باسى: ويدان تويعا دەيىن

جالعاسى: تۇڭعىشتىڭ قىزىعى مەن قيىندىعى

جالعاسى: ساياساتتىڭ سالقىنى: ءىى چەمپيونات. 1934 جىل. يتاليا

ءىىى چەمپيونات. 1938 جىل. فرانتسيا

چەمپيون – يتاليا
كۇمىس جۇلدەگەر – ۆەنگريا
قولا جۇلدەگەر – برازيليا

امەريكا قۇرلىعىنان برازيليا مەن كۋبا عانا كەلدى

ءۇشىنشى چەمپيونات تا الەمنىڭ ۇزدىك كوماندالارىنىڭ باسىن تۇگەل قوسا المادى. بريتاندىقتاردىڭ ءالى دە فيفا-مەن قارىم-قاتىناسى ونشا ەمەس ەدى، ۋرۋگۆاي باستاعان وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىنىڭ دە وسىدان ءتورت جىل بۇرىنعى وكپەسى سول كۇيى جازىلىپ ۇلگەرمەگەن بولاتىن. ال ءاۋ باستا چەمپيوناتتى ۇيىمداستىرۋدى بۋەنوس-ايرەسكە سەنىپ تاپسىرۋعا ىڭعاي بىلدىرگەن حالىقارالىق فەدەراتسيا جەمە-جەمگە كەلگەندە كەزەكتىڭ رەتىن بۇزىپ، ءتۋرنيردى قاتارىنان ەكىنشى رەت ەۋروپادا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان سوڭ، ول بويكوتقا ارگەنتينا دا قوسىلدى.

ازاماتتىق سوعىستىڭ جالىنى شارپىپ جاتقاندىقتان، كۇشتى كومانداسى بار يسپانيا چەمپيوناتقا قاتىسا المادى. بۇل دلپ دوداسىندا سونداي-اق تۇڭعىش رەت ونى ۇيىمداستىرۋشى ەل (فرانتسيا) مەن سول ۋاقىتتا الەم چەمپيونى اتانىپ تۇرعان قۇراما (يتاليا) ىرىكتەۋ ويىندارىنان بوساتىلىپ، فينالدىق تۋرنيرگە بىردەن جولداما الدى. تاعى ءۇش كوماندا – برازيليا، كۋبا جانە يندونەزيا (ول كەزدەگى اتاۋى – گوللاند ءۇندىستانى) قارسىلاستارى ويناۋدان باس تارتقان سوڭ بىردە-ءبىر ىرىكتەۋ ويىنىنسىز-اق فيناليستەر قاتارىنا قوسىلدى.

ىرىكتەۋدەن ىركىلمەي وتكەندەردىڭ دە ءبارى بىردەي فرانتسياعا جەتە العان جوق: لاتۆيانى ۇتىپ، فينالدىق تۋرنيرگە بارعالى وتىرعان اۆستريانى فاشيستىك گەرمانيا جاۋلاپ الدى. ءسويتىپ، چەمپيوناتتىڭ شەشۋشى بولىگىنە 15 كوماندا قاتىستى.

اۆستريانىڭ بەس ۇزدىك ويىنشىسىمەن كۇشەيسە دە، گەرمانيا قۇراماسى شۆەيتساريادان ۇتىلىپ، 1/8 فينالدان ءارى اسا المادى. جەرەبە بويىنشا قارسىلاسسىز قالعان شۆەتسيا شيرەك فينالعا بىردەن جولداما الدى. چەحوسلوۆاكيا گوللانديانى قوسىمشا ۋاقىتتا عانا تىزە بۇكتىردى. كۋبا مەن رۋمىنياعا ءتىپتى قوسىمشا ۋاقىتتىڭ ءوزى ازدىق ەتتى: 3:3 ەسەبىمەن تەڭ تۇسكەن ولار تاعى ءبىر كەزدەسۋ وتكىزىپ، كۇتپەگەن جەردەن «بوستاندىق ارالىنىڭ» كومانداسى جەڭىپ كەتتى (2:1). ءبىر قىزىعى، كۋبا قۇراماسىنىڭ قاقپاسىن ەكى ويىندا ەكى ءتۇرلى قاقپاشى قورعادى جانە ەكەۋى دە مامانداردان وتە جوعارى باعا الدى.

