قارت سيقىرشى
ءبىرىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ەكىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ءۇشىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ءتورتىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
بەسىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
التىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
(موڭعول ەرتەگىسى)
باياعى كونە زاماندا اينالاعا اتى شىققان قارت سيقىرشى بولىپتى. ءبىر كۇنى ول حاننان شاقىرتۋ الادى. ايتا كەتەرلىگى، حان ومىرىندە قايعى-قاسىرەت شەكپەگەندىكتەن دە، وزگەگە ەسەسىن جىبەرمەس وتە قاتىگەز، ءوششىل بولادى.
سودان نە كەرەك، ول حاننىڭ الدىنا كەلەدى:
– سەنى ۇلى سيقىرشى دەپ ەستىدىم. قانەكي، بار ونەرىڭدى كورسەتشى!
– نە تاماشالاعىسى كەلەدى ەكەن، مەنىڭ مارتەبەلىم؟
– كەز كەلگەن نارسەنى! – دەيدى حان تاعاتسىزدانىپ.
– ماقۇل! كەسەگە ىپ-ىستىق شاي قۇيىپ، مىنا جەرگە قويىپ، ءوزىڭ ەسىك سىرتىندا كۇت!
ول سيقىرشىنىڭ ايتقانىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، دالاعا شىققاندا سۇلۋ باران اتتى كورەدى. جىلقى حاننىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. ول ەر-توقىمعا قارعىپ ءمىنىپ، شابا جونەلەدى. سول شاپقاننان شاۋىپ وتىرىپ كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە جەتەدى، بەيتانىس مەكەنگە ەنەدى. جىلقى موڭكىپ-موڭكىپ ۇستاتپاي كەتەدى. ال، حان بولسا ەلسىزدە جالعىزدان-جالعىز قالادى. «باسقا تۇسسە – باسپاقشىل» دەگەندەي، پاتشا شالشىقتان سۋ ءىشىپ، شەگىرتكەلەردى قورەك ەتەدى. اشتىقتان بۇراتىلىپ، دەل-سال، مەڭ-زەڭ بوپ، شارشاڭقى كۇيى دالانى ارلى-بەرلى تەڭسەلە كەزىپ، اس-اۋقات ىزدەيدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، حان ەكى ارىق بالا مەن كەيۋانانى كەزىكتىرەدى.
ايەل وعان حاننىڭ الىم-سالىق جيۋشىلارى بۇكىل مۇلكىن تارتىپ الىپ، سودان كيەرگە – كيىم، ىشەرگە – تاماق تاپپاي وتىرعاندىعىن ايتادى. حان سولارمەن بىرگە تىرشىلىك كەشەدى. كوكتەمدە ءبىر بالا اياقاستىنان اۋىرىپ، اجال قۇشادى. بۇل قازا پاتشانىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتادى. ول تاسقا وتىرىپ، وكىرىپ تۇرىپ جىلايدى...
ءدال وسى قالپىندا قانشا ۋاقىت وتىرعانى بىزگە بەلگىسىز، بىراق ول ەس جيىپ، جان-جاعىنا قاراعاندا بالداحين* توسەۋلى تاق ۇستىندە جايعاسقاندىعىن اڭعارادى. سويتسە، باعانا قۇيىلعان شاي ءالى سۋىپ ۇلگەرمەپتى.
– مارتەبەلىم! قالاي، قارا حالىقتىڭ قايعى-مۇڭىن، جاي-كۇيىن سەزىنە الدىڭ با؟ – دەيدى قارت سيقىرشى قانى قارايىپ. – ءوزىڭ وكتەمدىك تانىتقان، تىزە باتىرعان ەلدىڭ ءحالىن كوردىڭ عوي؟.. سولاي ما؟
وسى ءسوزدى ايتىپ بولىسىمەن-اق قارت سيقىرشى كوزدەن عايىپ بولادى...
*بالداحين – اسا ساپالى ماتادان تىگىلگەن، باعاناعا، تاققا جاباتىن ارنايى دالدا شىمىلدىق، جابۋ.
وكەانيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
وت
(پولينەزيا ەرتەگىسى)
بۇرىندارى، جەر ەمشەگىن ەمگەن ەل تاپقان-تايانعانىن شيكى-شيكى قالپىندا جەي بەرگەن ەكەن-مىس: جەمىس-جيدەك، ەت-ازىق، كوكونىس...
ادامدار تاماقتى قايناتىپ-پىسىرۋگە كەرەكتى وتقا دىلگىر ەدى. ولار تارو، يامس، تي* تامىرلارى سەكىلدى اكالونا** (اكالون) تارتۋىن اس-اۋقاتقا اينالدىرا الماي قاتتى قينالادى.
ءبىر كۇنى، ماۋي*** اناسى – حينادان:
– وتتى قايدان الامىز؟ – دەپ سۇرايدى.
سوندا:
– تاۋىقتاردان سۇراعىن! – دەيدى شەشەسى. – الايدا، بۇعان ەپسەكتىك پەن كۇش-قايرات قاجەت. ىشىندەگى تۇرقى ەڭ شاعىنداۋىن تاڭدا. سوندا عانا ناتيجە بولماق.
ماڭعاز ماۋي ون ويلانىپ، توقسان تولعانباستان-اق ىزدەۋگە كىرىسەدى. ۇزاق ساپار شەگىپ، واحۋداعى**** ۆاياناەدەن ءبىر-اق شىعادى. سويتسە، ول جاقتا تەك ءىرى تاۋىقتار عانا بار ۇقسايدى.
– مىنە، حينانىڭ جەلاياق ۇلى دا جەتىپ كەلدى. جاقسىلىق بولسا جارار ەدى، تۇگە! – دەپ شوشىپ كەتەدى، ولار.
ماۋي الگى تاۋىقتاردىڭ ارتىنان تالاي رەت قۋعان، ولار مۇنىڭ قانداي ىلدىم-جىلدىم، شيراق، ءارى ەپتى ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
وجەت ۇل وتقا جارماسپاقشى بوپ ەدى، قۇستار بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ، وتتى، كۇلدى جانە قاقتالىپ جاتقان بانان-ماۋىزدەردى جيىستىرىپ، جان-جاققا پىر-پىرلاپ ۇشا جونەلەدى. ال، ماۋي تۇكسىز قالادى.
ءدال وسى جاعداي اينا-قاتەسىز قايتالانا بەرەدى، قايتالانا بەرەدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، ول بانان-ماۋىزدەردى پىسىرمەكشى بوپ جاتقان كىپ-كىشكەنتاي تاۋىقتى كورەدى.
ەر بالا ويلانباستان-اق ونى شاپ بەرىپ ۇستاپ، قاتتى قىسىپ-قىسىپ جىبەرەدى. دارمەنسىز قۇس ساسقالاقتاپ:
– راقىم ەتە گور، ماۋيجان! وتتى قايدان الۋعا بولاتىندىعىن ايتام. تارونىڭ ساباعىن ۇيكەلەپ كورشى، – دەيدى.
ماۋي ماناعى وسىمدىك ساباعىن سان رەت ىسقىلاسا دا، بۇل تىرلىگىنەن ەشتەڭە ونبەيدى، ۇشقىن دا بايقالمايدى. ساباعى جىراشىق-جىراشىق بوپ قالادى. ءالى كۇنگە شەيىن سولاي. نانباساڭىز، كەلىپ كورىڭىز.
اشۋلى ماۋي قايتا ورالادى.
تاۋىق بولسا:
– ەندى، سۋدى ۇيكەلەگىن! – دەيدى.
نەگىزى، ىشىنە قۋلىق ساقتاعان قۇس كادۋىلگى سۋدى ەمەس، «قىزىل سۋ»***** دەپ اتالاتىن ءبىر توپ بۇتانى مەگزەگەن-ءدى. ال، ءسوز استارىن ارشي الماعان ۇل قارا سۋدى قايتا-قايتا ساپىرا بەرەدى. تاعى دا – سول كەيىپ. وت جوققا ءتان.
ارام تەر بولعان ماۋي تەرىسىنە سىيماي، ىزادان جارىلعالى تۇر. تۇتىگىپ كەتكەن، ابدەن. ونىڭ تاعاتى تاۋسىلعانىن اڭعارىپ قالعان قۋ تاۋىق بۇيدەپ سىر شاشادى:
– ورمان ءىشىن كەزىپ، «قىزىل سۋ» دەلىنگەن ءبىر توپ بۇتانى تاپ!
ەر بالا قۇستىڭ ايتقانىن اينىتپاي ورىندايدى. ارتىنشا-اق، ول قانشالاعان ۋاقىت بويى ىزدەگەن وتقا دا قارىق بولادى.
ارلى-بەرلى ساندالتىپ، سابىرىن سارقىلتقانى ءۇشىن ماۋي تاۋىقتىڭ ايدارىن كۇيدىرىپ كەپ جىبەرەدى.
