ۇزاققا سوزىلعان سىرتقى شاپقىنشىلىق، ىشكى تاق-تالاس كەسىرىنەن اسىرەسە، ەكى كورشى الىپ يمپەريانىڭ ىرگە كەڭەيتۋىنەن قازاق حاندىعى ىدىراپ، تەرريتورياسى بولىسكە تۇسكەندە قازاق ۇلتى شەكارا اتتاعان ۇلتقا اينالدى.

ودان كەيىنگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قارۋلى كۇرەستىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنا بايلانىستى، وتارشىلداردىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى ساياسي قوعامدىق وزگەرىستەرى مەن ناۋقاندارىنىڭ كەسىرىنەن قازاق حالقى اشتىققا، رەپرەسسياعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاپ كورشى ەلدەرگە بوسىپ كەتتى. سوندىقتان الەمنىڭ قىرىق نەشە مەملەكەتىندە قازاق دياسپوراسى قالىپتاستى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا جەتپىس جىل بويى جۇرگىزىلگەن جوسپارلى ەكونوميكانىڭ نەگىزىندە قوسالقى بولشەكتەرى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا تاۋەلدى ونەركاسىپ سيستەماسى قالىپتاسسا دا، تابيعاتقا، كورشى سلاۆيان ەلدەرىنە يەك سۇيەگەن اگرارلى ەلگە اينالدى. سونىمەن بىرگە عاسىرلار بويى جۇرگىزىلگەن وتارلىق ساياساتتىڭ زاردابىنان كوپ ءدىندى، كوپ ۇلتتى، ءداستۇر مەن سالت-ساناسى بوگدەلەنىپ كەڭەستەر وداعىنىڭ «ۇلتتار لابوراتورياسى» بولىپ قالىپتاستى. 1989 جىلى جۇرگىزىلگەن بۇكىل كەڭەستىك حالىق ساناعىندا قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلەس ساناعى 40,1%-دى ارەڭ قۇرادى. ولاردىڭ 40%-عا جۋىعى ءوز انا تىلىنەن ماقۇرىم قالدى.

1991 جىلى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا، قازاقستان نارىقتىق قاتىناستاردى جولعا قويىپ، باتىستىڭ ينۆەستورلارىنىڭ ەلگە كىرۋىنە قولايلى اتموسفەرا قالىپتاستىردى.

ەكىنشى، ۇمىت بولعان سالت داستۇرلەردى، ۇلتتىق مەرەكەلەردى قالپىنا كەلتىرىپ، ءدىني نانىم-سەنىمگە ەركىندىك بەردى.

ءۇشىنشى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلار مەن حانداردى دارىپتەپ ولاردىڭ مەرەي تويلارىن رەسپۋبليكا كولەمىندە اتاپ ءوتتى. ۇلت رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان اباي، مۇحتار، جامبىل، قۇرمانعازى سىندى تۇلعالاردىڭ مەرەي تويلارى بۇۇ-نىڭ، يۋنەسكو-نىڭ كولەمىندە تويلاندى.

ءتورتىنشى، ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى مەن ءىرى قالالارداعى كوشە اتاۋلارىنا جاڭارتۋ جاسالىپ ، ۇلتتىق رەڭ بەردى.

بەسىنشى، ەڭ ماڭىزدىسى الەمنىڭ قىرىق نەشە ەلىنە پىتىراپ  كەتكەن قانداستارعا ۇندەۋ جاريالانىپ، ولاردىڭ تاريحي وتانىنا قايتىپ كەلۋىنە زاڭدى، قۇقىقتىق تۇرعىدان مۇمكىندىك بەرىلدى.

مىنە، وسى زاڭداردىڭ قابىلدانۋى، جوعارىداعى جۇمىستاردىڭ اتقارىلۋى، كوشى-قونعا قاتىستى زاڭداردىڭ قابىلدانۋى بارىسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق تۇتاستانۋ ۇدەرىسى مەملەكەتتىك، حالىقتىق، حالىقارالىق سيپات الىپ، بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردى جەتەكشى ۇلتتىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ ساياسي بىرلىكتىڭ نىعايۋىنا، ەكونوميكانىڭ وسۋىنە يگى اسەرىن تيگىزدى. قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى ەڭ شارىقتاعان كەزدە 9,1%-دى قۇرادى. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جالپى حالىق بولىپ نارىققا كوشكەنىمىزدە زاۋىت، فابريكالار جابىلىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قيىنداعاندا ەلىمىزدەن نەمىس، ورىس، ۋكراين جانە كاۆكاز ۇلتتارىنان ءۇش ميليونعا تاياۋ ادام ءوز تاريحي وتاندارىنا ۇدەرە كوشتى. مىنە، وسى بوستىقتى قانداستارىمىز كەلىپ تولتىردى.

«2011 جىلعا دەيىن كەلگەن 860000 قانداستارىمىزدىڭ 9,2%-ى جوعارى ءبىلىمدى، 20,5%-ى ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى، 65,0%-ى  جالپى ورتا ءبىلىمدى. ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعىلار 54,1%-دى قۇرادى، ون سەگىز جاسقا دەيىنگى بالالار 41,2%، قالعاندارى زەينەتكەرلەر»، ( قازاق دياسپوراسى جانە اتامەكەنگە ورالۋ 1991-2012 «509» بەت ). 2021 جىلى حالىقتىق جالپى ساناقتا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 70%-دى قۇرادى. مىنە، بۇل ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ۇلكەن تابىس بولىپ تابىلادى.

دياسپورالاردىڭ ءوز ەلىنە ورالۋى الەمدىك قۇبىلىس. وسى ۇدەرىستىڭ باسىندا گەرمانيا، يزرايل سياقتى دامىعان ەلدەر كوش باستاپ تۇر. قازىر وسىنىڭ قاتارىنا قازاقستان، پولشا، رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردە قوسىلدى. ولاردىڭ جيناقتاعان تاجىريبەلەرى الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىنا، بەيبىتشىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا، ادام كاپيتالىنىڭ دامۋىنا يگى اسەرىن تيگىزۋدە.

دياسپورا ەلىمىزگە جاڭا قان بولىپ قۇيىلدى. ءداستۇر مەن ءتىلدى، سالت پەن سانانى الىپ كەلدى. سونىمەن بىرگە ەلىمىزگە قوسىلعان دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق، قارجىلىق، تەحنيكالىق، مادەني، عىلىمي جانە ەڭبەك رەسۋرستارى رەتىندە ءار سالادا ەڭبەك ەتىپ، ۇلتتىق تۇتاستانۋ ۇدەرىسىن ساندىق، ساپالىق دەڭگەيگە جوعارلاتتى. ۇلت كوشباسشىسى ورتاعا قويعان «مانگىلىك ەل» جوباسىن تولىقتىردى ءارى كەمەلدەندىردى.

ءومارالى ادىلبەك

Abai.kz