جالاڭاياق سوعىلعان گول

جالپى، سۇرەڭسىز ويىندارعا تولى بولعان ءىى چەمپيوناتپەن سالىستىرعاندا، بۇل تۋرنيردە قىزىقتى ماتچتار جەتكىلىكتى بولدى. فۋتبول جىلناماشىلارى اسىرەسە برازيليا – پولشا كەزدەسۋى تۋرالى تاپتىشتەپ باياندايدى. ءبىرىنشى تايم پولياكتاردىڭ ۇستەمدىگىمەن اياقتالسا (3:1), كەزدەسۋدىڭ ەكىنشى بولىگىندە تۋرا سونداي ەسەپپەن برازيليالىقتار باسىم ءتۇستى (نەگىزگى 90 مينۋتتىڭ قورىتىندى ەسەبى 4:4). قوسىمشا ۋاقىتتا قارسىلاستارىنان ءبىر دوپ ارتىق سوققان (جالپى ەسەپ 6:5) لاتىنامەريكالىقتار شيرەك فينالعا شىقتى. بۇل ويىندا پولياك شابۋىلشىسى ەرنەست ۆيلليموۆسكي قاقپاعا ءتورت دوپ ەنگىزىپ، فينالدىق تۋرنيرلەر تاريحىندا تۇڭعىش پوكەرگە قول جەتكىزدى. كەيىنگى جىلدارعا دەيىن جىلناماشىلار «برازيليالىق لەونيداس تا ءتورت گول سوقتى» دەپ جازىپ كەلگەن ەدى، تاياۋدا سول ءداۋىر تۋرالى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن يتاليان تەلەۆيزياشىلارى شىن مانىندە داڭقتى «قارا جاۋھارعا» تەلىنىپ جۇرگەن گولداردىڭ ءبىرىن پەراسيونىڭ ەنگىزگەنىن دالەلدەدى. ياعني بۇل ويىندا لەونيداس «نەبارى» ءۇش گولدىڭ اۆتورى اتانعان. ونىڭ ءبىرىن شابۋىلشى وزىنەن اسىرا شالقالاي تەۋىپ ەنگىزسە (برازيليادا بۇل ءتاسىلدى «بيسيكلەتا»، ياعني «بەلەسەبەت» دەپ اتايدى), تاعى ءبىرىن ءتىپتى... جالاڭاياق سوعىپتى: ويتكەنى ويىن بارىسىندا برازيليا قۇراماسىنىڭ بىرنەشە فۋتبولشىسىنىڭ بۋتسىسى جىرتىلىپ، كيۋگە جاراماي قالعاندىقتان (جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان بولاتىن), تورەشى ولارعا جالاڭاياق ويناي بەرۋگە رۇقسات ەتكەن-ءدى.

دەگەنمەن مامان بىتكەننىڭ نازارى بۇلاردا ەمەس، يتاليا قۇراماسىندا ەدى. 1934 جىلى تۇڭعىش رەت الەم چەمپيونى اتانعان كوماندا سول جەڭىستى جولىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، ءتورت جىل بويى ەشكىمنەن ۇتىلماعان بولاتىن. ۇلتتىق جانە وليمپيالىق قۇرامالاردى قاتار جاتتىقتىرعان ۆيتتوريو پوتستسو باس كومانداعا 1936 جىلى بەرلين وليمپياداسىن جەڭىپ العان جاستاردى كوپتەپ تارتتى: ولاردىڭ ىشىندە «سيقىرلى سىلەۋسىن» اتانعان قاقپاشى الدو وليۆەري، قىراعى قورعاۋشىلار پەترو راۆا مەن الفرەدو فوني، ويىن تىزگىنىن ءوز ۋىسىنان شىعارمايتىن ديريجەر ميكەلە اندرەولو، شابۋىلشىلار سيلۆيو پيولا، دجينو كولاۋسسي، پەرو پازيناتي جانە امەدەو ءبياۆاتيدى ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. بىراق بۋىن الماسۋ پروتسەسى «سكۋادرا ادزۋررانىڭ» دەڭگەيى مەن قۋاتىنا ەشقانداي كەرى اسەرىن تيگىزگەن جوق. سوندىقتان دا ونى تىزە بۇكتىرۋ وزگەلەرگە ناعىز ۋايىم بولدى.

«1938 جىلعى كوماندا – ءبىر-ءبىرىن تۇيسىك ارقىلى تۇسىنەتىن كەرەمەت ۇيىمشىل، ءبىرتۇتاس ۇجىم ەدى» دەپ جازدى كەيىن جۋرناليستيكاعا اۋىسقان پوتستسونىڭ ءوزى. وسى چەمپيوناتتىڭ التىن جۇلدەسىنەن باستى ۇمىتكەر يتاليا ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى مويىندادى. الايدا الەم چەمپيوندارى ويلاماعان جەردەن ءبىرىنشى ساتىدا-اق سۇرىنە جازدادى. نورۆەگيامەن كەزدەسۋدىڭ 100-سەكۋندىندا-اق يتاليالىق پەترو فەرراريس ەسەپ اشقانىمەن، ماتچ سوڭىندا قارسىلاستاردىڭ شابۋىلشىسى برۋستاد تارازى باسىن تەڭەستىردى. سوسىن بريۋنيلدسەن قاقپاشىمەن جەكپە-جەك شىعىپ ەدى، وليۆەري ءوز كومانداسىن قۇتقارىپ قالدى. ال قوسىمشا ۋاقىتتا يتاليالىقتاردىڭ سۇرمەرگەنى پيولا شەشۋشى گولدىڭ اۆتورى اتاندى.

فينالعا جەڭىمپازدار پويىزبەن باردى

شيرەك فينال ويىندارىنىڭ كوپشىلىگىندە ءبىر كوماندانىڭ باسىمدىعى ايقىن بايقالىپ تۇردى. فرانتسياعا كەلگەلى الاڭعا شىقپاي، ابدەن تىنىققان شۆەدتەر رۋمىنيامەن ەكى كۇن سىلكىلەسىپ، سىلەسى قاتقان كۋبانى جۇندەي ءتۇتتى (8:0). بىرتە-بىرتە بابىنا ەنە باستاعان يتاليالىقتار الاڭ يەلەرىنەن ۇستەمدىگىن ايقىن اڭعارتتى، ال ۆەنگريا شۆەيتساريادان باسىم ءتۇستى. تەك برازيليا مەن چەحوسلوۆاكيا عانا ءبىرىن-ءبىرى جەڭە الماي، ەكى كۇن بويى الىستى. 1:1 ەسەبىمەن تەڭ اياقتالعان العاشقى ويىن فۋتبولدان گورى توبەلەسكە كوبىرەك ۇقساپ كەتتى. ۆەنگر تورەشىسى حەرتسكا دورەكىلىگى ءۇشىن چەح رجيحانى، برازيليالىقتار زەزە پروسەپيو مەن ماشادونى الاڭنان قۋىپ شىقتى. اتالعان ەكى برازيليالىقتىڭ «ارقاسىندا» اياعى سىنعان چەح شابۋىلشىسى نەەدلى كوپكە دەيىن ەت قىزۋىمەن ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، الاڭنان كەتپەي قويدى (ول ۋاقىتتا ويىنشى الماستىرۋعا رۇقسات ەتىلمەيتىن). تەك ويىننىڭ 51-مينۋتىندا عانا ونى زەمبىلگە سالىپ، بىردەن گوسپيتالگە الىپ كەتتى. ماتچ بىتكەن سوڭ ونىڭ ارتىنان قاقپاشى پلانيچكانى دا جىبەرۋگە تۋرا كەلدى. ول از بولسا، كوشتالەك پەن پەراسيو ءبىر-ءبىرىنىڭ اياعىن جاراقاتتاپ، ەكەۋى دە ويىننان شىعىپ قالدى. نە كەرەك، ايتەۋىر ويىن بىتكەندە الاڭدا برازيليانىڭ 8, چەحوسلوۆاكيانىڭ 7 فۋتبولشىسى عانا «امان» قالعان بولاتىن.

اراعا 48 ساعات سالىپ، كوماندالار قايتا توقايلاسقاندا چەحوسلوۆاكتاردىڭ الدىڭعى قۇرامىنان تەك 6, ال برازيليادان بار-جوعى 2-اق ادام (قاقپاشى ۆالتەر مەن لەونيداس) شىقتى! لاتىنامەريكالىقتاردىڭ قوسالقى ويىنشىلارى باسىمداۋ ەكەن، 2:1 ەسەبىمەن جەڭىسكە جەتتى.

جارتىلاي فينالدىڭ بىرىندە ۆەنگرلەر شۆەدتەردەن ايقىن باسىم ءتۇستى. ال مارسەلدە وتكەن يتاليا – برازيليا ماتچىنىڭ وزىنەن گورى ونىڭ اينالاسىنداعى وقيعالار قىزىق بولدى. برازيليالىقتار وزدەرىنىڭ جەڭىسىنە وتە سەنىمدى بولعانى سونشالىق، فينالدىق ماتچ وينالاتىن پاريجگە الدىن الا... اۆيابيلەتتەر ساتىپ الىپ قويىپتى! سويتسە، ەل استاناسىنا ۇشاتىن بۇل رەيس جالعىز عانا ەكەن. ۇتىلعان كوماندا ءۇشىنشى ورىن ءۇشىن ويىندى بوردودا وتكىزەدى. ال جارتىلاي فينالدا يتاليا ۇتىپ كەتسە شە؟ «ۇشاق بيلەتتەرىنە قايسىمىز ۇتساق، سونىمىز يە بولايىق» دەگەن وتىنىشپەن برازيليالىقتاردىڭ ورنالاسقان جەرىنە بارعان يتاليان كومانداسىنىڭ باس باپكەرى ۆيتتوريو پوتستسومەن ەشكىمنىڭ سويلەسكىسى دە كەلمەيدى.

برازيليالىقتاردىڭ وزدەرىن قارسىلاس قۇرلى كورمەي وتىرعانىن بىلگەن «سكۋادرا ادزۋررا» ويىنشىلارىنىڭ نامىسى قوزىپ، «مەنمەنسىگەن نەمەلەردىڭ اۋسەلەسىن كورىپ الايىق!» دەپ شيرىعىپ شىعا كەلەدى. ناتيجە بەلگىلى. تاس-ءتۇيىن بوپ جۇمىلعان يتاليالىقتار وتە ۇيىمشىل ويىن كورسەتىپ، قارسىلاستار قاقپاسىنا قاتارىنان ەكى گول سوقتى. ماتچ بىتۋگە ءۇش مينۋت قالعاندا عانا رومەو ءبىر قارىمتا دوپ ەنگىزدى. قىزىق بولعاندا، پەنالتي تەبەر جاۋاپتى ساتتە (ەكىنشى گول) دجۋزەپپە مەاتستسانىڭ شولاق دامبالىنىڭ باۋى ءۇزىلىپ كەتىپتى. سوندا دا ساسپاعان يتاليالىق اڭىز-ادام سول قولىمەن كيىمىن تۇسىرمەي ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولىمەن دوپتى 11 مەترلىك نۇكتەگە قويادى دا، گول سوعادى!

ال برازيليالىقتاردىڭ ۇزدىك شابۋىلشىسى لەونيداس بۇل كەزدەسۋدى... الاڭ جيەگىندە وتىرىپ تاماشالادى. سەبەپ؟ ونى ءار دەرەك كوزدەرى تۇرلىشە تۇسىندىرەدى: بىرەۋلەرى «ول الدىڭعى ويىندا جاراقات العان ەدى» دەيدى، ەكىنشىلەرى «برازيليانىڭ باس باپكەرى ادەمار پيمەنتا فينالعا شىعاتىنىنا وتە سەنىمدى بولعاندىقتان، لەونيداستى سول شەشۋشى ويىنعا ساقتاپ، ادەيى تىنىقتىرعان بولاتىن» دەيدى. قايسىسىنىڭ راس ەكەنىن كىم ءبىلسىن.

