«ۇلى ادامنىڭ كولەڭكەسىنە بەيشارا قۇمار كەلەدى!»

بۇل اتاقتى اعىلشىن ماقالىن نە ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىز؟ ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەن وي-پىكىرىمىز وتكەن عاسىردان بەرى، قازىرگى تاتار ەلى (بۋلگارلار) مەن موڭعول جۇرتى (بۋرياتتار) شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءوز ۋاقىتىندا قۇرعان ۇلى قاعاناتتارى مەن التىن وردا يمپەرياسىنىڭ داقپىرتىنا نە ءۇشىن قىزىعادى جانە نەلىكتەن تالاسادى؟! كەزىندە، ەۋروپالىق اتاقتى ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ  جازىپ قالدىرعان مۇرالارىنداعى كەتكەن قاتەلىكتەرىن سەزسە دە، (سەزبەۋىدە مۇمكىن)  نەگە تۇزەتۋگە، شىندىقتى ورىنىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلمايدى؟ سەبەبى نەدە؟! الدە، بۇل ۇلتتاردىڭ  ىشىنەن، وسى الەمدىك تاقىرىپتاردى تەرەڭ زەرتتەيتىن، ءبىلىمدى، ساۋاتتى، پايىمى كەڭ، نەنىڭ نە ەكەنىن شىنايى انىقتاي الاتىن، ورەلى، عالىمداردىڭ شىقپاعانى ما؟ ءوز ەلدەرىنە اقيقاتتى انىقتاپ، تۇسىندىرەتىن، كەتكەن قاتەلىكتىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ ايتاتىن، شىندىقتى مويىندايتىن، دارىندى عالىم، جازۋشىلاردىڭ، تۇلعالاردىڭ بولماعانى ما؟

الداعى كەزەڭدەردە بولماسا، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن شىنىمەن دە بولماعانى عوي! ءيا، شىنىندا دا سولاي سەكىلدى. ايتپەسە، قازىرگى تاتار ەلى، كونە زاماننان بۋلگارلار  ەمەس پە! بۇل ويىمىزدى ناقتىلاۋ ءۇشىن، مىنا ءبىر دالەلدەردى كەلتىرە كەتەيىك:

وسى تاتارلاردىڭ، سوناۋ، 1753 جانە 1755 جىلدارى بۇكىل كاما بويىندا، ءوزىنىڭ  كونەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق اتاۋىن قايتارىپ الۋ جونىندە ورىس يمپەرياسىنان تاباندى تۇردە تالاپ ەتكەن، تالاي رەت كوتەرىلىستەرى ۇيىمداستىرىلدى. الايدا، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. 1922 جىلى شىققان م.حۋدياكوۆتىن «مۋسۋلمانسكايا كۋلتۋرا ۆ سرەدنەم پوۆولجە» اتتى كىتابىندا «ماسسا سوۆرەمەننىح كازانسكيح مۋسۋلمان ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نە سچيتاەت سەبيا تاتارامي، ا زاۆەت سەبيا بولگارامي»,- دەپ جازىپتى سونداي-اق، 1926 جىلى بۇكىل وداقتىق ساناق كەزىندە، سول كەزەڭدەردە  بىر جارىم ميلليونداي بولاتىن وسى كۇنگى تاتار ەلى وزدەرىن بولگارلارمىز دەپ كورسەتكەن ەكەن. دەگەنمەن، سول تۇستاعى توڭمويىن كەڭەس وداعى ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن، ءوتىنىشى مەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمادى.

ءتىپتى، 1552 جىلى يۆان گروزنىي قازان قالاسىن جاۋلاپ العان كەزدە دە، قازىرگى ەدىل جانە كامالىق تاتارلار بۋلگار جۇرتى دەپ اتالىنعان ەكەن. ونى، ا.بۋشكوۆ «چينگيسحان، نەيزۆەستنايا ازيا» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «...پوسلە زاۆوەۆانيا كازاني يۆان گروزنىي پريسوەدينيل ك دليننومۋ سپيسكۋ سۆويح تيتۋلوۆ ەششە ي «كنياز بولگارسكي» - نە «تاتارسكي»، ا يمەننو چتو بولگارسكي». كوردىڭىزبە، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ جاۋلاپ الۋى كەزىنەن كەيىن دە، عاسىر وتسە دە، بۇلار ءالى دە بولگارلار نەمەسە بۋلگارلار دەپ اتالعان. ال ەندى، قازىرگى كۇندەرى، بۇل پوۆولجەلىك ەل، بۇرىڭعى ءوزىنىڭ كيەلى، تاريحي اتاۋى بۋلگارلاردان ايىنىپ، تاتار سوزىنە جابىسىپ قالعان. سونداي-اق، قوس كەڭىستىكتى بىرنەشە عاسىر بوداندىقتا ۇستاپ تۇرعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ يەسى ءبىز دەگەندەي كۇپسىنەدى. ال، ءسوز اراسىندا ايتار بولساق، «تاتارلار» دەگەن ءسوزدى، ءوز كەزىندە كارى قۇرلىقتى ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنا قاراتىپ ايتقانى بەلگىلى. ءوزىنىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار، كونەدەن كەلە جاتقان بۋلگار اتاۋى، بۇلار ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز بولىپ قالدى. وسىنداي دا ەل بولادى ەكەن-اۋ دەپ ويلايسىڭ. ولاردىڭ تاتاردان بۇرىن، تەك قانا  بۋلگار ەكەندىگىن، التىن وردانىڭ ولارعا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندىگىن، قازىرگى كەزدە ساۋاتى بار، (دۇمبىلەزدەر  عانا بولماسا) كوپ نارسەنى اجىراتا باستاعان اينالاداعى ەلدىڭ كوپشىلىگى بىلەدى.

سول سەكىلدى، ءوزى شوكىمدەي عانا موڭعول جۇرتى، رەسەيدىڭ بۋريات ەلىمەن تۇتاس ءبىر ۇلت.  ونى، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.ا.فەدوروۆ  ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەيدى: «ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني  نازىۆايۋت سەبيا  مونگولامي، فاكتيچەسكي  وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە  ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە. ۋ نيح وبششيە  تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە  وچەن مالوچيسلەننو, - دەپ كەلتىرەدى. قازىرگى موڭعول اۋماعىندا ءوز ۋاقىتىندا قىتاي  ەلى مەن ۇزاق عاسىرلار بويى جاعالاسىپ كەلە جاتقان سولتۇستىك قالماق حاندىقتارى كەيىننەن ولاردان قىرعىن تاپقان سوڭ، بوس قالعان دالاعا بىرتىندەپ كەلگەن بۋريات مالشىلارى. ولاردىڭ  «موڭعول» اتالۋى مۇلدە بولەك وقيعا. وسىلاردى تۇپكىلىكتى اجىراتىپ الۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ ايتارىمىز، بۇكىل الەم مويىنداعان، ۇلى دالاداعى ازۋلى قاعاناتتار مەن يمپەريالار ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ التىن تاريحى ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل تازا دا، بۇكپەسىز شىندىق.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz