سادىق سماعۇلوۆ. سىپاتايدا نە قۇن بار؟!
18 قاڭتار كۇنى «سىپاتاي XIX - شى عاسىرداعى كورنەكتى تۇلعا: ءارى باتىر، ءارى بي» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جاريالاعان ەدى. ەندى مىنە، ەكى جاققا دا ءسوز بەرۋ - پورتالدىڭ ۇستانىمىنا سايكەس، سول ماتەريالعا قارسى سادىق سماعۇلوۆتىڭ «سىپاتايدا نە قۇن بار؟!» ماقالاسى جارىق كورىپ وتىر.
بۇعان دەيىندە سىپاتاي الىبەكۇلى توڭىرەگىندەگى ەكى تاراپتىڭ ماقالاسى جاريالانعان. الايدا، ءار نارسەنىڭ ولشەمى بار. سىپاتايعا بايلانىستى ماقالالار لەگىنىڭ سوڭى رۋارالىق داۋعا ۇلاسىپ بارا جاتقانىن كوزىقاراقتى وقىرمان كوردى. سوندىقتاندا بۇدان كەيىن سىپاتاي الىبەكۇلى جونىندەگى ايتىس-تارتىسقا تولى داۋلى ماقالالاردى جاريالاۋدى توقتاتاتىنىمىزدى ماتەريال جىبەرۋشى قوس تاراپقا ەسكەرتەمىز!
رەداكتسيا
باتىردا دا باتىر بار،
قىلىشىن قانعا سۋارعان.
سىپاتايدا نە قۇن بار،
كوز اشپاعان ۇرلىقتان؟
تىرىسىندە بوتپايعا،
ادام بولىپ سيماعان.
ساتقىندىقتان ارىلىپ،
دارەت سۋىن المعان.
جانازاسى بۇيىرىپ،
اللادان راقىم بولماعان.
18 قاڭتار كۇنى «سىپاتاي XIX - شى عاسىرداعى كورنەكتى تۇلعا: ءارى باتىر، ءارى بي» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جاريالاعان ەدى. ەندى مىنە، ەكى جاققا دا ءسوز بەرۋ - پورتالدىڭ ۇستانىمىنا سايكەس، سول ماتەريالعا قارسى سادىق سماعۇلوۆتىڭ «سىپاتايدا نە قۇن بار؟!» ماقالاسى جارىق كورىپ وتىر.
بۇعان دەيىندە سىپاتاي الىبەكۇلى توڭىرەگىندەگى ەكى تاراپتىڭ ماقالاسى جاريالانعان. الايدا، ءار نارسەنىڭ ولشەمى بار. سىپاتايعا بايلانىستى ماقالالار لەگىنىڭ سوڭى رۋارالىق داۋعا ۇلاسىپ بارا جاتقانىن كوزىقاراقتى وقىرمان كوردى. سوندىقتاندا بۇدان كەيىن سىپاتاي الىبەكۇلى جونىندەگى ايتىس-تارتىسقا تولى داۋلى ماقالالاردى جاريالاۋدى توقتاتاتىنىمىزدى ماتەريال جىبەرۋشى قوس تاراپقا ەسكەرتەمىز!
رەداكتسيا
باتىردا دا باتىر بار،
قىلىشىن قانعا سۋارعان.
سىپاتايدا نە قۇن بار،
كوز اشپاعان ۇرلىقتان؟
تىرىسىندە بوتپايعا،
ادام بولىپ سيماعان.
ساتقىندىقتان ارىلىپ،
دارەت سۋىن المعان.
جانازاسى بۇيىرىپ،
اللادان راقىم بولماعان.
(بەلگىسىز اقىننىڭ جىرىنان)
ەي، اپەندىم! اسسالاۋماعالەكۇم! وياندىڭ با، ۇيقىڭنان؟ جەتى-سەگىز ايدان بەرى ويلانىپ تولعانعاندا اتاڭ سىپاتاي تۇسىڭە كىرىپ ايان بەرمەدى مە، باتىرلىعىن بايانداي المادىڭ. شەشەندىگىن شەشىلىپ ايتىپ، كوسەمدىگىن كورسەتە المادىڭ. تىم بولماسا ءبيتىڭدى سىعىپ بيلىگىن ايتپادىڭ. مالتاڭدى ەزىپ ۇلى تاريحشى ە. بەكماحانوۆتى كۇستانالاي بەرەسىڭ ول ۇلىلىعىن كوزىنىڭ تىرىسىندە كورسەتىپ دوكتورلىقتى ەكى رەت قورعاپ قازاق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ كەتكەن. ال سەن تەمىر تەرسەكتىڭ كانديداتتىعىن ورىستاردان ساتىپ الىپ، قيسىق بولت ويلاپ تابا الماي سارىكەمىك بولىپ ءالى ءجۇرسىڭ. ەندى تاريحشى بولىپ ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ساتقىننان باتىر جاساپ دوكتورلىق قورعاماقسىڭ با، اپەندىم! شۇڭقىرداعى تۇنىق سۋدى قايتا-قايتا ساپىرىپ، لايلاپ، جاراپازانىڭدى قانشا كوشىرىپ باستىرتساڭدا اتاڭنىڭ ساتقىندىق اتاعى جۋىلىپ شايىلمايدى. جارىم ەس ادامنان، جارتىكەش وي شىعادى. بۇرىنعى جارتاس سول جارتاس، قوسقان جاڭالىعىڭ «مۇحتار قازبەكوۆ، جۇيەلىك ادىسپەن كوشپەندىلەر تاريحىن زەرتتەۋشى» سەنىڭ ماقالاڭدى جۇيەلەي الماعان زەرتتەۋشى نەنى زەردەلەي الادى؟
مەن سىپاتاي تۋرالى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن ۇمىتكەن سۇيىنىشقىزىنىڭ عالىمدار مەن ماماندارعا قارا قازانداي وكپەسىن ايتىپ، سىپاتايدىڭ ساياسي كەلبەتىن اشىپ، باعاسىن بەرمەدى دەگەنىنە جاۋاپ بەرگەنمىن. عالىمداردىڭ، مامانداردىڭ، تاريحشىلاردىڭ سىپاتايدىڭ باعاسىن الدەقاشان بەرىپ قويعانىن ەسكەرىپ، ەكى اۆتورعا ارناپ «تۇرىك الەمى» گازەتىندە «سىپاتايدىڭ ساياسي كەلبەتى - ساتقىندىق» دەگەن ماقالا جاريالادىم. ول ماقالاما اسىرە سىپاتايشىل تەمىر-تەرسەك عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اپەندى الىبەك ءبۇرلىباۆ «سىپاتاي ساتقىن ەمەس»، «ارۋاقپەن ارپالىسۋ» دەگەن ينتەرنەتتە ەكى ماقالا جاريالادى. ول ماقالانى سىپايىلاپ وڭدەپ مەنى قورقىتىپ ۇركىتكەنىن الىپ تاستاپ، ەسەسىنە كەنەسارى حاندى، تاريحشى بەكماحانوۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سوعىپ ءتىلى جەتكەن جەرگە دەيىن «تىرناعىمەن باۋىزداپ سويىپتى». اسىرە سىپاتايشىلاردى (ورمانجان، اۋىسقان) ەرتىپ بارىپ، سىپاتايدىڭ باتىرلىعىن كورسەتە الماعان، وڭدەسە دە ءوڭ بەرە الماعان ماقالاسىن «تۇركى الەمى» گازەتىنە (№ 5 (121) 2012 جىل) كۇشتەپ جاريالاتتى.
مەن ماقالامدا سىپاتايدىڭ ساتقىندىعىن مۇراعات ماتەريالدارىمەن، تاريحي قۇجاتتارمەن دالەلدەپ جازعان بولدىم. ولار «وتىرىگىمدى» شىعارىپ باتىرلىعىن دارىپتەپ، كوسەمدىگىن كوزگە شۇقىپ كورسەتە المادى. تىم بولماسا سەيسەن قوجەكە قۇساپ ابىلاي حاننىڭ ارداقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى شاعاتاي-سامەن باتىردىڭ بالاسى قاپسالاننىڭ جىلقىسىن ۇرلاپ، ءوزىن قىلىشپەن شاۋىپ تاستادى نەمەسە ايان نىسانالين قۇساپ ءتىرى جولبارىستىڭ بۇيرەگىن سۋىرىپ الدى دەپ تە جازبادىڭدار.
اسىرە سىپاتايشىلار! سىپاتايدىڭ 1781 جىلى تۋعانىن راستاپ تاريحشىلار جازادى. قاپسالان قىرعىزداردىڭ قولىنان 1788 جىلى 57 جاسىندا ولگەنى دە شاعاتاي رۋىنىڭ شەجىرەسىندە بار. سوندا قاپسالان ولگەن جىلى سىپاتايلارىڭ 6 (التى) جاستا بولىپ شىعادى. بۇل بوتپايلاردىڭ وتىرىگى مە، الدە سىپاتايشىلاردىڭ وتىرىگى مە؟ سىپاتايعا تابىنىپ جۇرگەن سىپاتايشىلاردىڭ اتاسى، ءتورت دۋلاتتىڭ ءبىرى بوتپاي-دى سايرامدا ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، سىپاتايدى ساتقىنداردىڭ كوسەمى دەپ ەسكەرتكىش قويىپ ۇلىقتاعاندارىڭدى جارىقتىقتىڭ ارۋاعى كەشىرە مە؟
ءسوزدى دوعارايىن دەگەندە «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنە (№21 (149) 16.05. 2012 جىل) «سىپاتاي باتىر - ەتو ناشا گوردوست» دەگەن قانىش مۇقاشوۆ، سسسر-ءدىڭ، قازسسر جۋرنالشىسى قامباربەك يماناليەۆ، مەركەنىڭ ولكەلىك-تاريح مۇراعاتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ل. باراقباەۆالار قول قويعان كولەمدى ماقالا جارىق كوردى. مەنىڭ اتىمدى اتاماسا دا «پوياۆيليس ۆ ينتەرنەتە، دايۋششيە تەندەنتسيوزنىە، لوجنوە پرەدستاۆلەنيە و دەياتەلنوستي باتىرا سىپاتايا. مى حوتيم ۆوسستونوۆيت سپراۆەدليۆوست» دەپ جازىپتى. جاقسى-اق. دالەلگە التى كىتاپتىڭ اتىن كەلتىرىپتى. سونىڭ ەشقايسىسىندا «سىپاتايدىڭ باتىرلىعىن» كورسەتەتىن ءسوز جوق. ينتەرنەتتە «سىپاتاي باتىر» سايتىن اشىپ، باتىرىن دارىپتەيتىن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سىپاتايعا قاتىسى جوق ەسكى اڭىزدىڭ ەكى داستانىن جاريالاپتى. بوس تۇرماسىن دەگەندەرى بولۋ كەرەك.
گەنەرال ۆيشنەۆسكيدىڭ الدىندا «رۋكوۆوديتەلەي بولشوي وردى پريسياگنۋلي نا ۆەرنوست ي پريسوەدينەنيە ك روسسي» دەپ جازادى. وعان قول قويعان 38 ادامنىڭ ىشىندە رۇستەم تورە، سىپاتاي باتىر جوق. ول كەزدە ەكەۋى دە كەنەسارىنىڭ اسكەري كەڭەسىنە قاتىسىپ قىرعىزعا قارسى سوعىستى قولداپ جۇرگەن. سوعىس كەزىندە بايزاق داتقا، رۇستەم تورە قولعا تۇسەدى، ءۇشىنشى كۇنى كەنەسارى، ناۋرىزباي ولتىرىلەدى. 14 جاسار اعىبايدىڭ بالاسىنىڭ، ونىڭ شوبەرەسىنىڭ اۋزىمەن «سىپاتاي قىرعىز-قازاق سوعىسىنا قاتىسقان جوق» دەگىزدىرەدى. قىرعىز تاريحشىلارى كەنەسارىنى تاستاپ قاشىپ، قىرعىزداردىڭ قولىنان نايزاعا تۇيرەلىپ جاتقاندا بولتىرىك شەشەن ءولىمشى سىپاتايدى تاۋىپ الىپ ەمدەيدى. قاتىسپاسا قالايشا نايزاعا قىرعىزداردىڭ قولىنان تۇيرەلەدى؟
ەكىنشى بەتتەگى ماقالادا (اۆتورى بالتابەك ومىرياەۆ-ۋميرياەۆ): «ۆ مەركە ۋستانوۆلەن پامياتنيك سپاتايۋ اليبەكوۆۋ، كوتورىي ۆ سۋدبونوسنىي مومەنت يستوري پرەدال حانا كەنەسارى، سبەجاۆ نوچيۋ سو سۆويم ۆويسكوم پەرەد رەشايۋششيم سراجەنيەم.» «...تاك چتو نا سوۆەستي سپاتايا اليبەكوۆا نە تولكو گيبەل 15 سۋلتانوۆ ي منوگيح كازاحوۆ، ا گيبەل ناشەي نەزاۆيسيموستي، كوتورۋيۋ نە سموگ ۋستانوۆيت كەنەسارى، پوتومۋ چتو بىلو پرەدوستاتوچنو پرەداتەلەي ينتەرەسوۆ نارودا». «ۆ پوسلەدۋيۋششەم يز ليچنىح ينتەرەسوۆ سپاتاي سراجالسيا پروتيۆ سۆوەگو نارودا ۆ سوستاۆە كولوننيالنوگو ۆويسكا كولپاكوۆسكوگو، ا سىنوۆيا پرينيمالي ۋچاستيە ۆ زاۆوەۆاتەلنوم پاحودە پولكوۆنيكا چەرنياەۆا» سەنىڭ «اباي-اقپاراتتاعى» مىنا جازعان ماقالاڭا تولىق جاۋاپ. مەنىڭ تالداپ جاتۋىمنىڭ قاجەتى جوق.
مەنىڭ قۇدايدان دا، سىپاتايشىلاردان دا سۇراعانىم سىپاتايدىڭ باتىرلىعىن، كوسەمدىگىن، شەشەندىگىن، بيلىگىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتىپ بەرىڭدەر دەگەن ەدىم. مىسالى، ءبىر ماقالامدا جازعانداي «اعىباي باتىر قىرعىز مانابى كارىبوزدى ءولتىرىپ اتىن، قارۋ جاراعىن كەنەسارى حانعا سىيلاعان» دەگەندەي سىپاتايدى نەگە جازبايسىڭدار. سوندىقتان ينتەرنەتتىڭ ءبىر «قوناعى» «قارا ءيتتى قانشا جۋسا دا اعارمايدى» دەگەنى راس بولسا، سىپاتايدىڭ ساتقىندىعىنىڭ اعارمايتىندىعى وسى ەكى ماقالادان دا كورىنىپ تۇر.
اتاقتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ورتا ءجۇز حانى ابىلايعا «مەن ءابىلحايىر حاندى اق پاتشامەن امپەي بولىپ، ءوز ەلىن سىرتتاي ساۋدالاعانى ءۇشىن دە ەمەس، ەڭ ءزارۋ شاقتا ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ءبىر تۇتاس قازاق قولىن ىدىراتقانى ءۇشىن كەشىرمەيمىن لاعنەت! لاعنەت جاۋسىن ءابىلحايىر حانعا» دەگىزدىرەدى. وسىنداي قارعىستى سىپاتايعا دا ايتۋ كەرەك ەدى. ۋاقتىسىندا ايتىلىپ، ەندى كەش قايتالانىپ جاتىر.
ال ءابىلحايىر حان ابىلايدىڭ تۋعان اتاسى، بوپاي حانىمنان تۋعان قاراشاش سۇلۋدى الىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ابىلايدى تۇتقىننان بوساتۋ ءۇشىن بالاسى ايشۋاقتى اماناتقا بەرگەن ادام. ءابىلحايىر باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپقاندا كوڭىل ايتۋعا بارعان ادام. ءابىلحايىردىڭ جاقسىلىعىن كورە وتىرىپ قالاي لاعنەت ايتادى؟
تولە بي: «باراق سۇلتاننىڭ باسى داۋدان ارىلسا، ۇلى جۇزگە حان سايلايمىز دەيدى. ءابىلحايىر حاندى ولتىرگەن باراق سۇلتاندى حان تاعىنا شاقىرسا، باراق سۇلتان دۇرىس جاساعان دەپ وتىرعانى ەمەس پە؟
قاز داۋىستى قازىبەك بي: «اشىققان - ۇرى، اشىنعان - دولى. باراق سۇلتاننىڭ اق الماسى كوپتەن قايراۋلى جۇرسە دە، بۇل جولى باراق سۇلتاندى ايىپ - انجىدان ادا، قولى كۇنادان تازا، ءابىلحايىردىڭ بۇل دۇنيەدە قۇنى سۇراۋسىز» دەگىزدىرەدى. نە دەگەن اششى ءسوز.
تولە بي باراق سۇلتاندى حان سايلايمىز دەسە، قازىبەك بي مەن ابىلاي حان ءبىر جاق بولىپ نەگە ابىلحايىرعا لاعنەت جاۋدىرىپ، قۇنى سۇراۋسىز دەيدى.
قازىبەك ءبيدى ەكى سويلەتۋ نە ماقساتتان تۋعان؟ ءابىلحايىردى اقتاپ الۋ ءۇشىن بە؟
ق. مۇقانوۆ دەگەن عالىم-پروفەسسور باراق سۇلتاندى سويىپ سالام دەپ قازىبەك ءبيدىڭ اۋزىنا مىنا ءسوزدى سالادى «ۋاي، باراق! ويلانباي جاساعان قىلمىسىڭمەن ورتا ءجۇزدى ويسىراتىپ كەتەر سالماق ءتۇسىردىڭ. ەلدىڭ ساۋلىعىن قاشىرىپ، قاسكويدىڭ جاۋلىعىن باستادىڭ. حانىڭدى قاراداي ولتىرسەڭ، حالقىڭدى قىناداي قىرارسىڭ. جاۋىزدىق قاقپاسىن اشساڭ، قانىن سۋداي شاشارسىڭ. جۇرەگىڭنىڭ ىزگىلىگى ولمەسە، سالعان جارانى ءوزىڭ جازىپ ال. ولگەن تىرىلمەيدى، وشكەن جانبايدى. سەن ولگەننىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، وشكەننىڭ وتىن تۇتاتساڭ ءومىر ازبايدى، شىراق قايتا مازدايدى. جايلاۋىمدى ءورت، جۇرتىمدى دەرت شالماسىن دەسەڭ ءابىلحايىردىڭ ورىنبورداعى اماناتتاعى بالاسى ايشۋاقتى ۇلىڭمەن اۋىستىر. قانىڭ مەن قۇنىڭدى كەشىرسىن دەسەڭ ۇلدارىنىڭ الدىنا بارىپ كىسىلىگىڭدى تاستاپ، كىسەڭدى موينىڭا سال! كىرىپتارلانىپ قول قۋسىر! قانىڭدى شاشاما، قۇنىڭدى كەسە مە، قىلمىسىڭدى كەشە مە - سولار قۇنىكەرلەر شەشەدى. سەن ءۇشىن جاقىننان جات تابار، اعايىننان الاشى ىزدەر ورتا ءجۇز جوق!» كەسىمىمە كونبەسەڭ، بۇكىل ورتا ءجۇز تۇرماق، ۇلى جۇزگە سيماسسىڭ. سيعىزباسپىن! اۋىپ كەتەم دەپ دامەلەنبە، جوڭعارعا دا وتكىزبەسپىن!» - دەپ قاتاڭ تالاپ قويىپ، باراق سۇلتاندى جەردەن الىپ جەرگە سوعادى. مۇنشاما ۇزاق سونار ءسوز قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بۇرىنعى جاريالانىپ كەلگەن شەشەندىك سوزدەرىنىڭ ماقامىنا دا، مانەرىنە دە كەلمەيدى.
قازداۋىستى قازىبەك بي مەن ابىلاي حاننىڭ سوتتاپ وتىرعان ادامى ءابىلحايىر حان. سوعىستى ورتا جولدان تاستاپ كەتسە دە، ول ۇلى حان، ۇلى قولباسشى. قايىپ، بولات، ابىلمامبەتتەردەن ولسە ولەكسەسى ارتىق ەدى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قولباسشى سايلايدى. بەيبىت كۇندە ەل بيلەۋگە ۇلى حاندىقتى بەرمەيدى. بيگە دە باتىرعا دا تەڭدىك بەرمەي كەتەتىنىن ءبىلدى. ويتكەنى تىم ءوزىمشىل، جەكە دارا بيلەۋشى ديكتاتور ەدى. ابىلاي دا تۇگەل بيلىك قولىنا تيمەي تۇرىپ-اق، ەكى ءبيدى شەتتەتىپ تاستاپ، ابىلمامبەتتى ەشبىر ماسەلە شەشپەيتىن تاق قاراۋلى ەتىپ، بار بيلىكتى ءوزى العان جوق پا ەدى. ءابىلحايىر دا ۇلى حان بولعاندا، تاپ ابىلايداي بولاتىن ەدى.
سىپاتاي دۋلاتتىڭ ون ەكى مىڭ قولىنىڭ ارسىنا ىرىتكى سالىپ تاڭەرتەڭگى مايدان باستالار الدىندا قاشىپ كەتەدى. رۇستەم تورە، بايزاق داتقا وزدەرىن ولتىرمەسىن بىلگەن، قىرعىزدارمەن سىپاتاي سولاي كەلىسكەن. (12 مىڭ قول ۇلكەن كۇش ەمەس پە! قىرعىزداردىڭ ساناسپاسقا امالى جوق ەدى) كەنەسارى حانعا سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى وسىلاي جاسالعان. سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى ءابىلحايىردان كەم ەمەس، ناعىز قارعىستىڭ ادامى. بۇگىن كەلىپ ونىڭ ساتقىندىعىن مەنىڭ اپەندىم، جۋىپ شايادى. «قارا ءيتتى قانشا جۋسا دا اعارمايتىنىن» الىبەكتىڭ جاندايشاپ سىپاتايشىلارى قالاي تۇسىنبەيدى؟ الدە، ساتقىندىق جالعاسىپ كەلە مە؟
Abai.kz
