلەتىنىمدى ۋاقىتىلى كورسەتكەن قارقارالى ۋەزى بويىنشا قارجى ينسپەكتورىنا جازعان ءوتىنىشىمدى نازارعا العان جوق.

وسىلايشا، ماعان تيەسىلى مال، مۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى زاتتاردى جەرگىلىكتى بيلىك، ياعني مەن سياقتى بايلار قاساقانا ۇسىنعان دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدا باياندالعاندارعا نازار اۋدارا وتىرىپ، مەن كەلتىرگەن شىندىقتى تانۋدى، سەمەي گۋبەرنياسى قارقارالى ۋەزى اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ، اتاپ ايت­ قاندا №1 اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ جانە مەڭدەشەۆ بولىسىنىڭ، سونداي­-اق ارنايى وپەراتسيالار كۇشتەرىنىڭ 44 ۋچاسكەسى حالىقتىق سوتىنىڭ بىرقاتار زاڭسىز ارەكەتتەرگە /زاڭسىزدىقتارعا/ جول بەرىپ، بيلىكتى اسىرا پايدالانعانى ءۇشىن جانە مال، اۋىل شارۋاشىلىق قۇرالدارى جانە باسقا دا مۇلىكتەر مەنىڭ يەلىگىمدە بولسا دا جالپىلاما مەملەكەت يگىلىگى بولعاندىقتان، سول يگىلىكتى ىسىراپ ەتكەنى ءۇشىن، 2700 رۋبل مولشەرىندە نەگىزسىز سالىق سالعانى ءۇشىن كىنالى تۇلعالاردى، سونداي­-اق كورىنەۋ – شىندىققا جاناسپايتىن ۇكىم شىعارعانى ءۇشىن 44 ۋچاسكەنىڭ حالىقتىق سوتىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى وكىم ەتۋ­ىڭىزدى سۇرايمىن.

بۇدان بولەك، 44 ۋچاسكەنىڭ حا­لىقتىق سوتىنىڭ 1928 جىلعى 12 ناۋرىزداعى سوت وكرۋگىنىڭ ۇكىمىن مەن قاراعانعا دەيىن جانە قارقارالىدا قاماقتا وتىرعان ۇلىم اقاەۆ انچەلدى قاماۋدان بوساتقانعا دەيىن ورىنداماۋى جونىندە وكىم ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن.

مەن سۇراعان وكىمدەردى تەلەگراف ارقىلى جۇزەگە اسىرۋىڭىزدى، تەلەگرافتىق وكىمدەرگە جۇمسالعان سومانى ءسىزدىڭ قاۋلىڭىز ماعان حا­بارلانعان كەزدە مەنەن ءوندىرىپ الۋىڭىزدى سۇرايمىن.

بۇل قىلمىستىق ىستە كوپ ماسەلەلەر ايتىلعان، ولاردىڭ ءبارىن كەڭ قامتۋ، قۇجاتتاردى سويلەتۋدە مەن قىلمىستىق ىستەگى مىنا تومەندەگى قۇجاتپەن تامامداعىم كەلىپ وتىر. اۋدارماسىز بەرىپ وتىرمىز. ءسوز قۇ­دىرەتىن تۇسىنەتىندەر باعالاسىن دەپ.

ۆىپيسكا

يز سپەتسسۆودكي №7 كاركارالينسكوگو وكرۋجنوگو وتدەلا وگپۋ و حو­ دە كامپاني پو كونفيسكاتسي بايسكيح حوزيايستۆ.
زا ۆرەميا س 21 وكتيابريا پو 29 وكت.
س. گ. بايستۆو:
…………. ون – جە كاساياس اكاەۆا حاسەنا، دوباۆيل: «كاك گوۆوريتسيا كازاكسكايا پوسلوۆيتسا – حوروشايا سوباكا سۆوەگو ترۋپا نە پوكازىۆاەت – تاك ي اكاەۆ حاسەن زارانەە ۋزناۆ و پرەدستوياششەي كونفيسكاتسي ۋەحال ۆ سيبير، چتوبى نە ۆيدەت پوزورنوگو دليا نەگو ۆىسەلەنيا. پوتومستۆو،
اكاەۆىح ليۋدي سمەلىە. ناپري­مەر: سىن ماگاتا پري ۆىسەلەني با­ ەۆ دەمونستراتيۆنو رازەزجال نا ينوحودتسە نا سەرەبرياننوم سەدلە ي پوكۋريۆال پاپيروسى».
ۆىپيسكا ۆەرنا: ست.ۋپولنوموچەننىي ۆو /ۆولوحوۆ/

***
ساياسي قۋعىن­-سۇرگىن ماسەلەسى – مەنىڭ ءبىراز جىلداردان بەرى تۇراقتى تۇردە شۇعىلدانىپ، زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىم. سول جۇمىستاردىڭ قايىرماسىنداي، انا ءبىر جىلى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ كۇشىمەن «اقتاس­ تاعى احيكو» اتتى دراما كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعان ەدى. دراماعا 15­16 جاسىندا جازىقسىز جازالانىپ، بالالىق شاعىن قارلاگ تۇزەتۋ لاگەرىندە وتكىزگەن جاپون بالاسى احيكو تەتسۋرو مەن الاش ارىستارىنىڭ باسىنان وتكەرگەن ازاپتى عۇمىرى ارقاۋ بولعان. ستسەناريىن، مەنىڭ قالاۋىم بويىنشا، جاس دراماتۋرگ ءمادينا وماروۆا جازدى. ءمادينا قاراعاندىدا، قارلاگ لاگەرىنىڭ ورنىنداعى مەموريالدىق كەشەندە ارنايى بولدى. اقتاس كەنتىندە تۇراتىن احيكو تەتسۋرومەن كەزدەس­تى. يدەيا اۆتورى رەتىندە مەنىمەن كوپ اقىلداستى. سوندا ءبىز سول كەزەڭنىڭ قازاق بالاسىنا كەلتىرگەن اۋىر زارداپتارىن كورسەتۋ ءۇشىن دراماعا اقايدىڭ حاسەنىنىڭ وبرازىن قوسساق دەپ كەلىسكەن ەدىك. بۇل كوركەمدىك شەشىم ءوز جەمىسىن بەردى.

كورەرمەن نازارىن ەرەكشە وزىنە اۋدارعان ءساتتىڭ ءبىرى – ەل قادىرمەنى، ايبىندى تۇلعا اقايدىڭ حاسەنىنىڭ تۇزەتۋ كامەراسىنا ءتۇسۋى بولدى. يماندى اقساقالدىڭ اقىل-­ايلاسى­ مەن، بايسالدى بولمىس­-بىتىمىمەن تۇتقىندارعا كۇش­-جىگەر بەرۋى كورەرمەندەرگە ايرىقشا اسەر ەتتى.

مۇنى تەاتردىڭ سول كەزدەگى تەاتر باسشىسى ەرلان ءبىلال، سپەكتاكلدىڭ قويۋشى رەجيسسەرى اسحات ماەميروۆ، احيكو ءرولىن سومداعان دۋلىعا اقمولدا، حاسەننىڭ ءرولىن سومداعان بەكجان تۇرىستار دا باعالاعان سياقتى. بۇل قويىلىم بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتارىنا الاش ازاماتتارىنىڭ ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جان قيعاندىعىن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن تولايىم رۋحاني شارا بولدى.
ەل اعاسى، الاش ارىسىنىڭ تاعى­لىمدى تاعدىرى، ەل اينالاسىنا شاپاعاتىن مولىنان شاشا بىلگەن كەمەل بولمىسىمەن ۇرپاققا ماڭگى ونەگە بولىپ قالا بەرەدى.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

Abai.kz