مىنە، سودان بەرى تاۋىقتىڭ ايدارى – قىپ-قىزىل.
ال، ادامداردىڭ كوپتەن بەرى كوزدەگەنى ورىندالىپ، وتقا قولى جەتەدى.
*تي – تاماققا قولدانىلاتىن تامىرى ءتاتتى وسىمدىك.
**اكالونا (اكالون) – كەيبىر پولينەزيا اڭىزدارىنداعى جەراستى الەمىنىڭ پاتشاسى، ماۋيدىڭ اكەسى. مۇندا، اكالونا جەۋگە جارامدى وسىمدىكتەردىڭ تامىرى مەن تۇينەگىن ادامدارعا سىيعا تارتقان دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر.
***ماۋي – وكەانيا، اسىرەسە پولينەزيا اڭىزدارىنداعى ەڭ اتاقتى كەيىپكەر. ونىڭ تولىق اتى-ءجونى – ماۋي-تيكيتيكي-ا-تارانگا.
****واحۋ – تىنىق مۇحيتىنىڭ ورتا شەنىندەگى گاۆاي ارحيپەلاگىنا قاراستى ارال.
*****«قىزىل سۋ» (ۆايمەا) – ماۋي ارالىنداعى بۇتا.
ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
«جاپالاقتى جەيمىن!»
(پورتۋگال ەرتەگىسى)
قايسىبىردە، قاسقىر ورماندا كەلە جاتىپ، بيىك قاراعايدا قوناقتاپ وتىرعان جالعىز جاپالاقتى كورىپ قالادى. يت-قۇس قۇيرىعىمەن اعاشتى وراپ الىپ، ارالاماق سىڭاي تانىتادى. جاپالاق ۇياسىنان باسىن قىلتيتىپ، بىلاي دەيدى:
– ءاي، تامىر! اقىل تارازىسىنا سال. ارالاما، وتىنەم. ايتپەسە، بالاپاندارىم جەرگە وڭباي قۇلايدى.
سوندا، قاسكەڭ:
– ەگەر، مۇندايدى قالاماساڭ، وندا تومەن قاراي ءتۇس! – دەيدى قۋلانىپ.
جاپالاق جاڭاعى ۇسىنىستى اسا جاقتىرماسا دا، امال جوق، ايتقانىن ورىنداۋعا ءتيىس. ءسويتىپ، بۇتاقتان بۇتاققا ۇشا كوشىپ، جاقىن جەرگە قونعان سوڭ، بۇيدەيدى:
– ساعان نە قاجەت؟
– تاعى دا تومەنىرەك تۇسكىن، ايتار اڭگىمەم بار! – دەيدى جىرتقىش اڭ جىرتاقىلانىپ.
– قۇلاعىم – سەندە! جاقسى ەستىلىپ تۇر! – دەيدى جاپالاق جان-جاعىنا ساقتىق ساقتاي قاراپ.
– قاستىق قىلمايمىن، الاڭداما، – دەيدى قاسقىر.
جاپالاق جازا باسىپ، جاڭساق كەتىپ، تومەن تۇسكەندە اڭ الگى قۇستى قاقشىپ الادى.
جىرتقىشتىڭ اۋزىندا، اجالدىڭ اپانىندا جاتقان جاپالاق بىلاي دەپ ءتىل قاتادى:
– تىڭداشى، تامىر! ولتىرمە! ءالى وسيەتناما قالدىرعام جوق. مۇرا قىلايىن.
– جوق، ەندى امان قۇتىلماسسىڭ، پالەم! – دەيدى قاسقىر قاسارىسىپ.
– بالاپاندارىممەن قوشتاسۋعا مۇرسات بەرگىن، قاسقىرجان! – دەپ جالبارىنادى، جاپالاق. قاراعاي باسىندا جالعىز قالدى، انە.
– ءجا، قاشقالى تۇرسىڭ عوي، – دەيدى قاسقىر سوزىنە سەنىڭكىرەمەي.
– ماقۇل، جازمىش نە جازسا دا كوندىم. بىراق، مەنى جەيمىن دەپ ەسكەرت. ۇياداعى بايقۇس بالالارىم جولىمدى توسادى عوي، اسىعا كۇتەدى. «جاپالاقتى جەيمىن!» – دەپ ءۇش دۇركىن ايعاي سال. ءبارى ەستىسىن، – دەيدى جاپالاق كوڭىلسىزدەۋ جاۋاپ قاتىپ.
قۋ قاسقىر اۋزىن بىلىنەر-بىلىنبەس قانا اشىپ، اقىرىن عانا:
– جاپالاقتى جەيمىن! – دەيدى.
