ءبىرىنشى ءبولىم: تاريحي شەگىنىس

2. ءبولىم. تاۋەلسىزدىك كەزەڭ

كەتەتىندەر كەتىپ، ءبىراز ورالماندار كەلىپ، قازاق حالقى ەلىمىزدە جارتىدان اسىپ، ەتەك جەڭىمىزدى ساياسي جاعىنان جينايمىز دەگەن ويىمىزدى، تۇرمىستىق اۋىرتپاشىلىقتار (جارقىراپ تۇرعان سۆەت اياق استى جوق بولدى; توۆار تاپشىلىعى، وندىرىستەردىڭ توقتاۋى...) تۇرالاتپاستاي باسىپ الدى! ونىڭ ءبارى «بۇرىنعى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءۇزىلدى...» اتتى دوگماتيكالىق سىلتاۋمەن ءتۇسىندىرىلدى. الا دوربا ءداۋىرى باستالىپ، ءومىرى ايەلگە باعىنىشتى بولماعان (ەر-ازامات قازان-وشاققا ارالاسۋ، قاتىننىڭ ءىسىن قاداعالاۋ، شاشتاراز، اسپاز سياقتى ت.ب. كاسىپتەردى ەجەلدەن ار ساناعان)  قازاق ەركەگى ۇيدە ومالىپ، قازاقي-ادامدىق قادىرىن جوعالتتى.

جەكەشەلەندىرۋ ەڭ الدىمەن قازاققا قارسى باعىتتالعانداي ءجۇردى، كۋپون بەرىپ الداۋ، اۋىلدا جەر، مۇلىك ۇلەسىن بەرمەۋ، بەرسە دە ەڭ ءبىر قۇرىعاندارىن تاتىرىپ، جىلى-جۇمساقتى باستىقتار وزدەرى يەمدەنۋگە اشىق كىرىستى. ءىرى زاۆود-فابريكالارداعى قۇرالعىلاردى، سوۆحوز-كولحوزدارداعى تەحنيكانى جاڭاسىمەن قوسىپ مەتالل سىنىعىنا وتكىزۋ باستالدى (قىتايدىڭ دا كۇرت دامىعانىنا سول وڭتايلى بولدى). ەل بايلىعىن اشىق قاراقشىلىقپەن توناعان باستىقتاردى كورگەن قاراپايىم جۇرت «اكەڭدى جاۋ شاپسا، قوسا تونا» دەگەندەي جەر-جەردەگى ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالى بار كابەلدەردى قازىپ الىپ، ساتىپ كۇنىن كوردى. اۋىلداعى جاعداي ءبىر قاپ ۇنعا ەكى قوي، ءبىر قوراپ ءفيلترسىز «پولەت» تەمەكىسىنە التى جۇمىرتقا بەرۋگە دەيىن جەتتى.

ساياسي ومىردە ابدەن سانسىراعان قازاقتى «بىزدە ايتەۋىر سوعىس جوق، سوعان ءتاۋبا» دەگەن جەلەۋمەن قورقىتىپ، «الدىمەن ەكونوميكا، ساياسات كەيىن، سوسىن» دەپ ارباپ (ول ساياساتتىڭ مۇلدە قاتە ەكەنىن قاڭتار اشكەرەلەپ بەردى! جالپى ساياسات دەگەندە ءبىزدىڭ بيلىك ساياساتتى بيلىككە تالاسۋ دەپ ۇقتى), بيلىكتى ءبىر قولعا جيناپ، ۋزۋرپاتسيالاۋ باستالدى. ونىڭ انىق كورىنىسى ءبىرشاما ەل مۇددەسىن سوعاتىن سەرىكبولسىن، شەرحان اعالار سياقتى ازۋلى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ بيلىگىن تاراتۋ، وپپوزيتسياعا وتىرىك ساياساتكەرلەردى قوسىپ ىرىتكى سالۋ ارقىلى كورىنىپ، ايارلىقپەن ىسكە اسىرىلدى. ونىسى ىسكە اسا سالىسىمەن ءنان اينالاسىنا ءوزىمىزدىڭ جاعىمپازدارعا قوسا، شەتەلى بار، باسقاسى بار كۇماندى تۇلعالار شوعىرلانىپ، ەلدى ودان ارى توناۋ باستالدى. تۇككە قاجەتى جوق ۋربانيزاتسيا (اۋىلداردى كوشىرىپ الىپ كەلىپ، قالا ماڭىنان اۋىل سالىپ، قازىر ماقتاناتىن ميلليوندىق قالالار), شەكارالىق سەمەي ءوڭىرىن ادەيى قىتايعا بوساتىپ بەرۋ قاجەتتىلىگىندەي اسەرمەن قارقىندادى. قاراقشىلىق (رەكەت) قازاق بالاسىنىڭ يدەالىنا اينالدى (قازىر سول رەكەتتەردىڭ بالالارى ەر جەتىپ، زاڭ ورىندارىندا قولدارىن ايقارا اشىپ، كوزدەرىن باقىرايتقاندار ەلگە ەڭبەك ەتەدى دەپ ويلايسىزدار ما؟).

اۋىل شارۋاشىلىعىن رەفورمالايمىز دەلىنىپ، ءنان-ءنىڭ ءوزى «قىزىل ديرەكتورلاردى قۇرتۋ كەرەك» دەپ ستولدى توقپاقتاپ، قىتاي مودەلى دەگەندى باسشىلىققا الىپ، جەردى ۇلەسكە ءبولدى (ول كەزدە كەتپەنمەن-اق تىربىڭداپ، ازداعان جەرىن شۇقىلاپ، تىرباڭداعان قىتاي قايدا، الىپ تاناپتاردى تەحنيكامەن يگەرگەن ءبىز قايدا، سونىڭ ايىرماشىلىعىن ەشكىم تۇسىنبەدى). ەڭ اقىماقتىق سول دەر ەدىم، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ەگىستىككە عىلىمي نەگىزدەلگەن تىڭايتقىش-ماپەلەۋ-باپتاۋ بەرۋ كەرەك، سوندا عانا ءونىم الاسىڭ، ال، ونى ىسكە اسىراتىن اگروتەحنيكانىڭ باستى قاجەتتىلىگى اۋىسپالى ەگىس جۇيەسى بولسا، سوندا، مىسالى وڭتۇستىك-وڭتۇستىك شىعىس وڭىرلەردە قولىنا تيگەن 3-4 گا جەردە قانداي «سەۆووبوروت» بولۋى مۇمكىن؟ بۇل جەردە دە قازاق ۇتىلدى، ويتكەنى، جاڭاعى بيلىكتى ءوز ۋىسىنان شىعارماعان «قىزىل ديرەكتورلار» شۇرايلى جەردىڭ كوبىن باسىپ الدى، ۇلەس بولگەن كەزدە، وكىمەتتىك فوند دەپ تالاي جەردى الىپ قالىپ، وزلەرى يەمدەندى، وعان شەت ەلگە كەتكەندەردىڭ، قايتىس بولعانداردىڭ، تاستاپ كەتكەندەردىڭ ت.ب. ۇلەستەرىن قوسساڭىز جانە بۇرىننان قالعان تەحنيكانى، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانى يەمدەنگەندەر اياق استى لاتيفۋنديستەر، اۋىلدىق فەودالدى-بۋرجۋازيا بولىپ، شىعا كەلدى (بالالارىن قالاعا جىبەرىپ، كەي بيزنەس تۇرلەرىن يگەردى). ۇلەسىن جالاڭ قولمەن يگەرە الماعان قازاق تاعى سورلاپ، سولارعا جەم بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا (ا.ش.) عىلىمي جەتىستىكتەردى يگەرۋ، تۇقىم سالاسىن جاقسارتۋ، الدىڭعى قاتارلى اگروتەحنيكالىق جۇيەنى العا شىعارۋ ت.ب. تۇسىنىكتەر ەلەسكە اينالىپ، كەشەگى جەر يگەرۋدەن مۇلدە مۇرنىنا ءيىسى بارمايتىندار جەردى ءالى كۇنگە دەيىن زورلاپ، قورلاپ كەلەدى. اگرارلىق سالاداعى بارلىق ينستيتۋتتار (اگروحيميا، توپىراقتانۋ، جەرگە ورنالاستىرۋ، سۋعارۋ جۇيەسى، عىلىمي مەكەمەلەر، تۇقىم-سۇرىپ زەرتتەۋ، حيميالاندىرۋ، وسىمدىك قورعاۋ، كارانتين) جوققا اينالدى. مال شارۋاشىلىعىندا جەتكەن جەتىستىكتەر كۇلگە ۇشتى، ونداعان جىلدار جالعاسقان سەلەكتسيا جەتىستىكتەرى، جەرلەستىرىلگەن مال تۇرلەرى، سۇرىپى، الدىڭعى قاتارداعى ۆەتەريناريا قىزمەتى كوزدەن بۇل-بۇل اۋىپ، مەنشىكتەگى قويلارى «مالىشكە» اينالىپ، تانا-تورپاعى بۋاز بولىپ، ودان العان ءتولى «ارامزالانىپ» وسپەي قالىپ، اپارعان ەتى وتپەي، اقىرى، الىپساتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءىسى كەرى كەتكەن دە ءوزىمىزدىڭ قازاق ەكەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس شىعار.

قازاقستان جەر بايلىعىن ادام باسىنا شاققاندا دۇنيەدەگى ەڭ باي مەملەكەتتەر قاتارىندا، (الايدا، قازىر ول قازاق بالاسىنا قىزمەت ەتىپ وتىرعان جوق) سونىڭ ارقاسىندا اقشا دا تابىلىپ، ەل جاعدايى اجەپتەۋىر جاقساردى. ساياسي ومىردە تولىقتاي كلەپتوكراتيا جەڭىپ، ونىڭ ەڭ ءبىر ادام ءتۇسىنىپ بولماس اۆتوريتارلى-توتاليتارلى-كلاندىق-رۋلىق-وليگارحتىق-فەودالدىق ءتۇرى ورنادى، ءجاي حالىق بيلىكتەن ماقۇرىم الاستاتىلدى. بۇرىن اتىن عانا ەستىگەن رۋ وزدەرىن «تاڭداۋلى» دەپ ساناۋعا كوشتى، قاراپايىم حالىق بۇرىن باسقادان كورگەن قورلىق-زومبىلىعىن وزدەرىن «قۇدايدىڭ ۇلىنداي» ساناپ كەتكەن سولاردان كوردى. وكىمەت بيلىگى ءۇش تارماقتان (زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى، سوت) تۇرادى دەسەك، سولاردىڭ ءبارى كلاندىق-وتباسىلىق توپقا ءوتتى! ءبىر عانا مىسال، اۋدانىمىزعا ب. نازارباەۆ كەلگەنى ەسىمدە، قۇداي ساقتاسىن، ونىڭ جاندايشاپتارى، قيقۋلاتىپ سوڭىنان ىلەسكەن پوليتسيا جاساقتارى، تۋرا ءبىر وزگە ەلدىڭ مارتەبەلى مەملەكەت باسى كەلگەندەي، شالا ءبۇلىندى. ال، شىندىعىنا كەلسەك، ول كىسى مۇلدە مەملەكەت قىزمەتىندەگى دە تۇلعا ەمەس، قاتارداعى «كاسىپكەر»، ءوزى سۇحباتىندا ايتقانداي 18 جىل قاتارداعى جۇرگىزۋشى بولعان جان ەمەس پە؟! باسقالارى شەتەلدەگى كينودا عانا كورەتىندەي ەش قىمسىنۋسىز، فانتاستيكالىق بايلىقتاعى ءومىر كەشتى جانە ولارىن وزدەرىنشە، دۇرىس دەپ ويلادى (ول بايلىق قالاي كەلگەنىنە نۋۆوريشتەر مۇلدە باس قاتىرمادى)...

كەيبىر، مەملەكەتتى توناماي، ءوز ەڭبەكتەرىمەن بايلىققا قولى جەتكەندەر، انالارعا قاراپ، ەلىكتەپ، وزىنەن «تومەندەرگە» مۇرنىن شۇيىرە قاراۋشىلىق شىقتى (ونداي ساتتەردى ومىردە كۇندە كورەمىز، قىمباتىراق، «كرۋتوي» نومەرى بار ماشينالاردىڭ جىلدامدىق ەرەجەلەرىن قاساقانا بۇزىپ، جۇيىتكىپ ءوتۋى...ت.س.س.). ال، ونداي جاعدايلار «تومەندەگىلەردىڭ» ەرىكسىزدەن پسيحولوگيالىق-تابيعي تەڭدىكتى اڭساعان كوڭىلىنە ءار ساتتە قاياۋ تۇسىرەتىنى انىق! ەلدىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا تاپتىق-«كاستالىق» جۇيە پايدا بولدى: وليگارحتار – «اسپان» تۇرعىندارى، قولى جەتكەندەر «ءوزىن كوك تۇرعىندارى ساناۋ، ال، قاراپايىم ەل (اسىرەسە، اۋىل قازاعى) ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ءجۇرىپ «مامبەتكە» اينالدى!

«اسپان» تۇرعىندارىنا ارنالعان حالىق توبى بارىن دا ۇمىتپاڭىز، جالپى ول توپ قالاي قۇرالاتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بار ەل، بارلىق جاعىنان بيلىككە تۇبەگەيلى تاۋەلدى ەتىلگەنىن ەستەن شىعارماڭىز (قىزمەت، جۇمىس، وقۋ، پاتەر الۋ، ءۇي سالۋعا جەر تەلىمىن الۋ، تىپتەن، بالالارعا ارنالعان جاردەماقى الۋ، جۇمىسسىز رەتىندە بيرجاعا تىركەلىپ، قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلۋ...ت.ب.), مىنە بۇعان بارلىق بيۋدجەتتەگىلەردى، ستۋدەنت-وقۋشىلاردى قوسساڭىز، سول ارنايى توپ شىعا كەلەدى! باستىق كەلگەندە تۇرىپ، كۇلىپ گۇلمەن قارسى الۋ، جالعان («نۇرسۇلتان-قازاقستان، ەل تىرەگى نۇر-وتان، پرەزيدەنت بىرەۋ، حالىق وعان تىرەۋ...ت.ب.) ۇرانداۋ، ءوز جەكە باس پايداسىن ويلاعان ارناۋلار...وسىنىڭ ءبارى ءبىر جاعى كۇلكىلى، كوبىرەك جاعى جەككورىنىشتىك قالىپقا اينالدى!