«نە جەڭىس، نە ءولىم!»

ءسويتىپ، برازيليالىقتار پاريجگە نە وزدەرى ۇشقان جوق (ولار بوردوعا بارۋى كەرەك قوي), نە يتاليالىقتاردى ۇشقىزبادى. پوتستسونىڭ جىگىتتەرى فينال وتەتىن شاھارعا، امال جوق، پويىزبەن كەتتى. ال ول كەزدەگى پويىزدار ءدال بۇگىنگىدەي جايلى ەمەس ەدى. ماسەلەن، 22 فۋتبولشى ورنالاسقان ۆاگوندا جاتاتىن ورىن... بەسەۋ-اق ەكەن! سول «باقىتتى» بەسەۋدەن باسقالارى فرانتسيا استاناسىنا ون ساعات بويى وتىرىپ بارعان. ولاردىڭ اراعا ءبىر جارىم تاۋلىك سالىپ، الاڭعا قايتا شىعۋعا ءتيىس ەكەنىن ويلاساڭىز، «سكۋادرا ادزۋررا» باپكەرلەرى مەن ويىنشىلارىنىڭ كوڭىل-كۇيىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز.

بىراق مۇنداي قيىندىقتارعا قاراماستان فينالدا يتاليا قۇراماسى ءوزىنىڭ ەڭ ۇزدىك ويىنىن كورسەتتى. الدىڭعى شولۋىمىزدا ءبىز 1934 جىلى اتالمىش كوماندانىڭ الەمدىك فۋتبولدىڭ التىن ءتاجىن تەك ولەرمەندىكپەن تارتىپ العانداي بولعانىن اڭگىمەلەگەن ەدىك. ال بۇل جولى يتاليالىقتار شىن مانىندە دوپ دوداسىنداعى ەڭ كۇشتى قۇراما بولدى. بارلىق ماتچتاردا ولار قارسىلاستارىنان الدەقايدا باسىم ءتۇسىپ جاتتى. 30-جىلدارداعى الەمنىڭ ۇزدىك ۇجىمدارىنىڭ ءبىرى – ۆەنگريا قۇراماسى دا وعان قارسى تۇرا المادى. ناتيجەدە داڭقتى باپكەر ۆيتتوريو پوتستسو ءوز كومانداسىن قاتارىنان ەكى رەت الەم چەمپيونى ەتكەن تۇڭعىش مامان رەتىندە تاريحتا قالدى. جاتتىقتىرۋشى عانا ەمەس، شابۋىلشىلار دجوۆانني فەرراري مەن دجۋزەپپە مەاتستسا جانە قورعاۋشى ەرالدو موندزەلو دا ەكى دۇركىن الەم چەمپيونى اتاندى. يتاليا –  قاتارىنان ەكى رەت التىننان القا تاققان تاريحتاعى العاشقى كوماندا.

ۆ.پوتستسو – فۋتبول تاريحىنداعى تۇڭعىش الەمدىك دەڭگەيدەگى باپكەر ەدى. سول كەزەڭدەگى يتاليان ويىنشىلارى پوتستسونىڭ فۋتبولدى وتە تەرەڭ تۇسىنەتىن سۇڭعىلالىعىن عانا ەمەس، قاراماعىنداعى ءار جىگىتكە اكەدەي قامقور قاسيەتىن باسا كورسەتكەن. سولاي بولا تۇرا ول قاجەت كەزىندە قاتقىل مىنەز دە تانىتا بىلگەن، اقىل ۇيرەتپەك بولعانداردى دەرەۋ ءوز ورنىنا قويىپ وتىرعان. ءتىپتى 1934 جىلعى چەمپيونات فينالىنىڭ الدىندا «التىندى تەك يتاليا ۇتىپ الۋى كەرەك!» دەپ شارت قويعان ديكتاتور بەنيتو ءمۋسسولينيدىڭ وزىنە باپكەر «ەگەر ءبىز فۋتبولدى چەحوسلوۆاكيادان گورى جاقسى ويناساق، وندا مىندەتتى تۇردە جەڭەمىز، ال قارسىلاستان باسىمدىعىمىزدى بايقاتا الماساق، وندا ەكىنشى ورىندا قالۋعا تۋرا كەلەدى» دەپ تايسالماي جاۋاپ بەرگەن.

