كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ اتا مەكەنى، تابيعاتى مەن تاريحى تاڭعاجايىپ الىپ ايماق -  التايدىڭ تاعدىرى كىمدى بولماسىن تولعاندىرماي قويمايدى. اسىرەسە التايدىڭ كۇڭگەيى مەن تەرىسكەيىن جايلاعان قازاقتىڭ بۇل ماسەلەدە ايتارى  كوپ. سەناتور، عالىم اعامىز ءادىل احمەتوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك: «التاي كۇللى تۇركىنىڭ شىققان جەرى، اتا مەكەنى. كۇللى ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى».  وكىنىشتىسى سول التايدىڭ ءتورت بۇرىشى ءتورت ەلگە قاراپ «تورتەۋى تۇگەل» بولماي تۇر.  قىتايعا قاراعان بەتىندە قارت التايدىڭ كوز جانارىنداي قوس كولى  - ۇلىڭگىر مەن قاناسى جاتىر. تارام-تارام بولىپ قۇلاپ اققان جەتى وزەنى  حانسۋ حالقىنىڭ كەپكەن كەنەزەسىن ءجىبىتىپ قازاق جەرىنە جەتپەي قالۋدا.  ەرتىسكە قۇياتىن وزەندەردىڭ باسىنا سالعان كەن ورىندارىنان اققان ۋلى قالدىقتارعا يە بولا الماي، قىتاي جاعى بىلتىر  «قويمانى بۇزىپ كەتتى» دەپ، ەرتىستىڭ ءبىز جاقتاعى ساعاسىن ۋمەن ۋلادى.

قازىر قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ 50 پايىز حالقى - قازاقتار. 300 مىڭعا جاقىن قازاق سوندا ءومىر سۇرۋدە. 20 جىلدان بەرى شاقىرعان تاۋەلسىز قازاق ەلىنە بەت بۇرىپ، ءبىرجولا قونىس اۋدارۋعا بىرەۋىنىڭ شاماسى كەلىپ،  بىرەۋىنىڭ شاماسى كەلەر ەمەس.  قايسىبىرىنىڭ شاماسى كەلسەدە الىپ التايىن قيىپ كەتە الماۋدا. التىن بوساعاسىن، اتا-بابا جۇرتىن تاستاپ كەتۋدى ار كورەدى، نامىستانادى.  ءتىرى بولسا،  التايدا تەنتىرەپ، ولسە قۇشاعىندا جاتۋدى ماقسات ەتىندەر دە بار.  كىم ءبىلسىن، ەكونوميكاسى مەن ساياساتى توقىراي باستاعان قىتايدىڭ باسىنا  كۇن تۋا قالسا، ول قايران ەلگە دە ءبىر مۇمكىندىك بولار

كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ اتا مەكەنى، تابيعاتى مەن تاريحى تاڭعاجايىپ الىپ ايماق -  التايدىڭ تاعدىرى كىمدى بولماسىن تولعاندىرماي قويمايدى. اسىرەسە التايدىڭ كۇڭگەيى مەن تەرىسكەيىن جايلاعان قازاقتىڭ بۇل ماسەلەدە ايتارى  كوپ. سەناتور، عالىم اعامىز ءادىل احمەتوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك: «التاي كۇللى تۇركىنىڭ شىققان جەرى، اتا مەكەنى. كۇللى ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى».  وكىنىشتىسى سول التايدىڭ ءتورت بۇرىشى ءتورت ەلگە قاراپ «تورتەۋى تۇگەل» بولماي تۇر.  قىتايعا قاراعان بەتىندە قارت التايدىڭ كوز جانارىنداي قوس كولى  - ۇلىڭگىر مەن قاناسى جاتىر. تارام-تارام بولىپ قۇلاپ اققان جەتى وزەنى  حانسۋ حالقىنىڭ كەپكەن كەنەزەسىن ءجىبىتىپ قازاق جەرىنە جەتپەي قالۋدا.  ەرتىسكە قۇياتىن وزەندەردىڭ باسىنا سالعان كەن ورىندارىنان اققان ۋلى قالدىقتارعا يە بولا الماي، قىتاي جاعى بىلتىر  «قويمانى بۇزىپ كەتتى» دەپ، ەرتىستىڭ ءبىز جاقتاعى ساعاسىن ۋمەن ۋلادى.

قازىر قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ 50 پايىز حالقى - قازاقتار. 300 مىڭعا جاقىن قازاق سوندا ءومىر سۇرۋدە. 20 جىلدان بەرى شاقىرعان تاۋەلسىز قازاق ەلىنە بەت بۇرىپ، ءبىرجولا قونىس اۋدارۋعا بىرەۋىنىڭ شاماسى كەلىپ،  بىرەۋىنىڭ شاماسى كەلەر ەمەس.  قايسىبىرىنىڭ شاماسى كەلسەدە الىپ التايىن قيىپ كەتە الماۋدا. التىن بوساعاسىن، اتا-بابا جۇرتىن تاستاپ كەتۋدى ار كورەدى، نامىستانادى.  ءتىرى بولسا،  التايدا تەنتىرەپ، ولسە قۇشاعىندا جاتۋدى ماقسات ەتىندەر دە بار.  كىم ءبىلسىن، ەكونوميكاسى مەن ساياساتى توقىراي باستاعان قىتايدىڭ باسىنا  كۇن تۋا قالسا، ول قايران ەلگە دە ءبىر مۇمكىندىك بولار

ال تەرىستىك التايدا التايلار مەن تەلەنگىتتەر جاتىر التاي رەسپۋبليكاسى بولىپ. وكىنىشىتىسى وسى «التاي» دەگەن ۇلتتىڭ  كەرەيلەر مەن نايماندار ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.  التايلار يسلام ءدىنى جەتپەي قالعان قازاقتار بولاتىن. ستالين وسى وزگەشەلىكتى مىقتى پايدالانىپ، التاي ۇلتىن قولدان جاساپ، قارىعى اشىلماعان حالىقتى ەكىگە ءبولدى،  تۋرا ەنەسەي قىرعىزدارى (حاكاستار) مەن ىستىق كول قىرعىزدارى سياقتى ەتىپ.  التايلاردىڭ ءتىلى 80 پايىز كونە  قازاقشا، 10 پايىزداي مۇڭعۇل ديالەكتىسى بار، 10 پايىز ورىس ءتىلىنىڭ قوسپاسى بايقالادى. التايلار كونە تۇركىلەردىڭ  تاڭىرلىك ۇعىمىنان اينىماعان جۇرت. دۇنيەتانىمى باياعى التاي  قازاقتارىمەن بىردەي. ءتىپتى مۋزىكا اسپاپتارى مەن تۇرمىس سالتتارىنا دەيىن التاي قازاقتارىنا ۇقساس، تەك ءدىن جەتپەي قالعان.  ال تەلەنگىتتەر - ءبىزدىڭ تولەڭگىتتەر، ياعني شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ  قاسىنداعى اتالىقتار، جاۋىنگەرلەر بولاتىن.

التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ  30 پايىزى، ياعني 70 مىڭدايى التايلار. ولاردىڭ ءبىر بولەگى وزدەرىن تەلەۋىت، شور ۇلتىمىز دەپ اتاپ ءجۇر. مىنە، بۇل ۇلتتى بولشەكتەۋدىڭ ورىسشا ۇلگىسى. اراقتى اتاسىنىڭ اسىنداي ءىشۋدى ۇيرەتكەن ورىستار اقىرى التايلاردىڭ ۇلتتىق ساپاسىنا دا وسىنداي ءتۇرلى جولدارمەن اسەر ەتتى. جان سانى وسپەي، دۇنيەدەن بەيحابار، اراقكەش ۇلتتقا اينالا باستادى.   پرەزيدەنتى دە ورىس - بەردنيكوۆ الەكساندر دەگەن بىرەۋ.  جولىڭىز ءتۇسىپ تاۋلى التاي قالاسىنا بارىپ،  تانىسا قالساڭىز  التايلار وزدەرىن «ۇلتىم - التاي، رۋىم كەرەي نەمەسە نايمان، ءتىپتى مەركىت» - دەپ ايتادى. وسىدان 20 نەشە جىل بۇرىن قازاقستان شەكاراسىندا ۇلتى «كەرەي» بوپ جازىلعان قازاقتاردى كورىپ قازاق شەكاراشىلارى ولاردان ۇلتىن قايتادان جازىپ اكەلۋدى تالاپ ەتىپتى، مىنە بۇل ورىستاردىڭ تاعى ءبىر ايلاسى بولسا كەرەك.  قايران اڭقاۋ جۇرتىم ءماز بوپ جۇرگەندە بىرەۋلەر ولاردى سىرتىنان ساۋداعا سالىپ جاتىپتى.  سوڭعى 5-6 جىلدان بەرى التايلار ۇلتتىق مۇددەنى مىقتاپ كوتەرە باستادى، ءتىپتى تۇركى حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناستارىن كۇشەيتىپ، رۋحاني سەرپىلىسكە بەت الدى. ەندى ولارعا تۇركى جۇرتى ارقا تىرەر تىرەگى بولىپ كورىنۋدە.

ال مۇڭعۇل التايى قارا كوز قازاقتارىمىزدىڭ قولىندا. كازىرشە باسقا التاي جەرلەرىنە قاراعاندا ەلى ورىنشا، جەرى بۇرىنعىشا. بەيبىت. ەندى سۇراق تۋادى:  بىز، قازاقتار، سول ءدىنى باسقا بولعانىمەن ءدىلى ءبىر، تەگى ءبىر  قازاقتار ءۇشىن نە ىستەپ ءجۇرمىز؟ تۇكتە. ءتىپتى اناۋ قىتايداعى قازاقتاردىڭ مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتقانىن ەستي تۇرا «مىڭق» ەتۋگە جارامادىق. قىتايداعى قازاقتار - جەتىم قازاقتار بولدى دا، التايلار وگەي بالالار بولدى.

مەنىڭشە، بۇگىنگى  ماڭگۇرتتەنگەن قازاقتارعا تەك عانا اقشا كەرەك. اتاق كەرەك. ۇرپاقتىڭ بولاشاعى مەن بابالاردىڭ اماناتى ولاردىڭ ويىنا كىرىپ شىعار ەمەس.  مەملەكەتتىك بيلىكتە دە حالىق ساناسىنا سىلكىنىس جاسايتىنداي تاربيە جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق. سوندىقتان بۇگىنگى ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق قازاقتاردىڭ تاراپىنان التايلىق «بەيشارالارعا» قايدان كومەك بولسىن؟

ماسونداردىڭ مايدا ساياساتىنا قىلقىنعان بيلىك ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ايتساڭ تەك باس يزەيدى دە بۋىنىپ قالادى.  اۋىلدا وتىرىپ، ءۇي سالۋعا جەر تابا الماي جۇرگەن بەيشارا قازاقتار -  وسى ءبىزدىڭ قازاقتار. بالكىم، قازاقستان سول التايلىق قازاقتاردان كومەك كۇتىپ جۇرگەندە بولۋ مۇمكىن.  ءيا، ولار اياماي كومەكتەستى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك  العاندا مۇڭعۇل التايى ءجۇز مىڭداعان ەرىكتى «جاۋىنگەرلەرىن» جىبەرىپ ۇلتتىڭ سانى مەن ساپاسىنا ۇلەس قوستى، نامىسىن وياتىپ، جۇرەكتەرىن ءجىبىتتى. ال قازىرگى قىتاي تەرريتورياسىنداعى  قازاقتار ءتىپتى 1960-1962 جىلداردىڭ وزىندە نەشە ءجۇز مىڭداعان ادامىن جىبەرىپ، حال ۇستىندە جاتقان قازاقتىڭ جۇرەگىنە جان ءبىتىردى. كەشە عانا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەلگەن  التاي قازاقتارى قۇجىناعان قۇجاتتار مەن تاۋسىلمايتىن كەدەرگىلەرگە قاراماي قازاقستان ءۇشىن جان كەشتىلىكپەن جۇمىس جاسادى. ءتىپتى سول شەتتەن كەلگەن قازاقتار مىنا كەدەرگىسى مەن كەساپاتى كوپ قوعامدا تۇراقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ءالى كۇرەسىپ جاتىر.  كەتكەن ورىستىڭ ورنىن تولتىرىپ، قاشقان نەمىستىڭ كۇركەسىنە يە بولدى. بىراق ولارعا جەر تيمەدى.  نەگە؟  5 قازاق جەر الىپ، مىڭ قازاق دالادا قالادى؟  نەگە 5 قازاق ءۇي الىپ،  مىڭ قازاق پاتەر جالدايدى؟ ول كىمگە كەرەك؟ مۇمكىن قولى اۋزىنا جەپەگەن قازاق ساياساتپەن الىسپايدى دەپ ويلايتىن بولار جوعارىداعىلار. وندا قاتەلەسكەنى، تۋرا سولاي ويلاعانداردىڭ تۇقىمى بولاشاقتا قازاقستاندا تابان تىرەپ تۇرا المايتىن بولادى. ەندەشە ۇلى الاش يدەياسى قايتا كوتەرىلۋ كەرەك. ول: «جەر، جەر جانە جەر». مۇنى ءاليحان بوكەيحان اتامىز ايتقان بولاتىن.