جاعىمپازداردىڭ «ەل باسقارۋداعى نازارباەۆ قۇرعان مودەلى الەمگە ۇلگى» دەگەندى ەل مازاقتاپ قارسى الدى، شىنىمەن ويلانساق، ول قانداي ۇلگى، ابدەن «جەمقورلىققا» كەڭىردەگىنە دەيىن باتقان قوعام با؟ ءبارى، ءبارى دە ساتىلادى (گەنەرال شەنى 100-120 مىڭ، اۋدان اكىمىنىڭ ورنى 300 مىڭ دوللار ت.ب. ال، ەندى سونشاما اقشانى قالتاسىنا قايتارۋ ءۇشىن اكىم نە ىستەۋى كەرەك، ارينە، ەلدى، توناۋى كەرەك...), ولاي بولسا، ادال تۇسىنىك، ادامي قاسيەت، وبال، ۇيات سياقتى اتا-بابادان كەلە جاتقان ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىق-تاربيەسى اياققا تاپتالدى. ءنان-ءدى قىزىنىڭ دە گولگە، ءمۇستافا كەمالعا تەڭەگەنىن قايتەرسىز؟ جالپى العاندا، ول كىسى كەيىنگى كەزدە پسيحيكاسى مارازماتيزمگە كوبىرەك اۋىسىپ (وبامامەن قاتار تۇرۋعا ۇمتىلۋى، ەكى سيىر، ورتاشا جالاقى 500 مىڭ ت.س.س. دەگەندەرى), رەالدى ومىردەن باسقاشا الەمدە جۇرگەندەي كورىندى. كوزى تىرىسىندە قويىلعان ەسكەرتكىشتەر، استانا ت.ب. كوپتەگەن وبەكتىلەرگە ەسىمى بەرىلۋى، جەكە باسقا تابىنۋدىڭ ەڭ ءبىر سوراقى تۇرىندە ءجۇردى. ولاي دەيتىنىمىز، بار حالىق سۇيىسپەنشىلىكپەن، شىنايى كوڭىلمەن سونداي نارسەلەردى ىستەپ جاتسا، ءسوز جوق ەدى عوي، وكىنىشتىسى، ونىڭ ءبارى ەل تىلەگىسىز، بيلىك تاراپىنان جاعىمپازدىقپەن ىسكە اسىرىلدى. اقىرى ونىڭ ءبارى قاعاز ويىنشىق ۇيشىك (كارتوچنىي دوميك) ەكەنى ءبىر ساتتە اشىلدى. نەگىزى، تاريحي كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر بۇزىلماي-اق تۇر عوي، ويتكەنى، ولار حالىق كەۋىلىنەن شىقققان دۇنيەلەر (قازاق ەجەلدەن ارۋاق سىيلاعان), ال مىناۋسى...

مەملەكەتتىك قىزمەت تەك بايۋ جولىن اشقان سەبەپتى، مەريتوكراتيالىق پرينتسيپ، شىنايى باعالاۋ جوعالىپ، بىلىكتى ماماندار بيلىك باسىنان شەتتەتىلىپ، رۋلىق-تامىر-تانىستىق (ترايباليزم) ارقىلى بيلىككە كەلۋ ورناعاندىقتان بيلىك جاي حالىقپەن ساناسۋدى مۇلدە قويدى. اكىمدەردىڭ ەسەبى دەگەن بار، سوندا ەكى ءسوزدى قوسىپ ايتا المايتىندار ءۇشىن مىنانداي ءتاسىل ويلاپ تابىلدى، الدىمەن جينالعان جۇرتقا (تاڭداپ الىنعان ادامدارعا، تيتۋشكالارعا دەپ ءتۇسىنىڭىز) كينو كورسەتىلەدى دە، ارتىنان اكىم شىعىپ ءبىر-ەكى پاراق قۇتتىقتاۋدى ەجىكتەپ وقىپ، ارى قاراي جۇرگىزۋشىلەر ماراپپاتتاۋ ءراسىمىن ورىندايدى. كەرەمەت! و. بەندەردەگىدەي رەزينادان جاسالعان پولىحاەۆ ءتىرى ادامدى اۋىستىرا سالادى! قازىرگى كۇندە قولدارىنا اقشا تۇسكەندەردىڭ، ساتىپ العان ديپلومى مەن تانىستارىنىڭ ارقاسىندا بيلىككە كەلۋى كوبەيدى. باستىعىڭ انانداي بولعان سوڭ، ءوز-وزىنەن بيۋروكراتتىق اپپارات دومالاتقاندا جابىسقاق سۋلى قارداي جابىسىپ وسە بەرەدى، وسە بەرەدى! ەڭ سوراقىسى ەشكىم ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيدى، جەكە باستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مۇلدە جوعالعان. سول كۇي اينالىپ-اينالىپ كەلىپ، قارا حالىقتىڭ دا باسىنا بويكۇيەزدىك، شاراسىزدىق، نەمقۇرايلىلىق ورنادى...

جالعاسى بار...

ازكەن التاي

Abai.kz