– قاتتىراق ايتقىن! تۇك ەستىلگەن جوق قوي. ايانىپ قالما! – دەيدى جاپالاق قاسقىردى جازعىرىپ.
قاسقىر «جاپالاقتى جەيمىن!» دەگەندى ءسال قاتتىراق ايتادى.
– تاعى دا!
قاسكەڭ اۋزىن كەرە قارىس اشقاندا، باعانادان بەرى جاننان كەشكەن جاڭاعى جاپالاق اتىپ شىعىپ، قاراعايدىڭ ءتۇۋ-سوناۋ توبەسىنە ۇشا جونەلەدى دە، تومەنگە ماڭعازدانا قاراپ:
– ازىق قىلار باسقا اقىماقتى ىزدەپ تاپ! – دەيدى.
قانەش پاتشايىمنىڭ بالالارى
(حەتت اڭىزى)
قانەش* پاتشايىم ءبىر جىلدىڭ ىشىندە-اق وتىز ۇل تۋادى. سوندا، ءوزدى-وزىنە تاماشا تاڭىرقاعان ول، بۇيدەيدى:
– بۇل بەكەر ەمەس. نەنىڭ بەلگىسى بولدى ەكەن، ا؟ كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ەرەكشە جاعداي بولدى عوي!
ول جۋىندى-شايىندى قۇياتىن قۇمىراعا ۇلدارىن سالىپ، وزەنگە اعىزىپ جىبەرەدى. الگى وزەن تسالپا** ەلىندەگى تەڭىزگە بارىپ قۇيادى ەكەن. سونداعى قۇدايلار شاقالاقتاردى سۋدان تاۋىپ اپ، باعىپ-قاعىپ جەتكەرەدى.
«ايدا – اياق، جىلدا – جىلىك جوق» دەمەكشى، سىناپشا سىرعىعان ۋاقىتىڭىز وتە بەرەدى، وتە بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، قانەش پاتشايىم تاعى دا وتىز قىز تۋادى. ولاردى ءوزى وسىرەدى، ءوزى تاربيەلەيدى. پاديشانىڭ ۇلدارى ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان سوڭ، كىندىك قانى تامعان نەسا قالاسىنا بەت الادى. وتىز ۇل تامارماراعا*** جەتكەننەن كەيىن تامام جۇرتقا بىلاي دەيدى:
– پاتشانىڭ سالتاناتتى سارايىن جىلىتىپ قويعاندارىڭىزدى بايقادىق. ءبىزدىڭ ەسەك**** ءۇشىن ەمەس پە ەكەن؟
– جوق، – دەپ جاۋاپ قاتادى قالا تۇرعىندارى. – ءبىز باسقا ەلدەن كەلە جاتقان قوناقتاردى كۇتىپ وتىرمىز. ولاردا دا ەسەك بار دەپ ەستىدىك. قانەش پاتشايىمنىڭ وتىز قىزى بار. سونداي-اق، وتىز ۇلى دا بولعان دەسەدى، بىراق اياقاستىنان ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان-دى.
– ىزدەگەنىمىز دە – وسى ەدى، – دەپ بوزبالالار شات-شادىمان بولادى، قۋانادى. ول كىسى – ءبىزدىڭ انامىز! نەساعا بۇيدا تۇزەگەنبىز.
ماناعىلار ءدال ءسويتىپ ىستەيدى. بىراق، قۇدايلار اناسى ولاردى تانىماستاي قىلىپ وزگەرتەدى. پاتشايىم وتىز قىزىن وتىز ۇلىنا ۇزاتادى. ولار ءوز قارىنداستارىن تانىماي قالادى. ىشىندەگى بىرەۋىنىڭ عانا جۇرەگى بۇلك ەتىپ، ول:
– بۇل – قارىنداستارىمىز عوي! قانىمىز – ءبىر! – دەپ قاتتى ناليدى. – زاڭىمىزعا***** قايشى كەلەر مۇنداي ەسسىز قىلىق ىستەمەيىك، باۋىرلار.
الايدا، اعايىندارى ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپادى.
*قانەش – حۋلاننا وزەنى بويىنداعى ەجەلگى حەتت ەلىنىڭ استاناسى – نەسا قالاسىنىڭ ءبىر اتاۋى. شاھار اتىنا سايكەس، حەتت جۇرتى ءوزىنىڭ ءتىلىن نەسالىق دەپ تە اتاعان.
