ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالىپ، بۇرىنعى وداقتاستار بىرتە-بىرتە جاۋعا اينالعاننان كەيىن امەريكالىق بارلاۋ قىزمەتى ءستاليننىڭ دەنساۋلىعىن مۇقيات باقىلاپ وتىردى. 1945 جىلدىڭ كۇزىندە ستالين ينسۋلت الادى. سول كەزدە شەتەلدەگى ارنايى قىزمەت ءستاليننىڭ سەرىكتەرىنىڭ كوسەمنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاپ كەتكەنىنە قاتتى الاڭداعانىن بايقايدى.

1947 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ جاڭادان قۇرىلعان ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى (وبب) نازارىن ماسكەۋگە اۋداردى. الايدا ۆاشينگتون ءستاليننىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى اقپاراتتى ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى الىپ وتىردى، ويتكەنى وبب-نىڭ كەڭەستىك پارتيا نومەنكلاتۋراسىندا اگەنتتەرى بولمادى.

1948 جىلى قاڭتاردا وبب-نىڭ ءبىرىنشى باسشىسى كونتر-ادميرال روسكو حيللەنكوتتەر ساراپشىلار توبىن شاقىرىپ، ولارعا كەڭەس وداعىنداعى ساياسي جۇيەنىڭ نە بولاتىنىن، ەل باسقارۋ ءىسى وزگەرەتىن بولسا، قالاي باسقارىلاتىنىن بولجاۋ مىندەتىن قويدى. كوپ ۇزاماي ستالين بەلگىسىز سەبەپتەن قايتىس بولادى.

وبب ستالين كەتكەن جاعدايدا «ورىس حالقىنىڭ رۋحى مەن داستۇرىنە»، سونداي-اق «كەڭەستىك تابيعاتقا» سايكەس كەلەتىن بيلىكتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا بەرۋ ورىندى دەپ ەسەپتەدى. امەريكا بارلاۋشىلارى ۆياچەسلاۆ مولوتوۆتى كوسەمنىڭ ۇزاق جىلدار بويعى ادال سەرىگى، ءستاليننىڭ باستى مۇراگەرى دەپ اتادى.

الايدا، 1949 جىلدىڭ كوكتەمىندە وبب ساراپشىلارى قاتەلەسكەنىن ءبىلدى. مولوتوۆ 4 ناۋرىزدا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىنەن بوساتىلدى، ال ونىڭ ايەلى قاماۋعا الىندى. ءسۇيتىپ مولوتوۆ ماسقارا بولدى. كەيىننەن كەڭەس تاريحشىلارى اتاپ وتكەندەي، بەريا مەن مالەنكوۆ قاۋىپتى قارسىلاسىنىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن مولوتوۆقا قاستاندىق ۇيىمداستىرعان.

وبب ساراپشىلارى بولجاعان كەلەسى جورامال مىناداي ەدى: ستالين قايتىس بولسا، وداقتاستارى اراسىندا كسرو-نىڭ  ىقپالى تومەندەيدى. بۇل كەزدە قىتايدى ماو تسزەدۋن باسقارعان. كوممۋنيستىك قىتايدىڭ الەمدەگى پوزيتسياسى نىعايا باستادى. وبب بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ قارىم-قاتىناسى ناشارلايدى دەپ بولجادى. وبب-نىڭ جورامالى شىندىققا اينالدى.

1953 جىلى 5 ناۋرىزدا يوسيف ستالين قايتىس بولدى. بۇل وقيعا امەريكانىڭ كسرو-عا قاتىستى جاڭا ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋىنا بەتبۇرىس بولدى. بۇدان بىلاي امەريكا قۇراما شتاتتارى ماسكەۋدىڭ پوزيتسياسىن السىرەتۋ، ونىڭ كوشباسشىلىعىن السىرەتۋ،  الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ الدىندا بەدەلىن ءتۇسىرۋ ماقساتىندا اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىس جۇرگىزدى.

بۇل ساياسات 1953 جىلى 13 ناۋرىزدا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى پسيحولوگيالىق ستراتەگيا جونىندەگى كوميتەت «ءستاليننىڭ ءولىمىن پسيحولوگيالىق قاناۋ جوسپارى» № SE-39 مەموراندۋمىن جارىققا شىعارعاننان كەيىن باستالدى.

امەريكاندىق ساراپشىلار ءستاليندى «مەيىرىمسىز اۆتوكرات» دەپ اتاي وتىرا، ونىڭ كسرو-نى حالىقارالىق ارەناداعى ويسىز ارەكەتتەرگە يتەرمەلەمەگەنىن باعالادى.

«ونىڭ مۇراگەرى ەلدەگى جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن، حالىقارالىق ساياساتتا جاعىمسىز پرەتسەدەنتتەردى تۋدىرماۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق جولدى تاڭداي ما؟» دەگەن سۇراقتار قويىلدى.

امەريكاندىق ساراپشىلار مولوتوۆتان كەيىن كسرو-داعى ءستاليننىڭ ىقتيمال مۇراگەرى سانالاتىن مالەنكوۆكە نازار اۋداردى. ءستاليندى جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە «ۇلى ورىس حالقىنىڭ كۇش-قۋاتى بولدى» دەگەن مالەنكوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن، ونىڭ وبب الدىنداعى بەدەلى وسە ءتۇستى.

امەريكالىقتار «ءستاليننىڭ گرۋزين، ال مالەنكوۆتىڭ ورىس بولۋىنىڭ سيمۆولدىق ماڭىزى بولۋى مۇمكىن»، - دەپ اتاپ ءوتتى.

وبب كرەملدىڭ جاڭا بيلىگىن الاڭداتاتىن بىرنەشە فاكتور بولدى. وداقتاس ەلدەردىڭ جۇيەگە ادالدىعى، كوممۋنيستىك قىتايمەن قارىم-قاتىناس، ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ۇلتتىق ازشىلىق ماسەلەلەرى، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ارميا مەن حالىقتى باقىلاۋى.

وسىنىڭ بارلىعى، وبب ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس وداعى ءۇشىن بىرقاتار قيىندىقتارعا، سونىڭ ىشىندە ساياسي بيۋروداعى كەلىسپەۋشىلىكتەرگە جانە وداقتاستارمەن قارىم-قاتىناستىڭ ناشارلاۋىنا اكەلەدى. ەكىنشى جاعىنان، ماسكەۋدىڭ السىرەۋى باتىس وركەنيەتىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كوشباسشىلىعىن نىعايتۋعا كومەكتەستى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz