بۇگىنگى كۇنى ەلىن، جەرىن، ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتارىمىزدى قاتتى تولعاندىراتىن جانە ولارعا مازا بەرمەيتىن ءبىر وزەكتى ماسەلە بار. ول مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى.

بارىمىزگە ەرتەدەن بەلگىلى – ءتىلى ۇلتتىڭ دامۋىندا ءوزىنىڭ ورنىقتى ورىنىن الا الماعان حالىق  ۇلت رەتىندە تاريحتا قالمايدى جانە قۋاتتى مەملەكەت قۇرا المايدى. ول ۇلت بولاشاقتا نە جويىلادى نەمەسە وزىنەن قۋاتتى كورشى ۇلتتىڭ قۇرامىنا كىرىپ اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سايكەستىگىنەن (يدەنتيفيكاتسياسىنان) ايرىلادى. بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى دا وسىنداي شەشۋشى كەزەڭدە تۇرعان سياقتى. قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس ۇلت رەتىندە تاريحتا قالۋى، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءوز ورىنىن الۋى، ال قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءارى قاراي دامۋى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي بايلانىستى. ال ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىنە كەلەر بولساق، ونىڭ جاعدايى كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس. قازاق حالقىنىڭ دەربەس ۇلت رەتىندە ورنىعۋىنا، ونىڭ ءتىلىنىڭ، ءدىلىنىڭ، ءدىنىنىڭ دامۋىنا ءۇش ءجۇز جىلداي ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىندا بولۋى جانە ودان بەرگى جەردە جەتپىس جىلعى كەڭەس كەزەڭىنىڭ اسەرى وراسان زور بولدى. پاتشالىق رەسەي بولسىن، بولشەۆيكتىك كەڭەس كەزەڭى بولسىن، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە قازاق ۇلتىنا ارنالعان ساياساتى بىرەۋ بولدى. ول ءبىزدى ۇلت رەتىندە جويىپ، قازاق حالقىن ماڭگۇرت توبىرعا اينالدىرىپ، جەرىمىزدىڭ بار بايلىعىن ەمىن-ەركىن پايدالانۋ بولاتىن. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن بارىنشا بۇرمالاۋ، قازاق جەرىندە كىشى قازان توڭكەرىسىن جاساۋ، ناتيجەسىندە ۇلتىمىزدىڭ قايماعى بولىپ سانالاتىن الاشتىڭ سەركەلەرىنىڭ كوزدەرىن جويۋ، 120 مىڭنان اسا قازاق ازاماتتارىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ، حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبىسىن اشارشىلىق قۇربانى قىلعان ساياسي گەنوتسيد، وسىنىڭ ءبارى ءبىر عانا ماقساتقا – قازاق حالقىن ۇلت رەتىندە جويۋعا باعىتتالعان. ەندى مىنە بۇگىن، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان اسقاندا ءبىز ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتۋ ءۇشىن، بارلىق جاعداي جاساپ جاتىرمىز با؟

مەنىڭ ويىمشا ءبىز ءالى دە بۇل باعىتتا كوپتەگەن قاجەتتى شارالاردى ىسكە اسىرا الماي وتىرمىز. نەگە؟ مەنىڭ ويىمشا قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولەگىندە، اسىرەسە بيلىك باسىندا وتىرعان ازاماتتار مەن حالىق قالاۋلىلارى دەپ الدەقانداي قىلاتىن دەپۋتاتتارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوكىرەگىندە قۇلدىق سانا-سەزىم (رابسكايا پسيحولوگيا) وتە تەرەڭدە جاتىر. ولاردىڭ ويىنشا قازاق حالقى ءازىر ورىس ءتىلىنسىز، قازاقستان مەملەكەتى رەسەيسىز ءوز كۇنىن كورە المايدى، ءبىز تەك رەسەيدىڭ كولەڭكەسىندە جۇرسەك قانا كۇن كورە الامىز دەگەن بيشارالىق تۇسىنىك قالىپتاسقان. وسىنداي پىكىردى وسى كۇنى قازاقتىڭ كوپتەگەن اعا بۋىن، ورتا بۋىن ازاماتتارى وزدەرىنە ۇلگى، كۋمير سانايتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ سياقتى اعالارىمىز اشىقتان-اشىق ايتىپ ءجۇر. وسى رەتتە ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ «وتارشىلدار تاربيلەگەن ينتەللەگەنتسيا سول حالىقتىڭ باستى جاۋى» دەگەن قاناتتى ءسوزى ءبىزدىڭ وسى كۇنگى جاعدايىمىزعا ءدال كەلەتىن سياقتى. ەلىمىزدى وتىز جىل باسقارعان نۇرەكەڭ دە مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇعىرلاۋدا، ىرگەمىزدى بەكىتۋدە ءبىرشاما جۇمىستار اتقارعانىمەن، ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە، جوعارىدا ايتىلعان رامكالاردان شىعا الماي ەكى كەمەنىڭ باسىن ۇستاۋمەن كەتتى. مەملەكەتىمىزدىڭ اتا زاڭىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ كورسەتىلگەنمەن، ونىڭ اياعىنا «ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ قولدانۋ» دەگەن سياقتى باپ تۇرىندە تۇساۋ سالىنىپ قويىلدى.

ناتيجەسىندە  قوعامىمىزدا  تەڭ قولدانۋدىڭ ورنىنا ورىس ءتىلى بارلىق سالالاردا باسىمدىققا يە بولدى. باستى موتيۆاتسيادان ايرىلعاننان كەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تەك قانا تالاپ ەتكەن جاعدايدا، وندا دا وزىمىزدە جانە رەسەيدە ۇلكەن ايقاي-شۋ تۋدىرىپ بارىپ، قانا قولدانىلاتىن جاعدايعا دۋشار بولدى. بۇل جاعدايدا نە ىستەۋگە بولادى، قالاي وسىنداي بيشارا كۇيگە تۇسكەن ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن تۇزەتە الامىز دەگەن سۇراق ءاربىر ۇلتجاندى قازاق ازاماتتارىن مازالايتىنى ءسوزسىز. ءبارىمىزدىڭ سوڭعى كۇندەرگە دەيىن ءۇمىتىمىز اتا زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمعا بايلانىستى بولاتىن.

بىراق وكىنىشكە وراي قانشا مىڭداعان قازاقستان ازاماتتارى قول قويعان، اتا زاڭنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋ تۋرالى، پەتيتسياعا قاراماستان، رەفەرەندۋم بيۋللەتەنىنە بۇل سۇراق كىرگىزىلمەدى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا تەجەۋ بولىپ تۇرعان بۇل تارماقتى اتا زاڭنان الىپ تاستاماي قازاق ءتىلى ۇلتارالىق مارتەبەگە يە بولا المايدى. ويتكەنى ورىس ءتىلدى وتانداستارىمىزدا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە دەگەن موتيۆاتسيا بولمايدى. ءبىز قازاقتار نە نارسەگە بولسا دا كەشىگىپ جۇرەتىنىمىز سياقتى، جايباراقاتتىققا سالىنىپ، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاعى دا كەيىنگە قالدىردىق. وت باسى وشاق قاسىندا وتىرىپ ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قازاقشا سويلەيىك دەپ ۇگىتتەگەننەن كوپ ناتيجە شىقپايتىنىنا ەندى كوزىمىز جەتتى عوي. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن مەملەكەت دارەجەسىنە، پارلامەنت دەڭگەيىنە كوتەرگەن جاعدايدا عانا ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرۋى مۇمكىن. ەكى جىلدان كەيىن ەلىمىزدە پارلامەنت سايلاۋى ءوتۋى ءتيىس. ەگەر پرەزيدەنتىمىز كەرەك دەپ تاپسا ودان دا ەرتە ءوتۋى مۇمكىن. سول مەملەكەتىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ ءارى قاراي دامۋى ءۇشىن وراسان ماڭىزى بار وسى ءىس-شاراعا بۇگىننەن باستاپ دايىندالعان دۇرىس. سول جاڭا پارلامەنتتىڭ قۇرامىندا ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن، ونىڭ ەڭ باستى سيمۆولى – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى ءۇشىن كۇرەسەتىن بەلسەندى دە ىقپالدى لوببي بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قاجەتتى دەڭگەيگە كوتەرۋدى، ونى ۇلتارالىق ءتىل رەتىندە قولدانۋدى جالپىۇلتتىق يدەياعا اينالدىرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قوياتىن پارتيا قۇرۋدى ويلاستىرۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى كۇنى قوعامدا ونداي قاجەتتىلىك بار.

ەلىمىزدە وسى ۋاقىتتا جەتپىس پايىزدان اسا قازاق بولاتىن بولسا، سونىڭ كەم دەگەندە ۇشتەن ەكىسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن داۋىس بەرەدى دەپ ويلايمىن. بىراق پارتيا قۇرۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل باعىتتاعى جۇمىستىڭ ەڭ ماڭىزدىسى، ول وسى پارتيانىڭ باسىندا كىم تۇرادى، پارتيانى باستايتىن سەركەسى كىم بولماق دەگەن سۇراق. پارتيا سەركەسىنىڭ دەڭگەيىنەن، ونىڭ قوعامداعى ورنىنان، ونىڭ بەدەلىنەن كوپ نارسە بايلانىستى. ول ارتىنان حالىق ەرگىزە الاتىن، حالىققا ءسوزىن وتكىزە الاتىن ادام بولۋى ءتيىس. بۇل جاعىنان ويلاناتىن، ۋايىمدايتىن ەشنارسە جوق. ەلىمىزدە قۇدايعا شۇكىر ونداي تۇلعالار بار. مەن ءوز ويىمدى ورتاعا سالسام، حالقىمىزعا سىيلى ەكى ادامدى ايتار ەدىم. ولار مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بەن ورازكۇل اسانعازى اپايىمىز. بۇل كىسىلەر ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءتىلىمىز ءۇشىن جاندارىن سالىپ كۇرەسىپ كەلە جاتقان تۇلعالار. ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى، ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى ءۇشىن اتقارعان قىزمەتتەرىنە ءبىز ءبارىمىز كۋامىز.

جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، ۋاقىت وتە تىعىز. ءبىر جارىم جىل دەگەن زۋ ەتىپ وتە شىعادى. سوندىقتان ۋاقىت وتكىزبەي وسى شارۋانىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن باستاپ كەتكەنىمىز دۇرىس. بۇل رەتتە بارلىق اۋماقتاردا جۇمىس جاسايتىن قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ فيليالدارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن دۇرىس پايدالانعان ءجون.

قوسىمشا:

وسى ماقالانى كوپشىلىك قولداپ جاتسا، مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بەن ورازكۇل اسانعازى اپايىمىزعا حالقىمىزدىڭ ءتىل جاناشىرلارى اتىنان رەسمي ۇسىنىس دەپ ەسەپتەپ، Abai.kz ينتەرنەت-رەسۋرسىنان وسى كىسىلەردىڭ نازارىنا ماقالانى جەتكىزۋدى سۇرايمىز.

بايقوڭىروۆ سامەت ىقىلاسۇلى،

اقتاۋ قالاسى

Abai.kz