**حۋلاننا قۇياتىن قارا تەڭىز.
***تامارمارا – كىشى ازيانىڭ سولتۇستىگىندەگى قالا، حەتت ەلىنىڭ ءدىني ورتالىعى.
****ەجەلگى شىعىستى مەكەن ەتكەن ءبىرشاما حالىق ەسەكتى كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەگەن.
*****بۇل جەردە ءوز ىشىنەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ، ءوز باۋىرىنا ۇيلەنۋ سەكىلدى ەسكى ءداستۇردى جويۋعا باعىتتالعان جاڭا زاڭ تۋرالى ايتىلىپ وتىر.
تاۋلاردى قوزعالتقان وگىز
(حەتت اڭىزى)
بىردە، *اريننا شاھارىنداعى حرام قىزمەتشىسىنە الاباجاقتاۋ كيىنگەن ادام كەلەدى. موينىندا – اعاش بۇعاۋ، تاس توبەسىندە – سەبەت پەن جەبەلەر.
– ماعان نە بولدى؟ – دەدى الاڭعاسارلاۋ قوناق سۇراۋلى جۇزبەن. – نەگە جارما كيگىزىپ، باسىما سەبەت قويعان؟ ۇيدەن ەشتەمە ۇرلاماعان ەدىم عوي! سيىرعا دا، بۇقاعا دا، قويعا دا تيىسكەم جوق! ارتى جاقسىلىقپەن تىنسا جارار ەدى! ەلدى ويراندايمىن، وڭدىرمايمىن! جەبەلەردى دۇسپان جۇرەگىنە قادايمىن.
– ءبۇيتىپ قورقىتپا، ءبىزدى! – دەدى قۇدىرەت. – وزەندەردى دە، تاۋلاردى دا، مۇحيتتاردى دا اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا ۇستايتىن كىم ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەڭ؟ ورنىنان ويىسپاس ءۇشىن تاۋلاردى شەگەلەپ قويعان مىنا – مەن. تەڭىزدەر دە تەڭسەلىپ، جاعاعا قاشىپ، ءتۇبى جالاڭاشتانباس ءۇشىن، ولاردى دا قاقتىم، قازىقشا.
قۇدىرەت اڭگىمە اسەرىنەن شىعا الماي تۇرعانىندا بەيتانىس باسىنا ءمۇيىز ءبىتىپ، تۇلا بويىن الا-قۇلا ءجۇن باسىپ، اياق-قولىن تۇياق الماستىرۋعا اينالدى. اڭىرايىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعان ءارىسى قاتتى ۇرەيلەنگەن حرام قىزمەتشىسى وسى وزگەرىستىڭ كۋاسى بولدى. ەڭگەزەردەي بۇقا الگى جەردەن ەنتەلەي شىققاندا عانا قىزمەتشى ايعاي سالادى:
– قاراڭدار، قاراڭدار، ۋا، جاراندار، بۇل – قاۋىپتى وگىز! بىراق، ءمۇيىزى نەلىكتەن قايىرىلعان ەكەن، قالايىق؟
بۇقا بۇرىلا قالىپ:
– ويتكەنى، جورىققا شىققام. الدىمدى بيىك تاۋ بوگەگەن-ءدى. ونى دا ورنىنان قوزعالتتىم. تەڭىزدى دە جەڭدىم. سودان، مىنە ءيىلىپ قالعانى، – دەپ وكىردى.
بۇل تۋرالى تاقتا تاپجىلماي وتىرعان ايەل بەينەسىندەگى **كۇن قۇدايى ءبىلىپ قويادى. ول سوندا سويلەيدى، سويلەگەندە ءبۇي دەيدى:
– ***حالپاعا تارتىڭدار. جاۋىنگەرلەر شايقاسقا ءازىر تۇرسىن دەپ ايتىڭدار.
*اريننا – حەتتەردىڭ قاسيەتتى قالاسى، سول تىلدەن تارجىمالاعاندا قاينار، باستاۋ دەگەن سوزبەن ماندەس.
**بۇل – حەتت ميفولوگياسىنداعى قۇدايلار پاتشاسى – تەشۋبتىڭ (تەسسوب، تەششۋب) جارى – اريننيتي.
***حالپا – حەتت پاتشالىعى كەزىندەگى ەڭ ەجەلگى كەنت.
اۋدارما
الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى
اۋدارعان: الىبەك بايبول، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ، «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى.
اۋدارما قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ قورعاۋىندا. كوشىرىپ باسۋعا رۇقسات جوق!
Abai.kz