ەندى باستاپقى سوزىمىزگە ورالايىق. التاي كىمگە قالۋ كەرەك؟  التاي ۇلى تۇركىلەردىڭ بىزگە قالدىرعان سىيى بولاتىن، اماناتى بولاتىن. ونى كۇلتەگىن بابامىز تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ەندەشە، التاي تەك عانا بىزدىكى بولۋعا ءتيىستى.   ول ءۇشىن ۇلتتىق الەۋمەتتىك جاعدايدى ءسوز جۇزىندە ەمەس،  ىس جۇزىندە ورىنداۋعا كوشكەن ابىزال. تەك اقشا مەن اتاقتى ماقسات ەتكەن جابايى ەكونوميكالىق ساياساتتان گورى ناقتى قوعام مەن ەلگە ساي الەۋمەتتىك ەكونوميكاعا بەت بۇرۋىمىز كەرەك.  الەۋمەتتىڭ الەۋەتى كوتەرىلسە، اناۋ قارا كوزدەرىمىزگە دە كومەكتەسۋگە مۇمكىندىك بولار ەدى. ال مۇمكىندىگى بولا تۇرا تىم بولماسا ءسوز جۇزىندە قولداپ، سەنىم مەن مەدەت بەرەتىن قازاق ەلىنىڭ بيلىگى مورالدىك جاقتان شىرىگەن، تۇلعالىق جاقتان تۇرالاعان.  ولار، ياعني بيلىكتەگىلەردىڭ ءبىرازى  اناۋ 40-45 جىلداردىڭ جەتىمدەرى.  ال ولاردىڭ ورنىن باساتىن ءبىزدىڭ مىندەتىمىز وتە اۋىر. بۇل مىندەت ءبىزدى ۇلى التايدى ساقتاپ قالۋعا جەتەلەيدى.  زامان وسىلاي دامي بەرسە، ورىس ازايادى، ازادى.  قىتاي ءوزىن-ءوزى جەپ، قاقىرايدى. ءبىز سول كەزدە التايعا كومەكتەسۋگە دايىن بولۋىمىز كەرەك.

ۇزاق بولاشاقتىق ساياسات ۇرپاق قامىمەن سايكەسۋى كەرەك، اعايىن! ءبىزدىڭ قازاق عانا ەمەس، كۇللى تۇركى جۇرتى التايعا قارىزدار. ول ءبىزدىڭ التاي ءارى سولاي بولۋعا ءتيىستى. مۇمكىن ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەر دەپ ويلارسىزدار. اللا قالاسا، ءبارى كەلەدى.    الىستاعى اعايىندارىمىزدى، مەيلى ولار يسلام دىنىندە بولسىن، بولماسىن، قولتىعىنان دەمەپ،  جۇرەكتەرىنە شۋاق بەرۋىمىز كەرەك.  بۇگىنىمىزگە ءماز بولعاننان گورى ەرتەڭىمىز ءۇشىن ويلانعانىمىز ابىزال.  تەك نيەت تازا، جۇرەك ورنىندا بولسا، ءبارى دە وڭالادى!  ۇلى حالىقتا ۇلى مۇرات بولادى! وسىنى ۇمىتپايىق.

Abai.kz