پاريجدەگى فينالدىق ويىن باستالار الدىندا دا پوتستسونىڭ قولىنا ۇلتتىق فەدەراتسيانىڭ وكىلى ءمۋسسولينيدىڭ قولى قويىلعان ءبىر حات اكەپ تاپسىرىپتى. وندا ەكى-اق اۋىز ءسوز جازىلعان ەكەن: «نە جەڭىس، نە ءولىم!». دەمەك، يتاليالىق فۋتبولشىلار فينالدا تەك جەڭىس ءۇشىن عانا ەمەس، ءوز ومىرلەرى ءۇشىن دە ايقاسقان ءتارىزدى...

1938 جىلعى چەمپيونات – ۇيىمداستىرۋشىلارعا اجەپتاۋىر تابىس (5 ميلليون فرانك) اكەلگەن تۇڭعىش تۋرنير ەدى. فۋتبول جارىسى بۇل كەزدە الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ءىرى دە ماڭىزدى سپورتتىق وقيعاعا اينالا باستاعان-دى. بۇعان دالەل – ءىىى چەمپيونات بارىسىن جالپاق الەمگە جاريا ەتۋ ءۇشىن جاھاننىڭ ءار الۋان ەلىنەن 615 جۋرناليست كەلىپ جۇمىس ىستەدى.

ويىن ناتيجەلەرى

فينالدىق تۋرنيرگە 15 كوماندا قاتىستى.

18 ويىن وتكىزىلدى، 84 دوپ سوعىلدى (ورتا ەسەپپەن 4,67 گول).

1/8 فينال

شۆەيتساريا – گەرمانيا – 1:1 (قوسىمشا ماتچ 4:2), كۋبا – رۋمىنيا – 3:3 (قوسىمشا ماتچ 2:1), چەحوسلوۆاكيا – گوللانديا – 3:0 (قوسىمشا ۋاقىتتا), فرانتسيا – بەلگيا – 3:1, ۆەنگريا – يندونەزيا – 6:0, برازيليا – پولشا – 6:5 (قوسىمشا ۋاقىتتا), يتاليا – نورۆەگيا – 2:1 (قوسىمشا ۋاقىتتا)

شيرەك فينال

يتاليا – فرانتسيا – 3:1, شۆەتسيا – كۋبا – 8:0, ۆەنگريا – شۆەيتساريا – 2:0, برازيليا – چەحوسلوۆاكيا – 1:1(قوسىمشا ماتچ 2:1)

جارتىلاي فينال

ۆەنگريا – شۆەتسيا – 5:1,  يتاليا – برازيليا – 2:1

3-ورىن ءۇشىن ماتچ

برازيليا – شۆەتسيا – 4:2

فينال

يتاليا – ۆەنگريا – 4:2

19 ماۋسىم. پاريج. «كولومب» ستاديونى. 60 000 كورەرمەن. تورەشى كاپدەۆيل (فرانتسيا).

يتاليا: وليۆەري، فوني، راۆا، سەرانتوني، اندرەولو، لوكاتەللي، بياۆاتي، مەاتستسا، پيولا، فەرراري، كولاۋسسي.

ۆەنگريا: سابو، پولگار، بيرو، سالاي، سيۋچ، لازار، شاش، ۆينتسە، شاروشي، جەنگەللەر، تيتكوش.

گولدار: كولاۋسسي، 6-مينۋت (1:0), تيتكوش، 8 (1:1), پيولا، 16 (2:1), كولاۋسسي، 35 (3:1), شاروشي، 70 (3:2), پيولا، 82 (4:2).

سۇرمەرگەندەر: لەونيداس (برازيليا) – 8 دوپ، جەنگەللەر  (ۆەنگريا) – 6, شاروشي (ۆەنگريا), پيولا (يتاليا) – 5.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz