قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستارى

ءبىز قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستىرىنىڭ جالپى بارىسىنا توقتالماقشى ەمەسپىز. تاريحتىڭ كوپ ايتىلا بەرمەيتىن كەيبىر تۇستارىنا ءوز پىكىر-كوزقاراستارىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون سانايمىز.

قازاق-جوڭعار-قازاق ماسەلەسىندەگى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر جاعىنان تىكەلەي اۋىزعا الىنبايتىن ءبىر جاعداي – قىتاي، ورىس، قازاق ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن جوڭعار اتتى حاندىقتىڭ (مەملەكەتتىڭ) رەسمي تۇردە ءومىر سۇرگەندىگى. ادەبيەتتەر ونى جوڭعار حانىنىڭ (مەملەكەتىنىڭ) وكىلى رەتىندە قاراپ، «جوڭعار مەملەكەتىنىڭ ىرگە كەڭەيتۋ ساياساتى (شاپقىنشىلىعى») رەتىندە قاراستىرۋدىڭ ورنىنا «جوڭعار شاپقىنشىلىعى» دەگەن جالپىلاما اتاۋدى قولدانادى. وسى ارادا، قىتاي مەن ورىس قازاق ارقىلى جوڭعارلارعا تۇس-تۇستان قىسىم جاساپ، شابۋىلدار ۇيىمداستىرىپ، ونى قۇرتۋدىڭ ءار ءتۇرلى امالدارى ارقىلى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ بايتاق تەريتورياسىن ءبولىسىپ العان جوق پا؟ – دەگەن دە ساۋال تۋىندايدى. ارينە، ونىڭ ۇلتاندى بولەگىن قىتاي باسىپ قالسا دا، ورىستىق وتارلىق ولاردىڭ شەگىنگەن جولىنداعى تۇركى جۇرتتارىن جاۋلاۋ ارەكەتىن جەدەل تۇردە جۇرگىزگەنى بەلگىلى.

ورىس مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىندا سول كەزدەگى اتاۋ بويىنشا «جوڭعار حاندىعى»، «جوڭعار حانى» دەگەن اتاۋمەن قاعازعا تۇسكەن. ولاي بولسا، «جوڭعار» اتتى حاندىقتىڭ بولعانىن ورىستار سول كەزدە تولىعىنان مويىنداي بىلگەن، جەكە مەملەكەت رەتىندە تانىعان. بۇل تاقىرىپتى جاڭاشا باعىتپەن تەرەڭدەتۋ ءۇشىن موڭعوليادا، قىتايدا ساقتالعان جوڭعارلار زامانىنىڭ ءتول جازبالارىن، تاريحىن زەتتەرۋگە تۋرا كەلەدى. ول ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ول ەمەس.

ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ي.نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىر حانمەن جانە باسقا قازاق ەل اعالارىمەن، سونداي-اق، جوڭعار جانە قاراقالپاق ەلشىلەرىمەن ور قالاسىندا وتكەن كەلىس ءسوزىنىڭ حاتتامالارىنان ءبىر ءۇزىندى وقىپ كورەيىك. وندا ي.نەپليۋەۆتىڭ جوڭعار ەلشىلەرىمەن وڭاشا سويلەسكەنى بىلاي باياندالادى: «جوڭعار ەلشىسى قاشقا ءسوز باستادى: عالدان تسەرەن باستاعان جوڭعارلاردىڭ قىتايلارمەن قاندى قىرعىن سوعىسى كەزىندە، قازاقتار جوڭعار جەرلەرىنە باسىپ كىرىپ، كوپ شاپقىنشىلىق جاسادى. قالماق بيلەۋشىسى قىتايلارمەن تاتاۋلاسقاننان كەيىن، قازاقتاردان كەك الۋ ءۇشىن 30 مىڭ اسكەردى ءۇش ءبولىپ، قازاق دالاسىنا اتتاندىردى.

اسكەردىڭ ون مىڭ ادامدىق ءبىر بولىگى تاشكەنت جاعىنان كىرىپ، قازاقتاردى ورعا دەيىن قۋدى. سول كەزدە قازاقتار; «سۇيەگىمىز اعارعانشا سوعىستىق، ەندى شاشىمىز اعارعانشا تاتۋ كورشى بولايىق»، دەپ تىلەك ايتقان، امانات بەرۋگە ۋاعدا بولعان.

قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ۇلى ءجۇزى قالماققا امانات بەرىپ وتىر، عالدان تسەرەن بىزگە قالعان ەكى جۇزدەن امانات الىپ كەلۋگە جارلىق ەتى. ءسويتىپ، قازاقتارمەن تاتۋ كورشى بولىپ تۇرماق، باسقا تاپسىرماسى جوق» دەدى ... رەسەيگە قارايتىن قازاقتار، بۇرىنعى باسسىزدىعىن بىلاي قويعاندا، باراق سۇلتان، تاعى ءبىر شونا دەگەن بەيمالىم ادام، ءۇش جۇزدەي قولدى باستاپ كەلىپ، جوڭعار جەرىن شاۋىپ كەتتى»^[1].

اتالعان حاتتامادان بايقالاتىنى – ءبىز (قازاقتار) جوڭعارلاردى «شاپقىنشى، بارىمتاشى» دەسەك، ولار (جوڭعارلار) ءبىزدى شاپقىنشى، بۇلاڭشى رەتىندە كورسەتىپ، رەسەي وكىلدەرىنەن ارا اعايىن بولۋدى سۇرايدى. سويتكەن ورىستار «ارا اعايىندىقتى» بىلاي قويىپ تەك قانا اراعا وت تاستاۋمەن بولدى.

قازاقتاردىڭ جوڭعارعا تاۋەلدى، باعىندى بولعان تۇسىندا بەيبىت وتىرعان قازاق اۋىلدارى جاۋ رەتىندە ەمەس، جەرگىلىكتى، تۇرعىلىقتى حالىق رەتىندە سانالىپ، تەك قانا جوڭعارلارعا الىم-سالىق تولەپ وتىردى. ارالارىندا دوستىق، تۋىسقاندىق، قۇداندالىق تا از بولعان جوق. ونىڭ مىسالدارى ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ سول كەزدەگى جاعدايىنان انىق كورىنەدى. جوعارىداعى عالدان تسەرەننىڭ سالەمىن جەتكىزۋشى ەلشىنىڭ  «قازاقتارمەن تاتۋ كورشى بولىپ تۇرماق، باسقا تاپسىرماسى جوق» دەۋى دە سونى ۇقتىرادى.

«تسەۆەن-راۆداننىڭ كەزىندە جوڭعار مەملەكەتىنىڭ حالقىنىڭ سانى 600 مىڭعا جۋىق، تۇراقتى اسكەرىنىڭ سانى 60 مىڭ، ال سوعىس كەزىندە ونى 100-120 مىڭعا دەيىن جەتكىزەتىن مۇمكىندىگى بولدى»^[2] دەيتىن ءبىر دەرەك بار. بۇل مالىمەت بويىنشا قاراعاندا، جوڭعار جاساعىنىڭ بارلىعى دا، وزدەرىنىڭ موڭعول تەكتى تايپالارىنان ەمەس، ۋىسىنا العان جەرلەردەگى بارلىق ۇلت، ۇلىستاردى دا جورىق توبىنا قوسىپ الدى دەگەندى بىلدىرەدى. تسەۆەن-راۆداننىڭ زامانىندا عانا ەمەس، «جوڭعار شاپقىنشىلىعى» اتالعان كەزەڭدەردىڭ بارلىعىندا دا كوشپەندىنىڭ قاي توبى مىقتى بولسا، باسقاسى سوعان ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە قوسىلىپ، قارسى جاعىنا قىرعيداي تيىسەتىن بولعان. بۇگىن دە قازاق ۇعىمىمەن وتىرعان رۋلار ىشىندە سول زاماندا جوڭعار قولىنا قوسىلىپ، قانداستارىنا شاپقان تالاي رۋ-تايپالار بولدى.

جوڭعار وقىمىستى، ءدىندارى زايا بانديدا (1599-1662) حاقىندا مىناداي ءبىر بايان بار: «ول ءوزىنىڭ نەگىزگى اۋىلىن اياكوز وزەنى بويىنداعى شاعان توقاي (اقتوعاي) دەگەن جەردە قىستاتىپ، ءوزى ىلە وزەنى بويىنداعى تسەتسەن حانعا كەلدى. سول كەزدە تسەتسەن حاننىڭ ورداسى ىلەنىڭ بويىنداعى تالعاردا قىستايتىن. ال ابالايدىڭ قىستاۋى شارا توقاي (سارىتوعاي) ەدى. جازدا (1647) زايا بانديدا جوڭعاريانىڭ باتىر قونتايجى ورداسىندا بولدى. ابالاي تايجىمەن شۋ بويىندا قىستادى»^[3].

قوجابەرگەن جىراۋ تولىبايۇلىنىڭ ايگىلى «ەلىم-اي» داستانىندا جوڭعارلاردىڭ ۇلى ءجۇز جەرىن جاۋلاۋى حاقىندا تومەندەگىدەي باياندالادى:

سۇم قالماق ءۇش ءجۇز قانىن سۋداي شاشتى،
مىلتىعى كوپ بولعان سوڭ كۇشى استى.
جاۋ شاۋىپ، ەسى شىققان مومىن دۋلات،
ارعىن مەن قىپشاق جاققا كوشە قاشتى.

ۇزاماي ىلە بويىن جوڭعار الدى،
قاشا الماي البان، سۋان جاۋدا قالدى.
ايماعىن جەتىسۋدىڭ تۇگەل جاۋلاپ،
دۇشپاندار زور جىلاتتى قاڭلىلاردى.

امالسىز شۋعا اۋىپ تولە كەتتى،
سوڭىنان ازعانا اۋىل ەرە كەتتى.
جاۋ قالماق بۇگىن ءبىزدى جەڭسەداعى
تۇبىندە ونى قازاق جەڭەر دەپتى...

حانگەلدى ءوز توبىنان بولەك كەتتى،
بۇل سوعىس بىزگە كەلگەن پالە دەپتى.
قورشاۋدان شىعا الماعان سىرگەلىلەر،
شانىشقى، وشاقتىلار زار ەڭىرەپتى.

ءبىر ەلى ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى،
جاۋ قورشاپ، ولاردىڭ دا قۇتى قاشتى.
سوعىسقا قامدانباعان كوشپەلىگە،
تۇس-تۇستان حوروس، شوروس مايدان اشتى.

سارى ءۇيسىن، ىستى، قاڭلى جاۋدا قالدى،
قورشاۋدان ءۇيسىن جۇرتى شىعا المادى.

تابيعى قالماقتارعا بولعاننان سوڭ،
بەك، ءبيى ۇلى ءجۇزدىڭ كورعالادى^[4].

دەمەك، جوڭعارلار ۇلى ءجۇز جەرىندەگى قازاقتاردى ءوز باسقارۋىنا الىپ، ولارمەن ۇزاق ۋاقىت (كەمىندە جارتى عاسىر) بويى بىرگە قونىستانىپ وتىرعان.

وسى كەزەڭدە ورىن العان وقيعالارعا قاراساق، «سول جىلى قىستا (1652) شەشەن حان بۇرۇتتاردى (قىرعىزداردى) باعىندىردى. وسى جورىقتا گالدامبا ون جەتى جاس (كىشى) ەدى. جاڭگىر (ياڭگىر) حاندى قىلىشتاپ ءولتىردى. ... يت جىلى (1658) شاعان ايىندا (جاڭا جىل باسىندا) بۇحارانىڭ اسكەري قولباسشىسى («نويانى») ءابدۋ شۇكىر  ءۇش تۇمەن سەگىز مىڭ اسكەرىمەن تالاس وزەنىنە كەلىپتى. گالدامبا شەت اۋماقتا جالعىز بولعانىمەن ءۇش مىڭ ادام جيناپ قۇلان جىلاندى دەگەن جەردە تاڭ سارىدە شابۋىلداپ قۋ وزەنىنە دەيىن قۋالاپ ءابدۋ شۇكىردى ولتىرەدى...»^[5]. جوڭعارلارعا باعىنىشتى بولىپ ورىستەس-قونىستاس وتىرعان قازاقتاردىڭ اتالعان ۇرىستاردا ولارعا قوسىلماي، شەت قالۋى مۇمكىن ەمەس.

قازاق قانا ەمەس، جوڭعارلار وزدەرى جاۋلاعان بارلىق ايماقتارعا ءامىرىن جۇرگىزە ءبىلدى.

قوجابەرگەن جىرىن دا ول دا ايتىلادى:

سىبەگە كيىم تىككىزىپ،
دۇنگەنگە ەگىن ەككىزىپ،
دايىندادى جاساعىن،
بۇيرىعىن قالماق وتكىزىپ.

قىرعىزعا مالىن باققىزىپ،
سولونعا وتىن جاققىزىپ.
ويعىردان عاسكەر جينادى،
كونبەگەنىن شاپقىزىپ.

ساحامەنەن حاسقا دا،
ايتقاندارىن ەتكىزىپ.
ازىرلەپ قارۋ-جاراعىن
سوزدەرىن ەلگە وتكىزىپ.

شور، تۇبا، حاس، ساحانى،
ەسىلام دىننەن ايىرعان...
ءوز دىنىنە مويىن ۇسىنتىپ،
باقىتىن باستان تايدىرعان^[6].

ۇزاق ۋاقىت ارالاس-قۇرالاس وتىرعان اۋىلداردىڭ قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇداندالى بولۋى دا تابيعي قۇبىلىس. ول تۋرالى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» داستانىندا:

ساقتاۋعا ءوز باستارىن كەيبىر تورە،
قالماقپەن قۇدا بولىپ، امال قىلعان.
جاۋدان امان قالۋعا ءتاسىل تاۋىپ،
شابىلماي اۋىلدارى ەسەن تۇرعان^[7], – دەگەن جولدار كەزدەسەدى.

ءبىزدىڭ بي-سۇلتانداردىڭ، باتىرلاردىڭ تالايىنىڭ قالماق قىزدارىن جار ەتكەنىن ەسكە الساق، ءبىزدىڭ دە تالاي اپا-اپكەلەرىمىز وزگەلەرگە جاتتىق بولعان. مۇنىڭ ءبارى زورلىقتى، ءماجبۇري تۇردە ىسكە استى دەۋ قيىن. بەيبىت، كورشىلەس وتىرعان كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن جان جاقىندىعىنان ءبىر-بىرىنە باۋىرلاستىق تانىتاتىندىعىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءتىپتى كەيدە «باي بايعا قۇيادى، ساي سايعا قۇيادى»، «قارادان قاتىن المايمىز» دەپ، جوڭعار تورەسى مەن قازاق تورەسىنىڭ قۇداندالى بولۋى دا تاريحي شىندىق.

«جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» فيلىمىندە جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ ارالاس ءومىر سۇرگەنىنىڭ قاراپايىم مىسالدارى ءبىرشاما كورىنىس تاپقان.

دەمەك، ءبىزدىڭ ادەبيەتتەردە «جەر قايىسقان جوڭعار قولى» دەپ بەينەلەتىن سانسىز ساربازدىڭ قۇراما قوسىن ەكەنىن انىق اڭعارامىز. ءتىپتى مۇندايدا: «تۇركىنى تۇركى شاپقان، قازاقتى قازاق شاپقان» دەگەنگە اۋزىڭ دا بارمايدى. الايدا شىندىق سولاي.

جوعارىدا ايتىلعان ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ي.نەپليۋەۆتىڭ ور قالاسىندا وتكەن كەلىسسوزىندە جوڭعار ەلشىسى قاشقانىڭ كومەيىندە ايتىلماي قالعان ءبىر ءسوزدى: «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – موڭعول يمپەرياسىن قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن ساحاراداعى كوشپەندىلەردىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق مۇرات ءۇشىن كۇرەسۋ يدەياسىن قالىپتاستىرۋ» دەپ بولجاۋعا بولار ەدى.

بۇل تۋرالى ۆ.ا. مويسەەۆ جوڭعاريانى ورتالىق ازياداعى «ەڭ سوڭعى كوشپەلى يمپەريا» دەي وتىرىپ، ونى بيلەگەن قونتايشىلار باتۋردان باستاپ قالدەن سەرەنگە دەيىنگى بيلەۋشىلەردىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باستى ماقساتتارى شىڭعىس حان كەزەڭىندەگىدەي موڭعول الەمىنىڭ داڭقىن اسىرىپ جاڭا قۋاتتى كوشپەندىلەر مەملەكەتىن قۇرماقشى بولدى دەسە، اكادەميك ن.ي. كونراد «ۇلى يمپەريا كولەڭكەسى موڭعول حاندارىنىڭ ساناسىنان ۇزاق ۋاقىت بويى ەشقاشان كەتكەن ەمەس»^[8] – دەپ كورسەتتى.

ونىڭ ناقتى ءمانىن عالدان تسەرەن-ابىلاي وقيعالارىنان ءجۇز جىل بۇرىن وتكەن «موڭعول قۇرىلتايىنان» انىق كورۋگە بولادى.

جوڭعار بيلەۋشىلەرى 1640 جىلى تارباعاتايدا جالپى موڭعول اۋلەتىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىن شاقىردى. جيىنعا حالحا، ويرات، حوشۋد، ءحوحنۋر موڭعولدارى جانە ەدىل تورگۋدتارىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى 28 ءىرى نويان دارى قاتىستى^[9].

جيىنعا قاتىسۋشىلار بۇرىنعى شاعاتاي ۇلىسى، موعولستان تەرريتورياسىن كۇشپەن بىرىكتىرۋ ارقىلى بۇرىنعى «موڭعول يمپەرياسىن قايتا ءتىرىلتۋ» تۋرالى ويراتتاردىڭ پىكىر تالابىن قولداپ، موڭعول تاريحىندا №2 «ۇلى جارعى» اتانعان «موڭعول-ويرات زاڭى» نەمەسە «ءدوچين، ءدورۆون حوەرىن يح تسااز» («قىرىق جانە تورتتىكتىڭ ۇلى جازاسى») دەپ اتالاتىن جاڭا زاڭ قابىلدادى.

اتالمىش زاڭ: 1) ويرات-موڭعول فەودالدارىنىڭ ىشكى الاۋىزدىعىن جويىپ، ەلدىڭ ىشكى قاتىناستارىن رەتتەۋگە ارنالسا، 2) بۇرىن شاعاتاي، موعولستان بيلىگىندە بولعان جۇرتتاردى كۇشپەن بىرىكتىرۋ ارقىلى شىعىستان كەلە جاتقان ءزورچيد ء(شۇرشىت) شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋدى كوزدەگەن ەدى^[10].

«بۇل زاڭنىڭ شىعۋىنىڭ تاريحي-ساياسي بىرنەشە سەبەبى بار. سول كەزدەردە موڭعول تەكتەستەردىڭ حانى ليگدەن باتىر باسقاراتىن تساحار ايماعى (بۇگىنگى ىشكى موڭعولياداعى) مانجۇرلاردىڭ قول استىنا ءوتىپ، ليگدەن حان كوك كولگە (موڭ: ءحوح نۋر) باس ساۋعالاپ بارىپ، 1634 جىلى قايتىس بولعان. ال حالقا موڭعولدىڭ تسوگت تايجى باتىرى دا سوندا ەلدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن كۇرەسكە بارادى. 1636 جىلى ىشكى موڭعوليا مەن حالقا موڭعوليا نوياندارى مانجۇرلارعا باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. رەسەي پاتشالىعى بولسا وتارلاۋ ساياساتىن قارقىندى جۇرگىزىپ بايقالعا دەيىنگى جەرلەردى يەمدەنىپ، بۋرياتتاردى وزدەرىنە قاراتىپ الدى. مانجۇرلار موڭعوليانى تۇگەلدەي باعىندىردى. ويراتتار عانا ءوز دەربەستىگىن ساقتاعانىمەن، اتالمىش زاڭدا كورسەتىلگەندەي، سىرتقى جاۋلارعا قارسى «ەكى وداقتاس مەملەكەت» دەگەن شارتىندا تۇرا الماي، حالقا موڭعولدارعا قول ۇشىن بەرە المادى. 1688 جىلى حالقا موڭعول مەن ويراتتار اراسىندا ءتىپتى سوعىس باستالىپ كەتتى. بۇل مانجۇر-قىتايلىقتاردىڭ «كوشپەلى ەلدى كوشپەلى ەلمەن جويۋ» دەگەن استىرتىن ساياساتىنىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى ەدى»^[11].

جوعارىداعى دەرەك كوزدەرىنەن قاراعاندا، «جوڭعار شاپقىنشىلعى» اتانعان ۇلى جورىقتىڭ ماقساتى – ەجەلگى تۇركى دالاسىنداعى كوشپەندىلەردىڭ باسىن قوسىپ، «موڭعول يمپەرياسىن قايتا ءتىرىلتۋ» بولعانىن، ءارى ونىڭ زاڭمەن بەكىتىلگەنىن كورسەتەدى. ءارى وسى جولداعى ولاردىڭ ء(بىزدىڭ دە) اتا جاۋىمىز ورىس پەن قىتاي ەكەنى ايقىن كورىنىس تاۋىپ تۇر.

مانجۇرلار 1732 جىلى قازىرگى باتىس موڭعوليادا ۋلياستاي (جاۆحلانت) دەگەن قالاسىن سالىپ، جوڭعارلارعا ۇستەمدىك جاساعانىن ەسكەرسەك، شىن مانىندە «جاۋلاۋشى»، «شاپقىنشى» جوڭعارلار ەمەس، قىتايلىق ءمانجۇرلار بولعان. جوڭعارلار بىرلىگى وزدەرىن قۇتقارۋ ارقىلى، ەلدىگىن ساقتاۋ يدەياسىنان تۋىنداعان.

شىن مانىندە، جوڭعارلار سوعىسى كەزەڭىندە ولار ورىس مەملەكەتىن باستى جاۋ رەتىندە ساناماعان. سەبەبى ورىستار جوڭعار حاندىعىن (مەملەكەتىن) جەكە ەل رەتىندە قاراپ، ولارمەن ءار-ءتۇرلى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار جاساپ كەلگەن. ءار ەكى جاعى دا كومەسكىدە جاۋ ساناعانىمەن كورىنىس جۇزىندە ءبىر-بىرىمەن تەڭ، قاتار ساياسات جۇرگىزەتىن تەڭ قۇقىقتى ەل رەتىندە كورىنۋگە تىرىسىپ وتىرعان.

«رەسەيدىڭ I پەتر پاتشاسى قازاق دالاسىن «كەلەشەكتە ينديا قاقپاسىنا شىعاتىن ەسىك» دەپ سانادى. قازاق دالاسىن باعىندىرۋدى جەدەلدەتۋ ءۇشىن جوڭعار حاندىعىمەن ءتىل تابىسۋدى كوزدەدى. زايا بانديدا جازباسىنداعى^[12] كەيبىر دەرەكتەر ورىستىڭ بۇل ساياساتىن راستاي تۇسەدى. ويراتتىڭ العاشقى ەلشىسى تومسكىگە 1607 جىلى بارادى. ويراتتىڭ باتىر قونتايجىسى حاراحۋل 1628 جىلى ءوز تايجى، نوياندارىنا «ورىستارمەن ەشبىر قاقتىعىسڭا بارماۋىن تاپسىرعان». باتىر قونتايجى بيلىكتە بولعان باستاپقى 15 جىلدا (1635-1650) رەسەي مەن جوڭعار حاندىعى اراسىندا 17 مارتە ەلشى الماسقانى جايلى موڭعول تاريحى حابارلايدى. بۇل قارىم-قاتىناستار جالعاسا بەرەدى. 1722 جىلى I پەتردىڭ تاپسىرماسىمەن كاپيتان ي. ۋنكوۆسكي جوڭعار حانى تسەۆەن راۆدانمەن جولىعادى. ورىس پاتشاسىنىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. ەگەر رەسەي قازاققا شىنىمەن جانى اشىپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىنىن جەتكىزگەن بولسا، ءبىر جىلدان كەيىن (1723 ج.) تسەۆەن راۆداننىڭ ۇلى چونو-داۆاا قازاقتى شاۋىپ، قايعىلى «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى باستالماعان بولار ەدى. بىراق ويتپەدى. جوڭعارلار قازاقتى شىعىسىنان شاۋىپ جاتقاندا، ورىستار «بىزگە ءوز ەركىڭمەن قوسىلساڭ عانا قۇتقارىلاسىڭ» دەپ ابىلقايىردى ۇگىتتەۋمەن، قىسپاقتاۋمەن بولدى»^[13].

رەسەي مەن جوڭعار اراسىندا 1720-1755 جىلدارى 19 رەت ەلشى الماسقان ەكەن^[14]. دەمەك، ولار تەڭ قۇقىقتى ەلدەر رەتىندە قارىم-قاتىناس ورناتىپ وتىرعان.

سول تۇستاعى جوڭعارلاردىڭ باستى جاۋى قىتايلار بولعانى سياقتى، قىتايدىڭ تسين ەلى ءۇشىن جوڭعارلار دا اسا قاۋىپتى جاۋ ەسەپتەلدى. سوندىقتان ولار جوڭعارلاردى السىرەتۋ ءۇشىن بارلىق ايلا-امالى مەن ساياسي سۇرقيالىقتارىن ايامادى.

اتالعان دەرەكتەرىمىزدەگى «شىعىستان كەلە جاتقان ءزورچيد ء(شۇرشىت) شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋ» دەگەن ءسوز بەن ورىس مۇراعاتىنداعى جوڭعار ەلشىسى قاشقانىڭ: «عالدان تسەرەن باستاعان جوڭعارلاردىڭ قىتايلارمەن قاندى قىرعىن سوعىسى كەزىندە» دەگەنى سول ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. ال قاشقانىڭ وسى ءسوزىنىڭ جالعاسىنداعى ءبىز قىتايمەن سوعىسىپ قان-جوسا بولىپ جاتقاندا: «قازاقتار جوڭعار جەرلەرىنە باسىپ كىرىپ، كوپ شاپقىنشىلىق جاسادى» دەۋى، جاقىنىنا بالاعان قازاقتاردىڭ «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن الدى» بولىپ، وزدەرىنە جاۋىققانىن كورسەتسە كەرەك.

وسىلايشا، اتالمىش قۇرىلتايدا قارالعان «بۇرىن شاعاتاي، موعولستان بيلىگىندە بولعان جۇرتتاردى كۇشپەن بىرىكتىرۋ» ءىسى وتە تەز ارادا قولعا الىنىپ، قازاق دالاسىنا قاراتقان شابۋىلدار باستالادى. شىڭعىس حان داستۇىرىندەگىدەي، شابۋىلعا شىعار الدىندا بىردەن وزگەنىڭ جەرىنە باسىپ كىرمەي، الدىن الا ولارعا باعىنۋ حاقىندا ەلشىلەر اتتاندىرادى. قارسى جاق سوعىسۋعا دايىن بولسا «تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن» دەيدى.

ءسويتىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياعا كەڭ كولەمدە جۇرگىزگەن ەندىگى جورىقتارىنىڭ باستى ماقساتى، ونداعى حالىقتاردى توناپ، قۇلدىققا سالىپ، ماتەريالدىق جاعىنان پايداعا كەنەلۋ عانا ەمەس، بولاشاقتا ءبىر ورتالىققا باعىنعان موڭعول-تۇرىك مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ بولىپ تابىلدى. بۇل ءۇردىس اسىرەسە ءحVىىى عاسىردىڭ 40 جىلدارىنداعى قالدەن سەرەننىڭ قازاقتارعا، ەدىل قالماقتارىنا، تيبەت، تاۋلى التاي، قاراقالپاق، ورتا ازياعا ءۇستى-ۇستىنە جىبەرگەن ەلشىلىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن بايقالادى. وسى ەلشىلىكتەر بۇرىنعى جاۋلاستىقتى، قايشىلىقتاردى جويىپ، بىرىگۋدىڭ العاشقى جولدارىن ىزدەستىردى. مۇنداي جاعدايدى قالدەن سەرەن مەن ونىڭ بالالارىنىڭ قازاق حان-سۇلتاندارى جانە تىكەلەي ابىلاي حانمەن بولعان كەلىسسوزدەردەن كورەمىز.

ءحVىىى عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنداعى ۇزدىكسىز قانتوگىس، قارۋلى قاقتىعىستاردان تيتىقتاعان قازاقتار مەن ويراتتار ءوزارا جاقىنداسۋعا، قادام جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق ورىس ۇكىمەتى مەن ورىنبور اكىمشىلىگى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ جوڭعاريامەن جاقىنداسۋىنا كەدەرگى جاساپ، اسا قۇيتۇرقى اسكەري-ديپلوماتيالىق شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. قازاق حاندارىنىڭ جوڭعاريامەن وداقتاسۋى، ءسويتىپ رەسەي مەن ءسىبىردىڭ شەكاراسىنا تاقاۋ جەردە مىقتى كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسشىلىعى اراسىندا ۇلكەن قوبالجۋ تۋعىزدى. ولار جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ جاقىنداسپاۋى ءۇشىن قولدان كەلگەن ايلا-شارعىلاردىڭ بارلىعىن جاسادى^[15].

1643-1644 جىلعى قازاق-جوڭعار سوعىسى تۋرالى ەڭ العاشقى حاباردى گ.يلين بەرەدى. ول 1644 جىلى اقپان ايىندا باتىر حونتايشىنىڭ ورداسىنان توبولسكىگە قايتىپ ورالىپ، ۆوەۆودا كۋراكينگە وسى سوعىس تۋرالى باياندايدى. ءدال وسى جىلى جانە سول ايدا توبولسكىگە كەلگەن ويرات كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ابىلاي-تايشىنىڭ ەلشىسى باحتىيدىڭ حابارلاماسىندا دا 1643-44 جىلعى قازاق-جوڭعار سوعىسى تۋرالى ايتىلىپ، ول دا گ.ءيليننىڭ مالىمەتىن راستايدى جانە ونى تولىقتىرا تۇسەدى^[16].

ءدال وسى كەزەڭدە جوڭعار قولىنا تۇسكەن جاڭگىرحان دا امان-ەسەن بوساپ شىققان ەدى. قولعا تۇسكەن ادامدى بىردەن ولتىرە سالۋ جوڭعار زاڭنامالارىندا قاراستىرىلماعانى انىق. بۇعان قاتىستى كەلەسى شاعىن تاقىرىپشامىزدا ارنايى توقتالاتىن بولامىز.

«وتارلاۋدىڭ كوپ قىرلى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى «جابايلىلاردى جابايىلاردىڭ» قولىمەن قىرۋ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ. وسى ورايدا، قوس يمپەريا (رەسەي مەن قىتاي) كوشپەندىلەردىڭ ۇرانداپ تىزە قوسا كۇشەيىپ كەتەتىن جاۋىنگەرلىك رۋحىنان قورقىپ، ولاردان قۇتىلۋدىڭ جولى ولاردىڭ ىشكى قايشىلىعىن شەبەر پايدالانىپ، ارالارىنا وت جاعىپ، شاعىستىرىپ، وزدەرى تاسادا تۇرىپ، ولاردىڭ قولىمەن وت كوسەۋ ءادىسىن تولىق جۇزەگە اسىردى. وسى كەزدە ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، قازاق پەن قالماق اراسىندا مال جايىلىم، ءورىس-قونىسقا تالاس ءورشىپ كەتتى»^[17].

ەگەر ورىستار شىنىندا دا قازاققا بۇيرەك بۇرىپ، جانى اشىسا، جولعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتە كورسەتىلگەنىندەي، 1722 جىلى I پەتردىڭ تاپسىرماسىمەن كاپيتان ي. ۋنكوۆسكي جوڭعار حانى تسەۆەن راۆدانمەن جولىققاندا، كەلەسى جىلىندا بولعان قازاقتى شاۋىپ، «اق تابان شۇبىرىندى» ەتكەن قاندى وقيعانى تەجەۋگە بولار ەدى عوي. ءىس جۇزىندە ورىن العان وقيعاعا نەگىزدەلگەندە تەجەۋ تۇگىلى قاساقانا ايتاقتاپ، ەكى حالىقتىڭ جاۋلىعىن ورشىتە ءتۇستى.

«رەسەي پاتشالىعى جوڭعار-قازاق قاتىناسىنىڭ شينەلىسۋىنە وتە مۇددەلى بولدى. ويتكەنى، ولار جوڭعارمەن ۇزدىكسىز سوعىسىپ تيتىقتاعان قازاقتار ءتۇبى رەسەيگە مويىن بۇرارى ءسوزسىز دەگەن ۇستانىمدا ەدى. وسى پيعىلىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ ءۇشىن «ەكى كوشپەلى ەلدىڭ سوعىسىنان ساقتانۋ» دەگەن جەلەۋمەن وڭتۇستىكتەگى شەكارا شەبىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن بەكىنىس-قامالدار سالۋدى جەدەلدەتتى. الىستى بولجاعان رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتى كوپ كۇتتىرمەي ناتيجە بەردى. وسىلايشا كوشپەلى ەكى مەملەكەت (جوڭعاريا  مەن قازاقيا) ەكى ايداھارعا (رەسەي مەن قىتاي) جەم بولۋىمەن اياقتالدى»^[18].

«كوشپەلى حالىقتاردىڭ سوعىسى تەك قانا سول ەكى حالىقتىڭ عانا ساياساتىنان تۋىنداماعان-دى. قوس قاپتالدان الىنىپ، قىسپاققا تۇسكەن حالىقتاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى يمپەريالىق ساياساتتىڭ دا ناتيجەسى بولاتىن. سول داۋىردەگى ازيا دالاسىنداعى ەكى جاۋىنگەر، ەكى ءىرى حالىقتاردىڭ سوعىسى ءبىرىن-ءبىرى السىرەتتى، قانسىراتتى، ءتىپتى قازاق حالقىن جوق قىلۋعا از-اق قالدى. ال قۇبا قالماقتارىن تسين يمپەرياسى جۇتىپ بارىپ توياتتاندى. ال قازاق ەلىن روسسيا يمپەرياسىنا تاۋەلدى ەتۋگە دۋشار ەتتى»^[19].

«تاۋاريح حامسادا» جازىلۋىنشا، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى داۋاچي مەن ءامىر-سانانىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، قازاق، قالماق اراسىنداعى اياكوز وزەنىنە قۇيىلاتىن لايسۋ-باتپاقسۋ دەگەن جەردە ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەلىسسوز وتكىزىپ، بىتىمگە كەلەدى. بۇعان چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى جىبەرگەن قارادۇرچۇن دەگەن ءمانساپتى ىلەدەن كەلىپ قاتىناسادى. ولار كوكقاسقا ايعىر، قاراباس قوشقار سويىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىپ: تالانعان مال، اققان قان سالاۋات دەسەدى.

قۇربانعالي حاليدي كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا بۇل كەلىسسوز 1757 جىلى بولعانى ءمالىم. «ەكى جاق (قازاق-قالماق) بىتىمگە كەلگەننەن كەيىن قازاقتار اقىرىنداپ ىلگەرلەي بەردى. اياكوز وزەنىنەن ءوتىپ الاكولگە، بەر جاعى زايسان، تارباعاتاي تاۋىنا شەيىن استى»^[20].

قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستارىندا ءبىز جوعارىداعى باياندارىمىزدا كەيبىر قازاق اۋىلدارىنىڭ ولارمەن ارالاس-قۇرالاس كۇي كەشكەنىن ايتقان ەدىك. وسى ورايدا تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جاعداي، بۇگىنگى اقمولا ءوڭىرىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرى جانە سولتۇستىكتەگى كەيبىر ايماقتاردىڭ جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان مۇلدەم ادا، بەيتاراپ ءومىر سۇرگەنىن دە ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

مۇنىڭ مىسالدارىن دا قوجابەرگەن جىراۋ جىرىنان ىزدەسەك، «ەلىم-اي»-دا:

بۇل جاقتا ورتا جۇزدەر الىس كوشپەي،
دۇشپاننىڭ شابۋىلىنا كوپ كەزدەسپەي.
قالعان جۇرت قورعالجىنعا جينالىپتى،
تابىسىپ تۋىسقانمەن بەزىنبەستەي.

قورعالجىن ايماعىنا توپتالىپتى،
قالماقپەن سوعىسۋعا وقتالىپتى.
بي مەن بەك، حان مەن باتىر كەڭەس قۇرىپ،
سول جەردە كوپتىڭ مۇڭى جوقتالىپتى...

مۇنداعى ەل اشتىق كورگەن ەمەس پەندە،
مالدان دا قۇر الاقان ەمەس كەندە.
ءبارىنىڭ كۇنەلتەرلىك ازىعى بار،
قاراسىپ جاتىر اش پەن اۋرۋ-كەمگە، – دەلىنەدى^[21].

جوڭعار نەمەسە قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستارى ءسوز بولعاندا، ءبىز مەكتەپ وقۋلىقتارى ارقىلى وقۋشىلارعا دا دۇرىس تۇسىنىك بەرە الماي كەلەمىز. 8-سىنىپقا ارنالعان  ج.قاسىمباەۆ قۇراستىرعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن قارايىق. وقۋلىقتىڭ  7-بەتىندە «جوڭعاريانىڭ كۇشەيۋى...»^[22] – دەگەن تاقىرىپ بەرىلگەن. تاقىرىپ اياسىندا جوڭعار دەگەن كىم، قانداي ەل، قانداي مەملەكەت؟ ونىڭ شاپقىنشىلىق ماقساتى نە؟ دەگەن ساۋالدار تولىق شەشىم تاپپاعان.  جوعارىداعى ءبىز كورسەتكەن ساراپتامالىق پىكىردىڭ ءبىرى دە جوق; بار بولعانى ورىستار دايىنداعان وقۋلىقتاردىڭ كوشىرمەسى عانا.

كەشەگى الىپ تۇركى يمپەرياسىنىڭ جۇرتىنداعى باعزى تۋىسقان تايپالار ورتاداعى ورىس پەن قىتايدىڭ كەسىرىنەن قۇمىرىسقانىڭ بەلىندەي ۇزىلەرمەن كۇيگە جەتتى. شىعىس بولەگى – «موڭعول» اتالعان موڭعوليا ەلىنىڭ قۇرامىنا كىرسە، باتىس بولەگىندەگى تۇركىلەر – قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن سىندى تۇركى ەلدەرىنە ءبولىندى. «قۇمىرىسقانىڭ بەلى» بولعان ورتا ايماقتاعى ۇيعىر تۇركىلەرى قىتاي بودانىندا قالدى. ال ءبىر ءبولىمى (ەدىل قالماقتارى) ءالى دە بولسا ورىس بودانى بولىپ «قالماقيانى» قالىپتاسىرىپ وتىر.

ابىلاي حان تۇتقىننان قالاي بوسادى؟

1729 جى­لى جوڭعار­لارمەن بولعان اڭىراقاي شايقاسىن­دا العاش رەت كوزگە تۇسكەن ءابىلمانسۇر اتتى جىگىت ور­تاعا «ابى­لاي» دەپ ۇران­دا­تىپ شىعىپ، قال­ماقتىڭ با­تىرى شا­رىش­تى جەك­پە-جەك­تە ولتىرەدى. قال­ماقتىڭ قاس با­تىرىن جەڭگەن سا­بالاق اتانعان ءابىلمانسۇردىڭ اتى قازاق دا­لاسى­نا وسىلاي تا­راپ، جۇرت ونى سودان باستاپ «ابى­لاي» دەپ اتاپ كە­تەدى. وسى شايقاس­تان كەيىن ابى­لاي­دىڭ شىققان تەگى ءمالىم بو­لىپ، قازاقتىڭ حا­نى ابىلمامبەت «تاق سەنىكى» دەپ تاعىن ۇسىنعان ەكەن. ابى­لاي ءوز زا­مانى­نىڭ كورە­گەن دە اقىل­دى سا­ياسات­كەرى، جا­ۋجۇرەك با­تىرى، وتكىر وي­لى، دا­رىن­دى ديپ­لو­ماتى بولعان. ول سو­نىمەن قاتار مۇسىل­ماندىق ءبىلىم العان، سا­ۋات­تى دا اي­بىن­دى بي­لە­ۋشى بولعان. 1730 جى­لى ابى­لاي حان كورشى ەل­دەرمەن كەلىسىمدەر­گە قاتى­سىپ، قازاقتار­دىڭ بار­لىق اسكە­ري جو­رىقتا­رىن باسقارا­دى.

تاريحي شەشىمى تولىق شىقپاعان وقيعانىڭ ءبىرى ابىلايدىڭ جوڭعارلارعا تۇتقىنعا ءتۇسۋى مەن بوساتىلۋى حاقىندا.

ءبىرىنشى سۇراق – جوڭعارلار ابىلايدى نە ءۇشىن تۇتقىنعا الدى؟

ەكىنشى سۇراق – جاۋى رەتىندە تۇتقىنعا السا نە ءۇشىن بوساتا سالادى؟ جاي عانا بوساتپاي ولجامەن اتتاندىرۋىنىڭ سىرى نەدە؟

وسى ءبىر سۇراقتارعا اركىم الىنشە جاۋاپ بەرىپ كەلدى.

1738-1741 جىلى ابىلاي باستاعان قازاق قولى جوڭعار باسقىنشىلىرىنا بىرنەشە مارتە سوققى بەردى. 1742 جىلى ابىلاي تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. شىن مانىندە ابىلايدىڭ جاۋ قولىنا ءتۇسۋى قازاق قوعامىندا اسا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ، ونى بوساتىپ الۋ ماسەلەسى ۇلكەن ساياسي وقيعاعا اينالعان ەدى. تاريحي جىرلاردا قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ اتىنان تولە بي مەن ابىلقايىر حان ورىنبور اكىمشىلىگىنەن ابىلايدى تۇتقىننان بوساتىپ الۋدا ارا تۇسۋگە ءوتىنىش جاسايدى. وسى كەزەڭدەگى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ش.نەپليۋەۆ پەن ابىلقايىردىڭ ءوزارا جازىسقان حاتتارىنا قاراعاندا بۇل دەرەكتىڭ دە شىندىقتان اسا اۋساي ەمەستىگى بايقالادى.

الايدا نەپليۋەۆتىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جازعان حاتىندا قازاقتار مەن قالماقتار بىتىمگە كەلىپ، بىرىگىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ تە بىلدىرگەنىن ەسكە الساق، ەكى جاقتى وتكەن كەلىسىمدەردىڭ اسا جاۋلىق دەڭگەيىندە ەمەس، ىمىرالاستىقپەن بەيبىت تۇردە جۇرىلگەنى بايقالادى. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە   قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن تولە بي باستاپ 90 ادام ەلشى بارىپ، كەلىسسوز جۇرگىزىپ، 1743 جىلى 5 قىركۇيەكتە ابىلايدى تۇتقىننان شىعارىپ العانىن اتاۋعا بولادى. ءدال وسى كەزەڭدەگى تولەبي اۋىلدارىنىڭ جوڭعارلارمەن ءورىس-قونىس ارالاس وتىرۋىن ەسكە الساق، وسى ەلشىلەسكەن توپتىڭ تاتۋ كورشىلىك تۇرعىسىنان سويلەسىلگەنىن دە مەجەلەۋگە بولادى.

ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعان (قور 122, ءتىزىم 1, ءىس 2) حاتقا جۇگىنسەك، وندا  ابىلاي سۇلتاننىڭ قالدان سەرەننىڭ تۇتقىنىندا ەكەنى جازىلعان. بىراق قالاي قولعا تۇسكەنى جازىلماعان. حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا، جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءتۇسۋ سەبەبىن ەكى ءتۇرلى تۇسىندىرەدى. ءبىرىنشىسى، قالدان سەرەن تۇتقيىلدان ابىلايدىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، باتىرلارىمەن قاپىلىستا قولعا ءتۇسىردى دەسە، ەكىنشىسىندە، ابىلاي سۇلتان نوكەرلەرىمەن اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تۇتقىنعا ءتۇستى دەلىنەدى.

ال ونىڭ تۇتقىننان بوستىلۋى تۋرالى دا ەكى ءتۇرلى جورامال ايتىلادى. ءبىرىنشىسى، رەسەيدىڭ ەلشىسى مايور ك.ميللەردىڭ قالدان سەرەنگە اپارىپ بەرگەن گەنەرال-گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ حاتىنان كەيىن بوساتتى دەسە، ەكىنشىسى قازاقتىڭ بي-باتىرلارى تالاپ ەتىپ بوساتىپ الدى دەيدى. ك.ميللەر تۋرالى ايتقاندا كەيبىر تاريحشىلار ونى جۇمساعان رەسەيدىڭ ورتالىق ۇكىمەتى ەمەس، ورىنبورداعى كاپيتان ي.نەپليۋەۆتىڭ قالدان سەرەنگە ەلشىلىككە اتتاندىرعانىن، ونىڭ جانىنا جولباسشى قىلىپ شاقشاق جانىبەك باتىر ءوزىنىڭ ءىنىسى بايقۇلاق باتىردى قوسقانىن جازادى. ەندى ءبىر دەرەكتەردە ك.ميللەردى قالدان سەرەن قابىلدامايدى، ول كوپ كۇتىپ ءجۇرىپ جەتىسۋدا شەكارادا تۇرعان سارى مانجىمەن عانا سويلەسەدى. بايقۇلاقتى قالماقتار ك.ميللەردىڭ كوزىنشە: «ورىستاردى نەگە باستاپ اكەلەسىڭ دەپ» ازاپتاپ ءولتىردى دەلىنەدى. الىلقايىر حان مەن باراق سۇلتان اراسىنداعى ءار ءتۇرلى شيلەنىستەرگە وراي ي.نەپليۋەۆتىڭ 1745 جىلعى 29 شىلدەدە سىرتقا ىستەر القاسىنا جولداعان تاعى ءبىر حاتىندا: «قازاقتىڭ اسا بەدەلدى جانە الەۋەتتى ەل اعاسى جانىبەك تارحان ماعان حات جازىپ، جوڭعارلارمەن سوعىسپاق بولعان. «ابىلقايىر حان جانە باسقالارى قولدايدى ەكەن. ونىڭ سەبەبى: 1743 جىلى ميللەرگە قوسشى رەتىندە بەرىلگەن بەلگىلى قازاق ەل اعاسىن (ول ءارى جانىبەكتىڭ تۋىسى) جوڭعار جاعى قيناپ ولتىرگەن (بۇل تۋرالى جۋرنالدا بار)» دەگەن جولدار بار^[23].

ميللەردىڭ اتالعان حاتىنىڭ كوپ كەشىگىپ جەتكەنى مەن حات تيگەننەن كەيىن دە ابىلايدىڭ ءبىر جىلدان استام تۇتقىندا بولعانىن ەسكەرگەندە، حاتتىڭ شەشۋشى ءمانى بولماعانى انىق. ار ورىس ۇكىمەتىنىڭ بۇل حاتتى جازۋىنداعى ەندىگى ءبىر ساياساتى: «ابىلاي ءبىزدىڭ بودانىمىز، ونىڭ يەسى ءبىزبىز» دەپ وزدەرىنىڭ بودانعا الۋ، قۇلدانۋ سىندى قيتۇرقىلىعىن دا جوسپارلاعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى ارقىلى ەرتەڭگى كۇنى ابىلايعا: «سەنى اجالدان الىپ قالعان ءبىز ەدىك قوي» دەپ ءوز مۇددەلەرىنە ماجبۇرلەۋى دە بەك مۇمكىن ەدى. جازۋشى سوفى سماتاي «قازىبەك بي» اتتى كولەمدى مونوگرافياسىندا: «ابىلايدى قالماقتاردىڭ قولىنان بوساتىپ الۋ ءۇشىن ورىستاردىڭ اتسالىسۋى، وعان جانى اشىعاندىق ەمەس، حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە ابىلايدى بوساتتىرۋ ارقىلى قازاقتار اراسىنا اق پاتشانىڭ بەدەلىن كوتەرۋ جانە سەندەردىڭ اتا جاۋلارىڭ قالماقتار ءبىزدى تىڭدايدى، بىزبەن ساناسادى ءھام قورقادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ ەكەنى انىق» دەيدى^[24].

وسى جايلار ءسوز بولعاندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆ: «مەن تانىسقان حاتتارعا سۇيەنىپ، ابىلاي حاننىڭ تۇتقىننان بوساپ شىعۋىنا ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بولدى دەيمىن. ەڭ باستىسى، ابىلايدىڭ ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، تاپقىرلىعى، ديپلوماتتىعى. ونى حالقىنىڭ سىيلايتىندىعى قالدان سەرەندى ويلاندىردى. ەكىنشى سەبەپ – شىن مانىندە وعان اراشاشى بولعان بەدەلدى بي-ستارشىندار. ءۇشىنشىسى، ميللەردىڭ دە اكەلگەن حاتى اسەر ەتتى» دەگەن ءۋاج ايتادى.

«ميللەردىڭ دە اكەلگەن حاتى اسەر ەتتى» دەيتىن يدەيامەن كوپ كەلىسە بەرمەيتىن عالىمداردا از ەمەس. بۇل حاقىندا «زەرتتەۋشىلەر قازاق-قالماق قارىم-قاتىناسىنىڭ ءار كەزەڭدە وزگەرىپ تۇرعانىن، بىرىڭعاي جاۋلاسۋشىلىق بولا بەرمەي، اراكىدىك مامىلەگە كەلۋدى ويلاعان ساتتەر دە ورىن العانىن، كەي جاعدايدا قازاقپەن ىنتىماق جاساۋعا ويرات باسشىلارىنىڭ ىقىلاستى بولعانىن بايانداي كەلىپ، ابىلايدىڭ قالدان تسەرەن تۇزاعىنان قۇتىلىپ شىعۋىنىڭ باسقا دا كۇردەلى سەبەپتەرى بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. قازاقتىڭ شاشىراندىلىعىن، اكىمدەرىنىنىڭ الاۋىزدىعىن پايدالانىپ، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، ەلەۋلى تابىستارعا جەتكەنىمەن، ۇشى-قيىرى جوق ساحارانى جايلاعان، ىشكى قۋاتى سارقىلماعان ەلدىڭ قاۋقارىن قالدان تسەرەندەر دە سەزىپ، كەيدە وسى حالىقپەن كۇش بىرىكتىرۋدى، ابىلاي سىندى ايرىقشا دارىندى جاندارعا «كەشىرىم جاساپ» وزىنە تارتۋدى دا كوزدەگەنى انىق. ابىلايدىڭ 1743 جىلى جوڭعار تۇرمەسىنەن امان-ەسەن ورالۋىنا نەگىزگى سەبەپ وسى دەپ قاراۋعا بولادى. مۇنى تاريحشىلاردىڭ سوڭعى كەزدەگى ەڭبەكتەرى دە قۋاتتايدى. ماسەلەن، ۆ.ا.مويسەەۆتىڭ «دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي XVII-XVIII ۆ.ۆ.» دەگەن كىتابىندا بۇل ماسەلەگە ەداۋىر انىقتىق ەنگىزگەن. ول وسى ەڭبەگىنە ابىلايدىڭ تۇتقىننان بوساپ شىعۋى پاتشالىق اكىمشىلىگىن قۋانتا قويعان جوق^[25] دەپ تۇجىرىمداۋى ويلانارلىق جاعداي. دەمەك، بۇل جاعداي قالماق پەن قازاق سىندى ەكى حالىقتىڭ ءوزارا وشتەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى قانسىراتىپ جاتقانىن قىراعى باقىلاپ، كەيدە بۇلاردىڭ اراسىن ادەيى ۇشقىندىرىپ (ۋشىقتىرىپ – رەد) وتىرعان پاتشالىق اكىمشىلىگى ابىلاي سەكىلدى ەل باسشىسىنىڭ ازات جۇرۋىنە مۇددەلى بولماعانىن بايقاتادى. ەكىنشى جاعىنان، رەسەي  قالماق پەن قازاقتىڭ ەكى مىقتى باسشىسىنىڭ ءوزارا ءتىل تاۋىپ كەتۋىنەن قاتتى سەسكەنگەن. وسىنى بايىپتاي كەلىپ، ۆ.ا.مويسەەۆ ابىلايدىڭ ەلىنە امان ورالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى قالدان تسەرەننىڭ ونى ءوزىنىڭ بولاشاق كۇرەستەرىندە وداقتاس ەتكىسى كەلگەندىكتەن دەپ ماڭىزدى پىكىر ايتادى (كورسەتىلگەن كىتاپ، 157-بەت)^[26].

ابىلمامبەت حاننىڭ وسى ىستەگى شەشۋشى قىزمەتتەرى مەن بالاسىن كەپىلدىككە بەرۋى سىندى ديپلوماتيالىق ءىس-قيمىلدارى دا تاريحي وقيعالاردىڭ تاساسىندا قالىپ كوپ اتالا بەرمەيدى. اتاپ ايتقاندا ابىلايدىڭ تۇتقىنداعى ورايىن پايدالانعان ورىس جاعى ابىلمامبەتتى وزدەرىنە تارتۋعا بارىنشا تىرىسادى. ونداعى ويلارى – بىرىنشىدەن، ابىلايدىڭ تۇتقىنداعى كەزىن پايدالانىپ، ابىلمامبەتتى جانە ونىڭ حالقىن ءبىر جولا بوداندىققا الۋ بولسا، ەكىنشى تاراپتان قازاق جاعى مەن جوڭعارلاردىڭ ىشكى ىمىراعا كەلۋ قاۋپىنە قارسى تۇرىپ، ابىلمامبەتتى جوڭعارعا جانە مۇمكىن بولسا ابىلايعا قارسى قويۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ بولاتىن. 1742 جىلى 23 ماۋسىمدا ەليزاۆەتا پاتشانىڭ ابىلمامبەتكە جانە ورتا ءجۇزدىڭ بۇكىل قازاق حالقىنا جولداعان جارلىق-حاتى^[27] جانە وسى مەرزىم ىشىندەگى ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى (گۋبەرناتورى) ي.نەپليۋەۆتىڭ جوڭعار جانە قازاق جاعىنا قاتىستى بارلىق ءىس-قيمىلدارى سونى كورسەتەدى. ولاردىڭ ەندىگى باقىلاۋداعى باستى نىسانىنىڭ ءبىرى ابىلمامبەت بولادى. بىردە، نەپليۋەۆكە بەرىلگەن تاپسىرمادا «اتالعان ەكى حاندى (ابىلمامبەت، ابىلاي – رەد) جوڭعارعا بەرىلۋدەن ەپپەن عانا باس تارتقىزىڭىز»^[28] دەسە، ەندى بىردە: ابىلمامبەت حانعا «ەل اۋزىنداعى قاۋەسەتكە سەنبەڭىز، ءسويتىپ پاتشا اعزامنىڭ مۇددەسىنە قايشى قىلىق جاساماڭىز» دەيدى^[29].

ي.نەپليۋەۆ سىرتقا ىستەر القاسىنا جولداعان ءمالىمحاتىندا: «بۇرىن حابارلاعانىمزداي، ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت جوڭعار حانىننا ءوزىنىڭ ۇلىن جىبەرىپ قويىپتى. وزىنە بارعان ءتىلماش ۋرازين مەن ۆاحميستر ليحاچەۆ ارقىلى پاتشا اعزامعا ادالدىق انتىن بەرسە دە، مۇنىسى سىرتتاي عانا الدارقالاتۋ بولدى. ءىس جۇزىندە ول جوڭعار حانى گالدان تسەرەننىڭ قاراۋىنا كىرۋگە بەت بۇرىپتى. سول ارقىلى تۇركىستاندى جانە باسقا دا ىرگەلەس قالالاردى يەلىگىنە الماق»^[30] دەيدى. وسىعان قاراپ-اق، ابىلمامبەتتىڭ ابىلايدى تۇتقىننان بوساتىپ الۋ جولىندا ءبىر جاعىنان ورىستى الدارقالاتىپ، ءبىر جاعىنان جوڭعارعا بەرىلگەنسىپ، ءۇشىنشى جاقتان قازاق ىشىندەگى تۇلعالاردى ءورلى-قىرلى شاپقىلاتىپ، سان ءتۇرلى ءادىس-امالدارعا، شەبەر ديپلوماتيالىق ءىس-ارەكەتتەرگە بارعانى بايقالادى.

ابىلمامبەتتىڭ ابىلاي ومىرىندە اسا جوعارى قىزمەت اتقارعانى جانە ابىلايدىڭ ونى ءتۇسىنىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەنى كەيىنگى وقيعالاردان انىق اڭعارىلادى.

جوڭعار حاندىعى كۇيرەپ، ورتا جۇزدە ابىلايدىڭ اتاق-داڭقى ارتىپ بارا جاتقانىن بايقاعان ورىس ۇكىمەتى ابىلايعا كىسى سالىپ، ونى ورتا جۇزگە حان ەتپەك بولعان ويلارىن جاسىرىن جەتكىزەدى. ابىلاي بۇل ۇسىنىستان «ابىلمامبەتتى اكە ورنىنا قۇرمەت تۇتاتىنىن، وعان ۇلكەن حاندىقتان باسقا اتقارار جۇمىستاردىڭ بارشىلىق»^[31] ەكەنىن ايتىپ، ۇلكەن بيلىكتەن باس تارتادى. ابىلايدىڭ حاندىققا ابىلمامبەتتىڭ كوزى تىرىسىندە ۇمتىلمايتىنىنا انىق كوزدەرى جەتكەن ورىس ۇكىمەتى «شاراسىزدان»:«...ابىلمامبەت كوبىنە تۇركىستاندى مەكەندەيدى، ءارى كۇشى كوپ. ونى ابىلاي قۇرمەت تۇتادى، اقىل-كەڭەسىن تىڭدايدى. سوندىقتان ابىلمامبەت ءتىرى كەزىندە ول وردادا (ورتا جۇزدە) باسقا حان تاعايىنداۋدىڭ پايداسى جوق»^[32] – دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ايتسا ايتقانداي، ابىلاي حاندىق تاققا (1771 جىل) ابىلمامبەت ولگەننەن كەيىن عانا وتىرادى. ءاز-تاۋكە مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءۋالي اۋلەتىنە ىستەگەن جاقسىلىعىنىڭ قارىمجىسىن ول وسىلايشا قايتارادى.

اتالعان وقيعالاردا سارالاعاندا، ورىستاردى باستان-اقىر الاڭداتقان «جوڭعار-قازاقتىڭ بىرىگىپ كەتۋ قاۋپى» شىنىمەن دە ىسكە اسقاندا نە بولار ەدى؟ – دەگەن ءبىر سۇراق تا تۋادى. جوڭعار اتالعان قۇرامدا ولاردىڭ جاۋلاپ العان وڭىرلەرىندەگى تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ دا (قازاق تايپالارىدا ىشىندە) سول سوعىستاعى جاساق (جاۋىنگەر) قاتارىندا جۇرگەنىن ەسكەرسەك، مۇمكىن الىپ كوشپەندىلەر وداعى قۇرىلسا، ءبارى بىردە باسقارۋ قۇقى تۇركىلەرگە ءتان بولار ەدى. ەگەر سونداي وداق قۇرىلا قالعان جاعدايدا قالدان تسەرەن ءوز قاسىنان تابىلاتىن بولاشاق كوكجالدىڭ ءبىرى رەتىندە ابىلايدى دا ىشكى ەسەبىنە كىرگىزبەسىنە كىم كەپىل!؟ مۇمكىن 1745 جىلى قالدان-تسەرەن ولمەگەن بولسا، ابىلاي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بەيبىت كەلىسىمنىڭ سوڭعى ناتيجەسى نەمەن تىنار ەدى؟

جوعارىدا ايتىپ كەتكەن ب.ناسەنوۆتىڭ پىكىرىندەگى: «ەڭ باستىسى، ابىلايدىڭ ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، تاپقىرلىعى، ديپلوماتتىعى» دەگەن تۇجىرىمىن كوپ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قاراستىرۋعا بولاتىنداي. تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان قاعىس قالا بەرەتىن لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنە سۇيەنسەك، سول كەزدەگى كوشپەندىلەردىڭ ساحارالىق زاڭدارىن باسشىلىققا الۋىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.

اتاپ ايتقاندا، ابىلايدى تۇتقىنعا العان جوڭعارلاردىڭ ءدال وسى ماسەلە توڭىرەگىندە قاراستىرىلاتىن زاڭ-ەرەجەلەرى بولدى ما؟ – دەگەن ءبىر ساۋال تۋىندايدى. ال، ابىلاي جانە ابىلايدىڭ ارتىنداعى قارا حالىقتىڭ ونى بوستاندىققا شىعارۋعا سەبەپ ىزدەيتىندەي زاڭدىق نەگىزدەمەرى قانداي بولدى؟ – دەگەن ەكىنشى ساۋال تاعى بار.

شىن مانىندە ارعى جاعى عۇننان جالعاسىپ، تۇركىلىك باسقىش ارقىلى شىڭعىس حان داۋىرىندە كەمەلدەنگەن «كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ دالالىق زاڭى» بىرەۋ عانا ەدى.

شىڭعىس حان داۋىرىندە جاساپ، ونان ءتورت جىل كەيىن دۇنيە سالعان اراب عالىمى يبن-ءال-ءاسيردىڭ جازۋى بويىنشا: «شىڭعىس حان العىر، اقىلدى، شەشىمدى ساياساتكەر، ۇيىمداستىرۋشى ەدى، ول ەجەلگى چين (جۇڭگو), يران، اراب زاڭدارىن اۋدارتىپ، ءوز قاۋىمىنا لايىق كەلەتىن «ياسا»، ياعني «ياساك» اتتى زاڭ جاساتتى. سول زاڭ بويىنشا ءاربىر ءدىن، ءاربىر قاۋىم قۇرمەتتى سانالدى. سول سەبەپتى، ول قۇرعان الەمدەگى ەڭ ءىرى يمپەريادا جاسايتىن سۇنيتتەر مەن شيتتەر، بۋدديستەر مەن ياھۋديلەر، حريستياندار، تۇرىكتەر، ارمياندار ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعانداي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر كەشتى…»^[33].

«شىڭعىس حان جۇرگىزگەن مەملەكەت رەفورماسىنىڭ باستى شارالارىنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىڭ باس ادىلەتشىسىن (ادىلەت ءمينيسترىن) تاعايىنداۋ بولدى. شىڭعىس حان موڭعول مەملەكەتىنىڭ العاشقى باس ادىلەتشىسى (دەەد زارگاچ) ەتىپ ءوزىنىڭ «التىنشى ءىنىسى» شيحيحۋتۋگتى تاعايىنداعاندا وعان:

«مەملەكەتتىڭ مەنشىگىن جونگە سالىپ، داۋ-دامايلاردى رەتتەپ، ول تۋرالى كوك داپتەرگە جازىپ وتىرۋىڭ شارت، شيحيحۋتۋگتىڭ مەنىمەن كەلىسىپ شەشىپ، اققاعازعا كوك سيامەن تۇسىرگەن حاتتامالارىن (جارلىق زاڭدارىن، – ز.ق.) ۇرپاقتان ۇرپاققا دەيىن ەشكىم بۇزبايتىن بولسىن»  دەپ جارلىق بەرگەن ەكەن.

شىڭعىس حان جارلىعىمەن شيحيحۋتۋگ بەلگىلەگەن «كوك داپتەر» كەيىن الەم تاريحىندا «مونگولىن يح زاساگ حۋل» («مونگولسكايا ۆەليكايا ياسا» نەمەسە «ۇلى جاساق» («زاساگ» – «بيلىك»، «وكىمەت» دەگەن ماعىنا بەرەتىن تۋنگۋس-موڭعول ءسوزى) دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا «كوك داپتەر» 1210,  1229 جىلدارى شاقىرىلعان ۇلى قۇرىلتايدا تولىقتىرىلىپ، ودان ءارى دە جالعاسىپ وتىرعان^[34].

شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى جاساق زاڭى» وسىلاي جازىلىپ اتقارىلعان، جالعاسقان.

يمپەريا قۇلاعان سوڭعى ۋاقىتتا دا شىڭعىس حان اۋلەتى بيلىك جۇرگىزىپ كەلگەن ەلدەردە «ۇلى جاساق» زاڭ ەرەجەلەرى جازىلماعان زاڭ، سالت ەرەجەلەرى رەتىندە قولدانىستا بولدى. امەركاندىق پروفەسسور مارتا سكوتت «موڭعول بيلىگىنىڭ ەڭ ۇزاق جالعاسقان بەلگىسى موڭعولدار جاساعان ياسا زاڭى قازاقتار اراسىندا ءداستۇرلى زاڭ جۇيەسى ەتىلىپ قابىلداعانى بولدى»^[35] دەيدى.

«زەرتتەۋشىلەر موڭعول-ويراتتىڭ ۇلى زاڭى 120 باپتان تۇراتىن، مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا بايلانىستى 30-عا جۋىق قۇقىقتىڭ ءارى قىلمىستىق ىستەردى قامتىعان ءىرى زاڭ ەرەجەسى دەپ انىقتادى. سونداي-اق بۇل زاڭنىڭ تۇپكى نەگىزى شىڭعىس قاعاننىڭ «ۇلىق جاساسى» بولدى دەپ تە قاراستىرادى.

موڭعول-ويراتتىڭ ۇلى زاڭىندا قامتىلعان ماسەلەلەر – مەملەكەتتىك ىسكە قارسى قىلمىستار، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعى، جانىنا قاستاندىق جاسالعان قىلمىستار، جەكە مال-مۇلىككە قارسى جاسالعان قىلمىستار، لاۋازىمدىق ىستەردەگى قىلمىستار، سوت بيلىگىنە قارسى قىلمىستار، تابيعاتتى قورعاۋعا قارسى قىلمىستار، اسكەري قىلمىستار»^[36].

بۇل زاڭنامالىق قۇجاتتى جاساۋعا، بارشا موڭعول تايپالارىنىڭ  ۇلىقتارى تۇگەلدەي قاتىسقان. سوعان قاراعاندا، اتالعان زاڭنىڭ ءرولى مەن قىزمەتى «ويرات زاڭى» شەڭبەرىنەن الدە قايدا كەڭەيىپ، بارلىق موڭعولدىق تايپالاردى قامتىعانىن كورسەتەدى.

قازاق قوعامىنداعى «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، «ءاز تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى» ەجەلگى كوشپەندىلەر قوعامىنىڭ دالالىق زاڭىنىڭ قازاقى جالعاسى ەدى. ءا.ح.مارعۇلان اتالعان زاڭدار حاقىندا: «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ» نەگىزى سوناۋ ورتاعاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارى قولدانعان «يارگۋ» (jargu) زاڭىنان الىنعان» دەپ جازدى^[37].

شىڭعىستىڭ وزىنەن بۇرىنعى قابىلداعان زاڭدىق، اسكەري، قۇقىقتىق مۇددەلەرىنىڭ وزىنەن بۇرىنعىلاردان، جۇيەدەن ءوزى باسىپ قالعان الىپ كەرەيلەر ەلىنەن كەلگەنىن ەسكە الساق، اتالعان زاڭ باپتارىندا بىلگە قاعان، مارعۇز حان، قۇرشاقۇز حان، تۇعىرىل حان سىندى اتاقتى حانداردىڭ دا قول تاڭباسى بولعانىن تۇسىندىرەدى.

كوشپەندىلەردىڭ سول دالالىق زاڭىندا: «قاقتىعىستاعى ەرلەردىڭ تاعدىرى تەك قانا قان مايدان جەكپە-جەگىندە شەشىم تابادى» دەلىنگەنىندە ءشۇبا جوق. سول سەبەپتى دە ابىلايدىڭ ءوزىن تۇتقىنعا العان قالدان تسەرەنگە ميىعىنان كۇلە قاراپ:

– ەكەۋىمىزدىڭ دە ورتاق بابامىز شىڭعىس ءتىرىلىپ كەلىپ: «وۋ، ۇلدارىم مەن قالدىرعان اتا زاڭدا ەر مەن ەر قان مايداندا عانا جەڭىستىك الادى دەگەنىم قايدا؟ يەن دالادا ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى باسپالاپ ۇستاپ العاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەدىڭ؟» دەسە نە دەر ەدىڭىز؟ مەن ءسىزدىڭ ۇلىڭىزدى بولسىن، باتىرلارىڭىزدى بولسىن ەشقاشان ارامدىقپەن تورعا ءتۇسىرىپ، ورعا جىقپادىم. الداپ ولتىرمەدىم، قان مايداننىڭ جەكپە-جەگىنە عانا جۇگىندىك. ءسىز مەنى قانداي جولمەن قولعا ءتۇسىردىڭىز؟ – دەۋى بەك مۇمكىن. ءارى موڭعول بيلەۋشىلەرىندە شىڭعىس حاننان تاراعان حان ۇرپاعىن قاستەرلەيتىن سالتتىڭ الىگە دەيىن زاڭ رەتىندە قارالاتىنىن دا ەسىنە سالسا كەرەك.

اتا-باباسىنىڭ ادالدىق تەورياسىن جاتتاپ وسكەن كوشپەندى تۇقىمى بۇعان ادالدىقپەن باس ءيىپ، ءۇنسىز قالار ەدى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» اقتارساق، كىسىنى ولىمگە ۇكىم ەتۋ امالدارى كوپ كەزدەسەدى. بارىندە دالالىق سوتتىڭ شەشىمى نەگىزىندە، ايىپكەردىڭ نەگىز بولعان قىلمىسى باسشىلىققا الىنىپ ولىمگە بۇيىرىلادى. ايتالىق، شىڭعىستىڭ دوسى جامۇقا وزىنە ءولىم ۇكىم ەتۋىن سۇراعاندا شىڭعىس: «قانداي قىلمىستىق جازا ارقىلى ولىمگە ۇكىم ەتەمىز؟» دەگەن ساۋال قويادى. قىلمىستىق نەگىزدەر وقىلعان سوڭ عانا، جامۇقانىڭ ءوز تىلەگى بويىنشا بەلىن وپىرىپ، جۇلىنىن ءۇزىپ «قان شىعارماي» ولتىرەدى.

جوعارىدا اتالعان «ۇلى جاساق زاڭى» مەن «ويرات زاڭىن» بۇكىل جوڭعارلىقتار عانا ءبىلىپ قالماستان، اينالاسىنداعى بارلىق قۇبىلىستى قالت جىبەرمەيتىن قاعىلەز-زەرەك ابىلاي دا تولىق بىلەدى دەگەن ءسوز. ولاي بولاتىن بولسا ابىلايدىڭ تۇتقىننان بوساۋىنا نەگىزدەمە بولعان ويراتتىڭ ءوز زاڭى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

تۇتقىندا بولعان جىلدار ىشىندە ابىلاي ويرات ءتىلىن جەتىك ۇيرەنىپ قالماستان، قالدان-تسەرەننىڭ ءجيى قوناعى بولىپ، ونىمەن بۇگىنگى الەمدىك جاعداي جانە كوشپەندىلەر تاعدىرى جايىندا كوپ كەڭەستەر قۇراتىن بولعان. سول كەڭەستە ءار ەكى جاعى دا وزدەرىنىڭ ورتاق جاۋى – ورىس پەنە قىتاي ەكەنىن دە تولىعىنان تانىپ جەتكەن.

ابىلاي كورشى كوشپەلى ەلدىڭ ىشكى ساياسي جۇيەسىمەن تانىسادى، جوڭعار بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنان قالدان-تسەرەنگە باقتالاس، وزىنە تىلەۋلەس جاندار تابادى. ويراتتىڭ بەلگىلى باتىرى امىرسانامەن دە جاقىننان دوستاسىپ ۇلگەرەدى.

جوڭعار-قازاق قارىم-قاتىناستارىنىڭ سوڭعى ءداۋىرى بولعان ابىلاي، ەر جانىبەك، ءامىرسانا، شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر اراسىنداعى ءار ءتۇرلى بايلانىستار دا جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ابىلايدىڭ ءوز جانىندا بولعان كەزدەرىندە قالدان-تسەرەن ونىڭ دالا وعلانىنا ءتان ەرلىگى مەن قاعىلەز، قايسار، اڭعارىمپازدىعىنا دا ءتانتى بولعان. دالالىقتاردىڭ «جاۋىڭدا ەر بولسىن» دەگەن قاعيداتىمەن وعان ىشتەي سۇيىنگەن. قالدان تسەرەننiڭ: «ول (ابىلاي – رەد) زامانىنان ءجۇز جىل بۇرىن ەرتە تۋدى. بۇكiل الەمدi بيلەۋ قولىنان كەلەدi»، – دەپ باعالاعانىن ەسكە الساق، ەكى كوكجال ءبىرىن-ءبىرى تانىدى^[38]. الايدا ەكەۋىنىڭ ەندىگى جەردە «دالا بيلەۋشىسى كىم بولادى؟» دەگەن ساۋالدىڭ ورتاق شەشىمىنە كەلە الماسى بەلگىلى بولاتىن. شىنىندا دا «ەكى قوشقاردىڭ باسىنىڭ ءبىر قازانعا سيا قويۋى» ەكىتالاي ەدى.

«قالدەن تسەرەننىڭ ابىلقايىردىڭ ورىسقا بودان بولعاندىعىنا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ جولداعان حاتىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك: «ابىلقايىر تىزەسىن بۇگىپ، اق پاتشايىمنىڭ الدىندا تۇرعاندا، مەن قاتتى قىنجىلامىن. ءبىز قازاق-قالماق كوشپەندى ەل، دالانىڭ قىراندارى ەمەس پە ەدىك. جەر شۇقىعان قارعانىڭ الدىندا تىزە بۇككەنىمىز جاراسپاس. سەندەردىڭ ورىستارعا سەنىم ارتۋلارىن بەكەرشىلىك.....» – دەگەنىنەن كوپ نارسە اڭعارۋعا بولادى»^[39]. مۇنداعى كوشپەندى تۇركىلەردىڭ ءوزىن دالانىڭ قىرانىنا بالايتىنى مەن جاۋىن – مىسكىن، بيشارا قارعاعا تەڭەۋى دە ەجەلگى ورلىگىنەن قالعان دالالىق تاكاپپار مىنەزىنىڭ كورىنىسى ەدى. «جاۋىڭا بەرىلمە، باس يمە!» دەيتىن تۇرىك جاۋىنگەرىنىڭ باھادۇرلىك كەلبەتى دە وسىندا.

ءدال وسىنداي ءبىر ءماتىندى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى قىتاي عالىمى سۋ بيحاي دا «قازاق سسر تاريحى» مەن ا.لەپشين ەڭبەگىنە سىلتەمە بەرە وتىرىپ تومەندەگىدەي دەرەكپەن كەلتىرەدى^[40]. ««روسسياعا قاراۋعا انت بەرۋ» دەگەن ءسوز حالىقتى قاتتى تۇرشىكتىردى. ويتكەنى، بۇل ءىستى تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، ابىلقايىرعا قاراستى قازاق فەودالدارى دا تولىق بىلمەيتىن ەدى. ولاردى «وتە-موتە قاتتى اشىندىرعان نارسە – ابىلقايىردىڭ ولارمەن اقىلداسپاستان پەتربۋرگكە ءسوز سالۋى بولادى»^[41].

مۇنى ەلدىك ەرىكتەن ايرىلۋ دەپ بىلگەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىر سۇلتانى مەن ورتا ءجۇزدىڭ باراق باستاعان قازاقتار ورىسقا باعىنۋعا باتىل قارسى تۇردى، ورىستاردىڭ كەلگەنىن كورگەندە ىزاعا بۋلىعىپ: «ەل-جۇرتتىڭ رازىلىعىن الماي، ءوز بەتىڭمەن بۇلاي ىستەيتىن نە حاقىڭ بار؟!» دەپ ابىلقايىرعا تەبىتتى^[42]. ولار ورىس ەلشىسى تەۆكەلەەۆتى جانە ابىلقايىر حاندى ءولتىرىپ تاستاماق بولدى. بۇل تارتىس الدە نەشە كۇنگە سوزىلدى. «سول كەزدە ابىلقايىردىڭ ورداسىنا كەلگەن ەدىل (ەدىل – رەد) بويىنداعى قالماق تايشالارى (تايشىلارى – رەد) جىبەرگەن ەلشىلەر دە قازاق ستارشينالارىن (باستىقتارىن) تەۆكەلەەۆتىڭ كوزىن جويۋعا، پاتشانىڭ قول استىنا قاراۋدان باس تارتۋعا شاقىردى»^[43].

شىن مانىندە ەدىل بويىنان كەلگەن قالماق تايشىلارى وسى كەزدە ورىسقا باعىنىشتى ەدى. سوعان قاراماستان «تەۆكەلەەۆتىڭ كوزىن جويىپ، پاتشانىڭ قول استىنا قاراۋدان باس تارتۋعا شاقىردى» دەۋى ولاردىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان قالاۋىنىڭ قانداي ەكەنىن ۇقتىرادى. ءمۇبادا، سول كەزدەگى قازاق-جوڭعار حاندارى ءبىر اۋىزدىلىققا كەلىپ، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى تۇرسا، ورىسپەن قىتاي ولەردەي قورقاتىن ەجەلگى جۇرتتاعى كوشپەندىلەر وداعى باس كوتەرەر مە ەدى؟

1744 جىلعى 23 قاڭتارداعى كيريللوۆتىڭ حاتىندا:

«...ابىلاي سۇلتان قالدان تسەرەندە ەكى جىلداي تۇتقىندا بولدى. ونىمەن بىرگە جولبارىس سۇلتان وتىردى. ول قالدان تسەرەنمەن ءتىل تابىستى. وسى جىلعى كۇزدە ولاردى (30 قىركۇيەكتە) ءوز ەلدەرىنە جىبەردى. تۇتقىندا 35 ادام بولدى. بارلىعى دا قايتارىلدى. ءوز ۇلىستارىنا امان-ەسەن جەتتى. ولار تۇتقىندا بولعان كەزدە سول جازدا قوڭتايشىلاردا كوپ ادامدار شەشەك اۋرۋىمەن اۋىرىپ، قايتىس بولدى. قالدان تسەرەن قايساقتارمەن بەيبىتشىلىكتە» دەلىنگەن.

وسىنداعى «بەيبىتشىلىكتە» دەگەن ءسوز ساپتاۋىنا كەلەر بولساق، قالدان تسەرەن ورداسىنداعى ابىلايدىڭ باستابىندا تۇتقىن تۇرىندە ۇستالسا دا، سوڭىندا قۇتتى قوناعى رەتىندە ەركىن بولعانى جوعارىداعى سوزدەرىمىزدى راستايدى.

1743 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ك.ميللەر كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىنبور كوميسياسى كەڭەسىنە بەرگەن ابىلايدىڭ تۇتقىننان بوساتىلۋى تۋرالى مالىمدەمەسىندە: «جوڭعار حونتايشىسى، بىرىنشىدەن، ابىلايعا تاشكەنت، تۇركىستان قالالارىنا كوشىپ-قونۋىنا رۇقسات بەرگەن; ادالدىق ءۇشىن ءوز بالاسىن بەرۋدى، ەكى ەلدىڭ بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋىن; ۇشىنشىدەن، ابىلمامبەت حان رەسەيدىڭ بوداندىعىنا بەكەر ەنگەن، سەبەبى رەسەي ادامدارى ەگىنشىلىك جەرگە قۇمار، باس سالىپ قالالار سالۋعا اۋەس، بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق حالقىن تومەنگى (ەدىلدىك) قالماقتار مەن باشقۇرتتار سياقتى قايىرشىلىق پەن بۇلىنشىىلككە ۇشىراتادى; تورتىنشىدەن، جوڭعار بيلەۋشىسى رەسەيدەن قاۋىپتى ەمەس جانە وزىنە جىبەرىلگەن رەسەي ەلشىسىن ەشتەڭەدەن قورىقپاستان، قابىلداعان جوق»، – دەلىنگەن^[44].

وسى ءبىر ازعانتاي ۇزىندىلەردەن تالاي تاريحي ايعاقتار اڭعارىلادى. ايتالىق، «ابىلايعا تاشكەنت، تۇركىستان قالالارىنا كوشىپ-قونۋىنا رۇقسات بەرگەن» دەگەن سوزگە قاراعاندا بۇكىل دالا الدە قايدا جوڭعارلاردىڭ قولىنا جانە باسقارۋىنا وتكەن. تەك قانا قازاق باسشىلارى جوڭعارلاردى مويىنداعىسى كەلمەي، ءالى دە بولسا وزدەرىن بەيتاراپ ۇستاعان بولۋى مۇمكىن. «ەكى ەلدىڭ بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋىن» دەگەن ءسوز دە الدىڭعى ءسوزىمىزدى بەكەمدەۋمەن بىرگە «ەجەلگى كوشپەندىلەر تۇقىمى ءبىر ەل رەتىندە قالىپتاسۋدى قالايتىندىعى» كورىنەدى.

«ابىلمامبەت حان رەسەيدىڭ بوداندىعىنا بەكەر ەنگەن، سەبەبى رەسەي ادامدارى ەگىنشىلىك جەرگە قۇمار، باس سالىپ قالالار سالۋعا اۋەس، بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق حالقىن تومەنگى (ەدىلدىك) قالماقتار مەن باشقۇرتتار سياقتى قايىرشىلىق پەن بۇلىنشىلىككە ۇشىراتادى; تورتىنشىدەن، جوڭعار بيلەۋشىسى رەسەيدەن قاۋىپتى ەمەس جانە وزىنە جىبەرىلگەن رەسەي ەلشىسىن ەشتەڭەدەن قورىقپاستان، قابىلداعان جوق» دەگەن جولداردىڭ ايتارى ءتىپتى ايقىن – «سەنىڭ جاۋىڭ ءبىز ەمەس، ورىستار» دەپ اشىق ايتقان. «اعا-باۋىر رەتىندە ورتاقتاسىپ، كوشپەندىلەر وداعىن قۇرىپ، اينالامىزداعى انتالاعان جاۋعا بىرگە قارسى تۇرمايمىز با؟» دەگەن تۇركى جۇرتىنداعى باعزى باۋىرلاستىق ۇران بار.

ابىلقايىر، ابىلمامبەت حانداردىڭ ورىسقا باعىنىشتىلىق ءبىلدىرۋى سىندى وقيعالار قالدان-تسەرەننىڭ كوزىمەن قاراعاندا كوشپەندىلەردىڭ «ساتقىندىعى»، «وپاسىزدىعى» ەدى. ولار «كوشپەندىلەر دالاسىنىڭ قاقپاسىندا تۇرعان قازاقتار بولعاندىقتان ولار ورىسقا ەسىك اشىپ بەرسە، ولاردىڭ وتارلىعىنا جول اشىپ بەرگەن بولادى. سوندىقتان دا ورىس وتارشىلدارىن توسۋ ءۇشىن ولارعا ساتىلعان قازاق سۇلتاندارىن الدىمەن جازالاۋ كەرەك» دەپ قاراعاندىعى انىق.

ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ي.نەپليۋەۆتىڭ ابىلقايىر حانمەن جانە باسقا قازاق ەل اعالارىمەن، سونداي-اق، جوڭعار جانە قاراقالپاق ەلشىلەرىمەن 1742 جىلى 22 قىركۇيەكتە ور قالاسىندا وتكەن كەلسىسوزىنىڭ حاتتامالارىندا باياندالۋىنشا جوڭعار ەلشىسى قاشقا وزدەرىنىڭ:  «قازاقتارمەن (ابىلقايىرمەن – رەد) «سۇيەگىمىز اعارعانشا سوعىستىق، ەندى شاشىمىز اعارعانشا تاتۋ كورشى بولايىق» دەپ سەرتتەسىپ-ۋاعدالاسقان بولساقتا، ابىلقايىر حان تاڭەرتەڭ ايتقان سوزدەرىن كەشكە ۇمىتىپ قالادى، ونىڭ اۋىزشا ايتقانىنا سەنۋگە بولمايدى» دەگەنىن كەلتىرەدى.

ورىس قۇجاتتارىندا «قازاقتار ورىس بوداندىعىنا كىردى» دەگەن دەرەكتەر كوپ تابىلعانىمەن «جوڭعار حانى ورىسقا باس ءيدى نەمەسە ونىڭ بوداندىعىنا كىردى» دەگەن ءسوز كەزدەسپەيدى.

ابىلايدىڭ تۇتقىنداعى كەزىندە ونىڭ قالدان تسەرەنگە: «ءيا، ەكەۋىمىز بىرىگىپ ورىس پەن قىتايعا قارسى تۇرايىق!» دەپ اۋىزشا ۋادە بەرە سالۋى بەك مۇمكىن. ونسىزدا ورىس پەن قىتايدىڭ اراسىندا «ءبىرىن-بىرىنە سالىپ، ويىن ويناپ ۇيرەنىپ قالعان» ابىلاي سول كەزدەگى كورشىلەرىمەن وسىنداي اقىل-ايلالىق قارىم-قاتىناس جاساماسا ءوز مۇددەسىن دە قورعاي الماعان بولار ەدى. الايدا بىزدەن كورى دالالىق زاڭداعى «ەردىڭ ۋاعداسىندا تۇرۋدى» ەرەكشە جوعارى باعالايتىن جوڭعار جاعىنىڭ ابىلايعا سەنىم ارتقانىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ابىلاي تۇتقىننان بوساعانان كەيىنگى جىلدار ىشىندە، شىنىندا دا قازاق-جوڭعار اراسىندا تالاس-تارتىس تۋعاندا كوبىندە بەرەكەگە ويىسقانى، ەكى جاقتى جاقىنداتۋعا ارەكەتتەنگەنى بايقالادى. موڭعول ءتىلدى قۇجاتتاردا دا سونىڭ ايقىن كورىنىسى بار.

«ءتورت ويراتتىڭ، تاريحي حيكاياسى دەمەك-ءدۇر (Dörben Oyirad-un teüke tuyuji orosibay) 1750-1751 جىلدار» دەپ بەرىلگەن قۇجاتتاعى قازاققا قاتىستى ەكى اۋدارمانىڭ بىرىندە ابىلاي تىلگە تيەك ەتىلەدى^[45].

قازاقشا اۋدارماسى مىناداي: «...جوڭعار وكىمەتى تىنىش بولعان شاقتا قازاقتىڭ قاعانى ابىلاي شەرىك اتتاندىرىپ كەلۋىن جوڭعار ءبىلىپ قالىپ، قارسى اسكەر اتتاندىرعاندا، قازاق مورىتى وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا قونعان تۇندە جەتىپ، اقتا اتتارىن تارتىپ الىپ، مورىتى وزەنىنىڭ اعاشتارىن بايلاپ بۋىپ، سەك تۇلكىنگە جەتىپ، قازاقتاردى جاۋلاعان كەزدە، قازاق قايتا ارازداسا جازداپ، ءبىر جاقسى كىسىسىن جىبەرىپ، «بۇدان بىلاي ءبىز سەندەرگە قاراستى بولىپ، سەندەرگە بيلەتەيىك، قازاق قاعانى ابىلاي دەگەن مەن» دەپ سۋىت حابار جەتكىزىپتى. جوڭعاردىڭ قاعانىنا تارتۋ رەتىندە ءبىر قوڭىر الا بايتالدى قاعانعا جەتكىزىپ بەر دەپ جەتەكتەتىپ، سول كىسىنى ەلشىلىككە جىبەرىپتى. ابىلاي قاعان كوپ ۋازىرلەرىن ەرتىپ، الا بايتالىنا ءمىنىپ شىعا كەلگەندە قالىڭ اقتا اتتارىن ايىرىپ ءبولىپ بەرىپ، ابىلايدى قاعاننىڭ قابىلداۋ راسىمىنە بولدىرىپتى. وسىلايشا بەرەكە-بىرلىك جاقسى ورناعان ەكەن...»^[46].

قالدان-تسەرەن ومىردەن وتكەننەن كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى اراسىندا تاق ءۇشىن قىزۋ كۇرەس باستالدى. قازاق سۇلتاندارى جوڭعار بيلەۋشiلەرiنiڭ بيلىك ءۇشىن ءوزارا تارتىستارىن قۋانا قارسى الدى. سەبەبى ولارعا قارسىلاستارىن السىرەتۋگە جانە قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىن جوڭعارلاردان قايتارۋعا مۇمكiندiكتەر تۋعىزدى^[47]. ءسويتىپ، قالدان-تسەرەننىڭ ءولۋى ابىلاي ەكى اراسىنداعى شارتتاردىڭ تابيعي بۇزىلۋى مەن قازاق جاعىنا ءتيىمدى بولعان باعىتقا بەت بۇردى.

ابىلاي وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي بولعان – قىتاي، جوڭعار، ورىستىڭ ورتاسىنا ىلىنگەن مىس شاينەكتەي قيىن كۇيدە تۇرسادا، ءوزىنىڭ جالىنعا شارپىلىپ كۇيىپ كەتپەۋىنە ەرەكشە ەبدەيلىك، دانالىق، باتىرلىق تانىتتى.

«ابىلاي رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە قيتۇرتقى، الداۋ ساياساتىن ۇستاندى. بۇل ەڭ دۇرىس ساياسات ەدى. وسى ساياساتتىڭ ارقاسىندا ابىلاي ورىستاردىڭ ىشكەرى ەنۋىن از بولسا دا تەجەدى. ويراتتاردى قىتايمەن وداقتاسۋ ارقىلى السىرەتتى. ەكى ورتادا بەيبىت ومىرگە قول جەتكىزدى. كورشىلەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا جول اشتى»^[48].

جوعارىدا اتالعان نەپليۋەۆتىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جازعان حاتىنداعى «قازاقتار مەن قالماقتار بىتىمگە كەلىپ، بىرىگىپ كەتۋ قاۋپى بار» دەپ الاڭداۋىنىڭ دا شىندىق نەگىزى اتالعان جايلاردان بايقالادى. تۇتاس جوڭعار-قازاق سوعىسىندا كوپ جاعدايدا ورىستىق كۇشتەردىڭ ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا وت تاستاپ وتىرعانى تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتاردان ايقىن كورىنەدى.

ەندەشە، اتالعان جايلارعا قانىعا وتىرىپ، ابىلايدىڭ قولعا ءتۇسۋى مەن بوستاتىلىۋىنا قايتا نازار سالساق، ول ەشقانداي رەسەيلىك كۇشتەردىڭ ىقپالى ەمەس. تولەبي باستاعان ەلشىلەردىڭ «ات باسىنداي التىنى» مەن «ايبات»، «اقىلى» دا ەمەس. تۇركى جۇرتىنىڭ جازىلماعان زاڭدارىنىڭ مۇراگەرلەرى بولعان موڭعول-قازاق سىندى كوشپەندىلەر تابيعاتىنىڭ بابادان قالعان تالىماتقا باس ۇسىنعان ادىلەتتىلىگى مەن قانداس باۋىرمالدىعى. ءارى جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە كىرۋىنىڭ ولاردى وتارلاۋ، جويۋ ءۇشىن ەمەس، ەجەلگى اتا يمپەريالارىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى تالپىنىسىنىڭ جەكپە-جەك شەشىمىنە بەرىلگەن ناق مايدان ۇرىستار ارقىلى جۇرگەندىگى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ: «ابىلاي ءداۋىرى – قازاقتىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى»^[49] دەۋى سونداي ادىلەتتى ۇرىس مايدانىندا وزدەرىن دالەلدەۋگە مۇمكىندىك العان قازاق باتىرلارىنىڭ كوپتەپ مايدانعا شىققاندىعىن كورسەتەدى.

ولاي بولسا، مەيلى ءوزىن قازاق ساناعان ابىلاي، مەيلى ءوزىن جوڭعار ساناعان قالدان تسەرەن سول دالالىق زاڭنىڭ تاسقا باسىلعان قاعيداتىنا قاتاڭ تۇردە بويۇسىنا ءبىلدى دەگەن ءسوز. وسىلايشا، كەمەلىنە كەلىپ، قانىنا دا، جانىنا دا جازىلعان اتا-بابا زاڭىنىڭ اق-ادال جولىنان اتتاماي جاساعان ءادىل ۇكىمى ابىلايدى بوستاندىققا شىعاردى.

1740-1750 جىل­دا­رى ابى­لاي جوڭعار­لارمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، جوڭعار­لار قازاقتارعا سىر­دا­ريا ماڭىن­داعى قالا­لار­دى قاي­تا­رىپ بە­رەدى. وسىدان كەيىنگى جەڭىستى شەرۋلەرگە ابىلاي تىكەلەي قولباسشىلىق ەتىپ جوڭعارلارعا ارت-ارتىنان سوققى بەردى.

ورىس عالىمى ا. لەۆشين: «اقىلدى دا، ايلاكەر ابىلاي جوڭعار بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى الاۋىزدىقتى شەبەر پايدالانا الدى. ولاردىڭ ءوزارا تالاس-تارتىسىنا دەم بەرىپ، ءوز ەلىنىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاپ، ەجەلگى جاۋىنىڭ ىشتەي ىدىراۋىن كۇتتى»^[50], – دەپ جازادى.

جوڭعارلار اراسىنداعى ىشكى الاۋىزدىق جانە قىتايدىڭ چيڭ ارمياسىنىڭ زور كولەمدەگى جازالاۋ جورىعى، ابىلايدىڭ اسا شەبەر ديپلوماتياسى اقىرىندا وسى ءبىر ازۋلى، تەنتەك، دالالىق يمپەريانى اڭساۋشىلاردى مۇلدەم قۇردىمعا جىبەردى.

يمپەريالاردىڭ رەداكتسيالاۋىنان وتكەن كەيبىر جازبا دەرەكتەر ابىلاي حاندى چيڭ ۇكىمەتىنە (ەجەنحانعا) باعىنىشتى ەتىپ كورسەتەدى.

«بۇل ارادا، يمپەريالىق ءوزىمشىل ۇعىمداعى قىتاي شەجىرەلەرىنەن باستاۋ الىپ، كەيىنگى تاريحقا كوشكەن ءبىر قاتە دەرەككە نازار اۋدارۋ قاجەت. ابىلاي ەشقاشان ءوزىنىڭ حالقىن بوداندىققا بايلاماعان. قىتاي يمپەراتورىنىڭ بيلىگىن مويىندايمىن، باعىنىشتىمىن دەپ انت بەرمەگەن. ابىلاي اتىنان جازىلعان مۇنداي قۇجات ەشبىر تاريحتا جوق. ابىلاي ەلشىلەرى پەكيندە تەك تاتۋ كورشىلىك، باۋىرلاستىق تۋرالى عانا ءسوز قوزعاعان. جۇزدەسۋلەر، كەلىسسوزدەر بارىسىندا ساراي ۇلىقتارىنىڭ بوداندىق تۋرالى يشاراتىن قابىلداماي، تاباندى تويتارىس بەرىپ وتىرعان.

سول كەزدەگى ديپلوماتيا تىلىنە كوشىرسەك، چيڭ يمپەراتورىمەن قازاق حانىنىڭ اراسىندا «اعا-ءىنىلى قاتىناس» ورنايدى. ال، بۇل كەزدە بوداندىق جۇيە – «اكە مەن بالا اراسىنداعى قاتىناس» دەپ اتالاتىن»^[51].

ابىلاي رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان قازاق ەلىنىڭ گەوساياسي جاعدايىنا يكەمدەلگەن ساياسات جۇرگىزدى. قىتاي اسكەرلەرى جوڭعارلاردى جويىپ، ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ەنە باستاعان كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىن قوسۋعا ۇمتىلىپ، اۋعان شاھى احماد دۋررانيمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. تۇركياعا ەلشىلىك جىبەرۋ نيەتى دە بولدى.

1757 جىلعا كەلگەندە جوڭعارلار ءبىرجولاتا تالقاندالدى. ال «ەدىل قالماقتارى» اتانعان تورعاۋىتتار توبى جوڭعارلارمەن ىشتەي مۇددەلەس بولسا دا تاتقانى جاعىنان دا، تاعدىرى جاعىنان دا ولاردان بولەك ءومىر ءسۇردى. كەيدە جوڭعار اتالعان ۇلكەن توپ پەن كەيىننەن موڭعول اتالعان ۇلت قۇرامىنداعى تايپالىق وداقتاردى ايىرا بىلمەۋدەن كوپتەگەن قاتە ۇعىم-تۇسىنىكتەر قالىپتاسىپ جاتادى.

«شاڭدى جورىق» وقيعاسى جانە ابىلاي حان

ءبىز بۇدان بۇرىنعى تاقىرىپتارىمىزدا ەدىل قالماقتارى تۋرالى بايانداعانبىز. سول دەرەكتەردى قىسقا قايىرساق، بىزدەر جوڭعار اتاعان ويرات حاندىعىنان قاقپايلاۋ كورگەن تورعاۋىتتار ەكى دۇركىن كوشپەن ەدىلگە بارىپ، كەيىننەن ورىسقا باعىنىشتى بولعان ەدى.

ەدىل قالماقتارى مەن قازاقتار اراسىنداعى كوپتەگەن ۇرىستار  ورىستاردىڭ تىكەلەي ارانداتۋى ناتيجەسىندە ورىن الىپ وتىردى.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان ىعىسىپ قانسىراعان قازاق توپتارىنىڭ باتىسقا قاراي قۇيىلىپ، ەدىل-جايىق بويلارىنا قاراي ويىسۋى رەسەي يمپەرياسىن جانە ونىڭ قول استىنداعى – باشقۇرت، قالماقتاردى دا الاڭداتتى. ورىستار ولاردىڭ قۇلاعىنا: «قازاقتاردىڭ بولاشاقتا سەندەردى جاۋلاپ الۋ قاۋپى بار» ەكەنىن سىبىرلاپ، قورعانۋ شارالارىن قاراستىرۋعا شاقىردى. ونسىزدا كوشپەندىلەر تۇقىمىن ءوز وزىنە سالىپ، سولار ارقىلى وت كوسەپ ۇيرەنگەن ورىستىق وتارلاۋ جاڭا سىلتاۋلار تاپتى. ورال ايماعىنا جاڭادان اسكەري بەكىنىستەر سالۋ شارالارىن قارقىنمەن قولعا الدى.

شىنىندا دا باتىسقا قاراي بوسقان قازاقتاردىڭ تاعدىرى اسا اۋىر بولعانعا ۇقسايدى. مۇشكىل كۇيدەگى قازاق اۋىلدارىندا قايىرشىلىق، توناۋشىلىق سىندى ءار ءتۇرلى كەلەڭسىز وقيعالار دا ءجۇز بەرسە كەرەك. سول زامانداعى ماۋرەنناحر دەرەكتەرىندە «قازاقتار ماۋرەنناحر قالالارىنا تولىپ كەتتى، توناۋشىلىقپەن اينالىسىپ ماۋرەنناحردى قۇرتۋعا اينالدى» دەلىنگەن.

قازاقتاردىڭ ءار ءتۇرلى كىرىپتارلىق كۇيى رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن سوعىسسىز باسىپ الۋىنا تۇرلىشە شارت-جاعداي ازىرلەدى.

بەكەن قايراتۇلى «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» اتتى ەڭبەگىندە: «ەدىل بويىنا قونىستانعان قالماقتار ايۋكە حاننىڭ (1670-1724) تۇسىندا 1655 جىلى رەسەي بيلەۋشىسى ءى پەتر پاتشامەن شارتتاسىپ، پاتشالىقتىڭ تۇستىك شەكاراسىن كاپقاز حالىقتارى مەن تۇرىك ەلىنىڭ شابۋىلىنان  قورعاۋدى مىندەتتەپ الدى. ەجەلدەن جاۋىنگەر قالماقتار موينىنا العان مىندەتىن ويداعىداي اتقاردى. اتاپ ايتقاندا: 1681 جىلى باشقۇرتياعا شابۋىل جاساپ، ولاردى ورىستىڭ قول استىنا قۋىپ كىرگىزدى; 1709 جىلى شۆەدتەرگە قارسى پولتاۆا شايقاسىندا ورىستىڭ سويىلىن سوقتى; 1710 جىلى تۇرىكتەرگە قارسى مايدانعا قاتىستى; 1728 جىلى پەرسيا جورىعىنا اتسالىستى; 1786 جىلى ورىس سولداتتارىمەن بىرگە قاپكازدى ويرانداپ، قىرىم حاندىعىنىڭ سوڭعى دەمىن تاۋىستى; 1814 جىلى ورىس-فرانتسۋز مايدانى وتكەن اتاقتى بورودينا شايقاسىندا قالماقتار اسقان ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى.

فرانتسۋز پاتشاسى ناپولەون بوناپارت رەسەي پاتشاسى ءى الەكساندرعا جازعان حاتىندا: «ءسىز بەن ءبىزدىڭ مايدان ادامزات تاريحىندا ءوزىنىڭ كوركەم تالعامىن ساقتاپ، اسكەري ونەردىڭ ەرەكشە ۇلگىسى رەتىندە ەستە قالۋعا ءتيىس ەدى. بىراق ءسىزدىڭ ارميا ساپىندا پايدا بولعان جابايىلار (قالماق جاساعىن ايتادى) ءبىزدىڭ ءماندى-ماعىنالى سوعىس ونەرىن كورسەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەر ەمەس. بۇنداي جابايىلاردى ايداپ سالىپ، ۇلى رۋس ارمياسى ولاردىڭ ارتىنا تىعىلىپ قالۋى جاراسپايتىن قىلىق. مەن بۇنداي جابايىلارمەن ەمەس، وزىمىزگە ساي ورىس سولداتتارىمەن سوعىسۋدى قالايمىن»، – دەۋىنە نەگىز بولعان دۇنيە – وسى ءبىر جاۋىنگەر تايپانىڭ ارەكەتى بولاتىن» دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى^[52].

1771 جىلى قاڭتاردا قوپارىلىپ شىعىستى بەتكە الىپ جولعا شىققان كوشتىڭ ناق سانى – 30 909 شاڭىراق، شامامەن 180-200 مىڭ ادام. كوشتى قورعاۋعا ءتيىس قارۋلى قولدىڭ ءوزى – 40 مىڭ. بۇل سالقار كوش قالايدا، قازاقيانى باسىپ وتۋگە ءتيىس، باسقا جول جوق. پاتشا بۇلاردى قايتارىپ كەلۋگە جايىق ورىس-كازاك جاساعىن جۇمسايدى. ولار قالماقتارمەن شايقاسۋدان بىردەن باس تارتادى. ال، گەنەرال تراۋبەنبەرگ باسقارعان ۇكىمەت اسكەرلەرى، اۋىر قارۋ-جاراعىن سۇيرەتىپ جولعا شىققانىمەن كوشكە جەتە الماي، ارىپ-شارشاپ ورتا جولدان كەرى قايتادى^[53].

قىتايدىڭ قازاقتانۋشى ايگىلى عالىمى سۋ بيحاي «ءتورت ويراتتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى ەڭبەككە سىلتەمە بەرە وتىرىپ، بۇگىنگى تورعاۋىتتار ىشىندە كەرەيلەردىڭ رۋ اتتارى ساقتالعانىن ايتا كەلىپ: «گ.حوۋورتتىڭ «موڭعول تاريحىندا» ەدىل تورعاۋىتتارىنىڭ اراسىنداعى كەرەيتتەردىڭ سانى «1767 جىلى 3861 ءتۇتىن بولعانىن، حان تۇقىمىنداعى ەرەكشە تايپاعا ءتان جوعارى دەڭگەيدەگى موناح اۋلەتتەرى 7672 ءتۇتىن، ال كوكشىنار (قوسشىلار) 3861 ءتۇتىن بولعانىن جازادى. وسىنداعى ءۇش بولىكتىڭ ىشىندە 3861 ءتۇتىن تۇگەل كەرەيت بولۋدان سىرت، قالعان ەكى تايپانىڭ كوپ بولىگىنىڭ دە كەرەيتتەر ەكەنى ءشۇباسىز. ويتكەنى، تورعاۋىت حانىنىڭ ساقاۋىلدارى، زايساندارى، كوك شىنارلارى نەگىزىنەن كەرەيتتەردەن قۇرالاتىن. 1771 جىلى ەدىل بويىنان قايتا كوشكەن كەزدەرىندە كەرەيتتەر حاننىڭ ساقاۋىلى بولعاندىقتان حان مەن رۋ-تايپا اقسۇيەكتەرىنىڭ، موناحتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەمىز دەپ جولشىباي تۋىنداعان جاۋ-جالام كەزىندە كوپ قۇرباندىقتار بەردى»^[54] دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرەدى.

ەدىل قالماقتارىنىڭ كوشىنە قاتىستى بىرنەشە بولجامدار بار. تۇپكىلىكتى سەبەپ وسى ءبىر جاۋىنگەر تايپانى وزدەرىنىڭ دىنىنە، دىلىنە، تىلىنە ەنگىزىپ ءبىر جولاتا «جۋاسىتىپ»، قۇلدانىپ الۋدى كوزدەگەن ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ولارعا تىزەسىنىڭ بارىنشا باتقاندىعى دەر ەدىك. شىندىعىندا دا قالماقتاردىڭ قۇقىقتارى ەلەۋلى تۇردە شەكتەلدى. مال جايىلىمى جەتىسپەدى. قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگىنە حريستيان ءدىنىن كۇشتەپ قابىلداتۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. ولار رەسەي ارمياسىنا جىل سايىن اسكەري جاساقتار بەرىپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى. رەسەيدىڭ كوپتەگەن باسقىنشىلىق سوعىستارى كەزىندە ورىستاردىڭ ايتاقتاپ الدىعا سالىپ قويۋىمەن قىرۋار قالماق قىرىلىپ قالدى.

قىتاي دەرەكتەرىندە اتالعان كوش حاقىندا: «ۇباشىنىڭ تورعۋتتاردى باستاپ وتانعا قايتىپ كەلۋى» دەپ باياندالادى. قىتاي تىلىندە جازىلىپ (2005 جىلى), كەيىننەن (2007 جىلى) ۇيعىرشاعا اۋدارىلعان سونداي تاريحتىڭ ءبىر ۇزبەسى «شىنجاڭ تاريحىنداعى ايگىلى تۇلعالار» دەگەن كىتاپتا بەرىلگەن. وندا باياندالۋىنشا، ەدىل بويىنان «1712 جىلى ايۋقاعا جىبەرگەن ەلشىلەر ۇيىرمەسى سيبەريا ارقىلى  ءجۇرىپ، ەكى جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن بەيجىڭگە جەتىپ كەلگەن»، «ولاردىڭ بۇل ساپارىنان قاتتى اسەرلەنگەن كاڭشي پاتشا ءوزىنىڭ 32 ادامدىق ەلىشەلەر قوسىنىن اتتاندىرىپ، ولار 1712 جىلى 23 ماۋسىم كۇنى جولعا شىعىپ، ەكى جىلدىق ماشاقاتتى ساپار ارقىلى 1714 جىلى 12 شىلدەدە ايۋقا تۇرىپ جاتقان مانتۇقايعا جەتكەن». ولار وندا 14 كۇن بولىپ 1715 جىلى 30 ساۋىردە بەيجىڭگە ورالىپ، كاڭشي پاتشانىڭ ماراپاتىنا يە بولعان ءارى «جات جۇرتتار حاقىندا ەستەلىك» دەگەن كىتاپ جازعان.

«1730 جىلى يۋڭ جيڭ پاتشا توشى جەتەكشىلىگىندەگى ەلشىلەر توبىن پەتربۋرگقا روسسيا ايەل پاتشاسى اننانىڭ تاققا وتىرعاندىعىن قۇتتىقتاۋعا جىبەرگەن. سونىمەن بىرگە مانتاي جەتەكشلىگىندەگى ەلشىلەر توبىن جانە ءبىر مارتە تورعۋتتاردان حال سۇراۋعا جىبەرگەن.

ايۋقانىڭ نەمەرەسى دونروبلاش ساردار بولعان مەزگىلدە چۋ جاپتى تاعى دا ەلشىلىككە جىبەرگەن. ول ورىستاردىڭ كەدەرگىلەرىن بۇزىپ ءوتىپ، ءۇش جىلدىق ماشاقاتتى ساپارمەن، 1756 جىلى (چيان لۇڭنىڭ 21-جىلى) چيڭديداعى جازدىق دەمالىس ورنىنا بارىپ، چيان لۇڭ حانعا ساداق سەكىلدى ساۋعالار تاپىسىرعان ءارى چيزاڭعا (تيبەتكە) بارىپ، دالاي لاماعا عيبادات قىلۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن»^[55].

وسىلايشا، جالعاسقان قىتايلار مەن ەدىل تورعاۋىتتارى اراسىنداعى بايلانىستىڭ ۇزىلمەگەنىن كورەمىز.

«1761 جىلى 19 جاستاعى ۇباشى ساردارلىق تاققا وتىرىپ، تورعۋتتاردىڭ باتىسقا كوشكەننەن كەيىنگى 7-ۇرپاق ساردارى بولعان. ول كوكىرەگى داڭعىل، اقكوڭىل بولعاندىعى سەبەپتى ءوز قاۋىمىنىڭ ەرەكشە قولداۋىنا يە بولعان. كەلەسى جىلى ايەل پاتشا ەكاتارينا II جارلىق شىعارىپ، تورعۋتتار تۇرعان ماڭنىڭ اينالاسىنا بەكىنىس قامالدارىن سالدىرىپ، كوپتەپ جاساق جىبەرىپ، ولاردى ەرەكشە باقىلاۋمەن بارىنشا قىسا تۇسكەن. ءارى ولاردى ءماجبۇرلى تۇردە رەسەي-تۇركيا سوعىسىنا قاتىناستىرعان، سوعىستا 70-80 مىڭداي تورعۋت قازا بولعان. سولاي بولا تۇرسا دا پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى 16 جاستان اسقانداردىڭ بارلىعىن ۇرىسقا قاتىناستىرۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان. قاتتى ازاپ-توزاق ىشىندە قالعان ءارى قۇرىپ كەتۋ قاۋپىنە ءدۇپ كەلگەن تورعۋتتار اقىرى ءتوزىپ تۇرا الماي، قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ، وتانىنا قايتۋعا بەكىنگەن.

شىعىسقا كوشۋ جوسپارى جاسالعاننان كەيىن، بۇكىل تايپاداعىلار جەدەل تۇردە كوش قامىنا كىرىسەدى. اقىرىندا ساتقىنداردىڭ ىشكى قۇپيالىقتى اشكەرەلەپ قويۋى سەبەپتى تورعۋتتار بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن بۇرىن قوزعالۋعا ءماجبۇر بولادى»^[56].

شىن مانىندە ولاردىڭ، 1770 جىلدىڭ كۇزىندە وزدەرىنىڭ اتامەكەنىنە قايتادان قونىس اۋدارۋى تۋرالى سول كەزدەگى قىتاي پاتشالىعىمەن مۇلدەم قۇپيا تۇردە كەلىسكەنى تۋرالى دا دەرەك ايتىلادى.

قالماقتارعا بۇرىنعى وتاندارىنا ورالۋ تۋرالى ۇگىت-ناسيحاتتى ءامىرسان شەرەن جۇرگىزدى. قالماقتار 1770 جىلدىڭ كۇزىندە قىتاي بيلىگىمەن قونىس اۋدارۋ جايلى كەلىستى. ەدىل قالماقتارىنىڭ ءبىر بولىگى بۋددا ءدىنباسىلارى جۇرگىزگەن ۇگىت-ناسيحاتقا بوي الدىردى. 1771 جىلدىڭ قاڭتارىندا جالپى سانى 180 مىڭ قالماق قىتاي ماڭىنا قونىس اۋدارۋعا ارەكەت جاسادى. ەدىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا 60 مىڭعا جۋىعى قالىپ قويدى، سەبەبى مۇز وتە جۇقا بولعاندىقتان ولار وزەننىڭ سول جاعالاۋىنا وتە المادى. سونىمەن بىرگە، كوشىپ-قونۋشىلار اراسىندا وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارعان بىرنەشە مىڭداعان جوڭعارلار دا بولدى. ولاردىڭ سانى 10 مىڭنان 25 مىڭعا دەيىن ارتتى^[57].

جوعارىداعى قىتاي دەرەگى بۇل ايتىلعانداردى تەرىستەمەيدى. «1771 جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا جولعا شىققانى» ايتىلادى. ءارى ايەل پاتشا ەكاتارينا II-ءنىڭ بۇدان حابار تاۋىپ، قۋعىنداپ توسۋ تۋرالى جارلىق شىعارعانىن جازادى^[58].

ورىس جاعى وسى ورايدا «ەكى كوشپەندى جاۋىنگەر تايپانى ءبىر-بىرىنە سوعىپ، قۇرتاتىن تاعى ءبىر سوڭعى وراي كەلدى» دەپ ەسەپتەپ، قازاق جاعىنا حابارشى اتتاندىرىپ، «قالماقتار سەندەردى شاپقالى بارا جاتىر» دەگەن وسەكتەر تاراتتى. قالماقتار جايىق وزەنىنە جاقىنداپ كەلە بەرگەندە ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋەۆ نۇرالى حانعا: «ولار قازاقتارعا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن كەلە جاتىر» دەگەن حابار بەردى. ونىڭ ۇستىنە، نەپليۋەۆ قازاقتارعا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان قالماقتارعا قارسى شايقاسقا شىعىپ، قان مايداندا ولجاعا تۇسكەن قالماقتاردىڭ بۇكىل دۇنيە-مۇلكىن بۇلاپ-تالاپ، يەلىك ەتۋ قۇقىن بەرەتىندىگىن ۇقتىردى.

ال قازاقتار جاعىنا قالماق باسشىلارى الدىن الا جول سۇراپ حات جازعان بولسا دا ولار: «بۇل قالماقتاردىڭ ءبىزدى الداعان ارامدىعى بولماسىن» دەگەن كۇدىكتى وي كەلتىردى. ءسويتىپ، اتا كەكتى قۋسا دا، مالدى-كۇيلى تورعاۋىت توبىن بۇلاپ، وڭاي ولجا الۋدى ماقسات ەتسە دە، ورىستىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوقسادا قازاق جاعى تورعۋتتارعا تاپ بەرەدى.

بۇل تۋرالى قىتاي جازبالارى: «... قالىڭ قارمەن قۇرسانعان قازاق دالاسىنا كىرگەندە، ولاردىڭ كازاكتاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، 9 مىڭ ادامىنان ايرىلعانىن» جازادى. ءارى ولاردىڭ كازاك قولىن تاس-تالقان ەتىپ، جالعاستى ىلگەرلەگەنى ايتىلادى. «ىلە-شالا پاتشالىق رەسەيدىڭ 50 مىڭدىق بىرلەسكەن جاساعىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىرادى» دەيدى^[59]. مۇمكىن، بىرلەسكەن ارميا دەپ قازاق قولىن مەڭزەگەنى بولار. وسىدان كەيىن ولار «قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي ىلگەرلەگەن». وسى ارادا ويلاماعن جەردە قوسىن ىشىنە اۋرۋ تاراپ كوپ ادامنىڭ ولگەندىگىن ايتادى. ءسويتىپ ولار 1771 جىلى 17 شىلدەدە ىلە وزەنى بويىنا ىلىنگەن. ساپارعا شىققان 170 مىڭداي ادامنان، نە ءبارى 70 نەشە مىڭى عانا امان جەتكەن^[60].

تاعى ءبىر جاي، اتالعان دەرەكتە كورسەتىلۋىنشە، «پاتشالىق رەسەي تورعۋتتاردىڭ شىعىسقا كەتىپ قالۋىنا قاتتى قاپالانىپ ءارى جاۋىعىپ، كوزسىز نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ولاردى قۋا سوققىلاۋ تۋرالى پارمەنىن جەتكىزگەن. چيان لۇڭ پاتشا: «سوعىس جاساۋ نەمەسە تۇرعىن ەتۋدى پاتشالىعىمىز ءوزى شەشەدى» دەپ پاتشالىق رەسەيگە تويتارىس بەرگەن»^[61].

ءسويتىپ، قىتاي پاتشاسى چيان لۇڭ ۇباشى باستاعان توپتى ارنايى قابىلداپ، قوناعاسى بەرىپ، پۋ توزۇڭچيڭ عيباداتحاناسىنىڭ الدىنا «تورعۋتتاردىڭ وتانعا ورالعاندىعىنىڭ ەسكەرتكىشى» جانە «تورعۋت قاۋىمىنا ىزەت كورسەتۋ ەستەلىگى» اتتى ەكى ايباتتى ەسكەرتكىش تاس قويعىزعان ەكەن.

ابىلاي حان جانە «شاڭدى جورىق وقيعاسىنا» قاتىستى ايتقاندا، بوسقىن حالىقتىڭ قازاق دالاسى ارقىلى باسىن امان الىپ وتپەكشى بولعان مۇقتاجدىعىنا نازار اۋدارعان دۇرىس. كەيبىر ادەبيەتتەردە ايتىلعانداي ولاردىڭ «قازاق دالاسىن قاقىراتىپ، قىرىپ-جويىپ وتەتىندەي» ارام پيعىلى بولماعانىن جوعارىداعى دەرەكتەردەن ايقىن اڭعارامىز.

1771 جىلعى 16 ساۋىردە كنياز ۋرۋسوۆتىڭ استراحان گۋبەرناتورى ن.ا.بەكەتوۆكە جازعان حاتىندا: ... مەنىڭ ەستىگەنىم، قالماق بيلەۋشلەرى شەرەڭ مەن بامبار ابىلاي حانعا حات جازىپتى: ەدىل بويىنان شىعىسقا، قىتايعا قاراي اۋىپ بارا جاتقان قالماقتاردى قازاق جەرى ارقىلى امان وتكىز، قالماقتىڭ ءجۇز جاقسى قىزىن بەرەمىز، دەپتى. شەرەن مەن بامبار ءوزىنىڭ ايماقتارىن باستاپ، ۋباشىنىڭ الدىندا 20 شاقىىرمداي وزىپ كەتىپ بارادى. قازاقتاردىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنەن ەستىگەنىم، قىتايدىڭ حانى ابىلاي سۇلتانعا حات جازىپ، «استراحانداعى قالماقتار بىزگە كەلە جاتىر، ولاردىڭ جۇرەتىن جولىن اشىپ قوي» دەپ تالاپ ەتىپتى-ءمىس. وعان ابىلايدىڭ نە جاۋاپ بەرگەنىن بىلمەيمىز، بىراق وسى ەستىگەنىمىز شىندىققا ۇقسايدى»^[62].

كەيىنگى تاريح بويىنشا قاراعاندا، جوعارىداعى قۇجاتتىق دەرەك كەيبىر نارسەگە ناقتىلى ەمەس، ەرىن ۇشىنداعى كۇدىكتى ەمەۋرىنمەن قاراسا دا ۋاقىت اتتى تورەشى سوڭعى ناتيجەنىڭ سوندا ايتىلعانىنداي بولعانىن كورسەتتى.

«1771 جىلى ەدىل قالماقتارىنىڭ جوڭعارعا قازاق جەرى ارقىلى ۇدەرە كوشىپ، بالقاشقا جاقىنداعان كەزدە ابىلاي باستاعان قازاقتىڭ قالىڭ قولى قالماقتاردى قورشاۋعا الدى. وسى كەزدە قالماق باسشىلارى ۇباشى مەن سەرەن بىتىمگە كەلۋدى، بۇكىل ەل-جۇرتىمەن بوداندىققا قابىلداۋدى سۇراپ، ەلشى جىبەردى. كىرىپتار ۇسىنىستى تالقىلاۋ ءۇشىن شاقىرىلعان اسكەري كەڭەستە ابىلاي تاعى دا كورەگەندىك تانىتىپ، جەڭىلگەن جاۋدى قىرىپ-جويۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى. ەدىلدەن اۋعان قالماقپەن كەلىسسوزگە كەلىپ، تىم قۇرىسا ولاردىڭ جوڭعارعا ەركىن ءوتىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ جونىندەگى ابىلاي ءتۇيىنىنىڭ ارجاعىندا شىعىستاعى ۇلى كورشىمەن بولاشاقتاعى قارىم-قاتىناستى ويلاۋ جاتتى. جوڭعاردان ازات ەتىلگەن شىعىستاعى جەرلەرگە قازاق اۋىلدارىن اپارىپ تۇپكىلىكتى قونىستاندىرۋ دا ابىلاي ساياساتىنىڭ تەرەڭدىگىن، كەمەڭگەرلىگىن ايقىن كورسەتەدى. ونىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتى قازاق حالقىنىڭ بۇتىندىگىن، ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا باعىتتالدى»^[63].

شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا، قالماقتاردى قازاق جەرىنەن امان وتكىزىپ جىبەرۋ يدەياسىن ابىلاي قولداعانىمەن ونىڭ قول استىنداعى باتىرلارى مەن بيلەرى وعان كەلىسپەدى دەلىنەدى. ءسويتىپ كەلىسىمنىڭ شەشىمىن كۇتىپ جاتقان قالماق جاعىنا: «قازاقتار سەندەردى الداپ، اسكەر توپتاپ، تەز ارادا قۇرتىپ جىبەرمەكشى» دەگەن سىبىس جەتەدى. قالماق جاعى قازاق قورشاۋىن بۇزىپ شىعىپ، قاشۋعا ارەكەتتەنەدى. ولارعا جاۋىققان قازاق توبى: «انە، ايتقانىمىز كەلدى. بۇلار بىزگە قارۋ كوتەردى» دەپ ولارعا لاپ قويادى. سوعىستىڭ ءبىر شەتى ۇلى ءجۇز جەرىن شارپىعاندىقتان جوڭعار زامانىندا ولارمەن وداق بولىپ، كوپ كۇرەستەن شەت قالعان ۇلى ءجۇز اۋىلدارى دا تورعاۋىت توبىنىڭ مال-مۇلكىن ولجالاپ، شابان-شالاعاي ادامدارىن تۇتقىنعا ءتۇسىردى.

1773 جىلعى 26 قاڭتاردا قازاق تۇتقىنىنا تۇسكەن  دەرەگار دەگەن ەدىل قالماعى مىناداي ماعلۇمات قالدىرعان: «…بالقاش كولىنە جەتكەنىمىزدە اتىمىزدىڭ اياعى سىنىپ، قازاقتاردىڭ قولىنا تۇستىك. مەنى سيبان كەرەي بولىسىنىڭ قازاعى قوجانازار ءساتتىباي يەلەندى. جاعدايىم جامان بولدى. قوجانازار مەنەن ايەلىن قىزعانىپ، ۇرىپ-سوقتى، قورلىق كورسەتتى. سودان سوڭ، ەرىكسىز قاشىپ شىعىپ، ورىس بەكىنىسىنە كەلدىم. مەن بۇرىن رەسەيدىڭ ازاماتى بولعانمىن…»^[64].

بۇل دەرەكتەر قازاق تۇتقىنى بولعان قالماقتاردىڭ كەيىننەن الدىڭعى ىزبەن كەتكەن ەل-جۇرتىنىڭ سوڭىنان قاشىپ بارعاندىعىن بايقاتادى.

يمپەراتور اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، دارىگەر، دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋشى-عالىم يوانن سيۆەرستىڭ 1792-جىلى قازاق دالاسىنا جاساعان ساياحات ەستەلىگىندەگى:  «...5-شىلدە كۇنى ۇرجار وزەنىن بويلاي، 40 ۆەرستاداي الىستان كورىنگەن جاي-توبەگە بەت الدىق. جولدا استراحاننان 1770 نەمەسە 1771 جىلدارى قاشىپ شىققان قالماقتار مەن قىتايلىقتاردىڭ اراسىندا بولعان سوعىستىڭ ىزىندەي، جان-جاعىنا ور قازىلعان قامالعا كەزدەستىك. ال قازىر، وسى حالىقتاردىڭ كوپتەگەن قالدىعى، ەرتىستىڭ باسى مەن بورا-تال، قانجىپ وزەندەرىنىڭ بويىندا ەمىن-ەركىن تۇرىپ جاتىر»، – دەگەن جولدارى «شاڭدى جورىقتىڭ» ىزدەرى مەن ارى اسقان قالماق جاعدايىنان ازدا بولسا دەرەك بەرەدى^[65]. دەگەنمەندە، مۇنداعى «قاشىپ شىققان قالماقتار مەن قىتايلىقتاردىڭ اراسىندا بولعان سوعىس» دەگەنى جاڭساق ايتىلعان. وندا نە قازاق-ءشۇرشىت قاقتىعىسى نە قازاق-قالماق قاقتىعىسى بولۋى مۇمكىن. ال قالماق-قىتاي اراسىنداعى ۇرىستى ايتپاق بولسا ونىڭ جىل شاماسى 1750 جىلدارعا تۋرا كەلەدى.

«شاڭدى جورىق» وقيعاسىندا ىلەگە قاراي بەت تۇزەگەن تورعاۋىتتاردان قۋعىن-سۇرگىن، سوعىس كەزەڭىندە ءبولىنىپ قالعان ءبىر بولەك ەل قىرعىزستاندا «سارت قالماق» اتانعان ءبىر اۋىل بولىپ تۇرادى دەگەن دە دەرەك  بار.

ەسكەرە كەتەرلىك، تاعى ءبىر جاي – بۇدان بۇرىن دا تىلگە تيەك ەتىلگەنىندەي، قازاق جەرىندە تۇرعىلىقتى قالماقتاردىڭ دا بولعاندىعى. ونىڭ ءبىر توبى ابىلايعا قاراستى ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندە بولعان. «شاڭدى جورىق» وقيعاسىنان كەيىن ولار دا: «ءتۇبى مىنا قازاقتاردان بىزە وپا جوق ەكەن» دەپ ءبىلىپ، الدىڭعى كوشتىڭ ىزىمەن قاشا كوشەدى.

ومبى مۇراعاتىندا 1773 جىلعى اقپان ايىندا قازاق تۇتقىنىنان قاشقان قالماق ايەلىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى تۋرالى كەلەسىدەي دەرەك كەلتىرىلەدى: «مەنىڭ اتىم جارگا باردازاماەۆا، 40 جاستا­مىن. بۇرىن ەدىل بويىندا، ەناتەۆ بەكىنىسىنە قارسى مەكەندە، دوتبير دۋندۋكوۆ كنيازدىڭ قاراۋىنداعى ەلدە تۇرعانمىن. جايلاۋدا 15 جاسار قىزىم اۋىرىپ، ونى ەمدەتۋ ءۇشىن وباشى حاننىڭ ەلىنە بارۋعا ءماجبۇر بولدىم. ول ەل شىعىسقا، بۇرىنعى جوڭعار جەرىنە جاپ­پاي اۋىپ بارا جاتىر ەكەن. مەن سولارمەن بىرگە كەتتىم. بالقاش (بالحاسى) كولىنىڭ جاعا­سىنا كەلگەندە اتىمىز ءولدى، وتىز شاقتى ادام جاياۋ قالدىق. ءبىزدى قازاقتار ۇستاپ الدى دا اۋىل-اۋىلعا تاراتىپ، ءبولىپ جىبەردى. مەن ابى­­لاي سۇلتانعا قارايتىن ۋاق بولىسىنىڭ ەل اعاسى بايان باتىردىڭ يەلىگىندە بولدىم. بايان باتىر قايتىس بولاردىڭ الدىندا مەنى ءوزىنىڭ ءىنىسى حابين تۋلتۋ بۋلۋكوۆقا (بولەك) بەردى. وسى ۋاقىتقا دەيىن سوندا بولدىم. ول ەلدە جاعدايىم قيىن بولدى. باسقا قالماقتار سياقتى مەن دە بۇرىن رەسەيدىڭ قولاستىندا بولعاندىعىمنان قاشىپ شىقتىم. ءتۇن ىشىندە ءبىر تۇيەنى ۇستاپ ءمىندىم. پريوزەرنىي ستاني­تساسىنا ءبىر شاقىرىم قالعاندا، تۇيەنى دالاعا تاستاپ، ءوزىم بايان اۋلاعا (باياناۋىل – رەد) جاياۋ كەلدىم^[66].

ۇمبەتەي جىراۋدىڭ «جانتاي باتىر» جىرىندا دا  «قاشقان تورعاۋىتتاردى سوڭعى قۋ» اتالعان دەرەكتەردىڭ، 1773 جىلعى اقپان ايىنداعى جوعارعى دەرەكتەرمەن ۋاقىت جاقىندىعىن كورسەتەدى.

اتالعان جىردا تورعاۋىتتاردىڭ كوشۋگە قامدانعانى حاقىندا:

قۇرتىپ قىسقا اياقتى قارا مالىن،

تولدەتپەي ۇزىن اياق جانۋارىن.

تۇلپارىن تۋسىراتىپ، بەدەۋ باپتاپ،

تورعاۋىت جاساي بەرگەن كەتۋ قامىن»، – دەگەن جولدار بار.

جىردا قاشقان تورعاۋىتتى قۋعان جانتاي باتىردىڭ مەرت بولعانى باياندالادى.

وسى كەزەڭدەرگە دەيىن قىتاي-قازاق اراسىنداعى تورعاۋىتتاردىڭ داۋلى ماسەلەلەرى دە بىرازعا دەيىن سوزىلعان كورىنەدى. «چيڭ اۋلەتى ساراي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» اتتى كىتاپتا 1773 جىلى 11 جەلتوقسانداعى چيان لۇڭ پاتشانىڭ مىناداي ءبىر حات-جارلىعى تىركەلگەن:

«اسكەري قۇپيالىق امباندارىنا: ەلتو (تارباعاتاي كەڭەسشى امبانى – رەد) ابىلايدىڭ قازاق جەرىندەگى تورعاۋىتتار مەن تورعاۋىت جەرىندەگى قازاقتاردى ءوزارا اۋىستىرۋ تۋرالى تىلەك بىلدىرگەنىن حابارلادى. بىلاي ىستەۋ قاجەتسىز. تورعاۋىتتار ەدىلدەن بەرى قاراي اۋعاندا قازاقتار ولاردىڭ ءبىرتالاي ادامىن جولدا ۇستاپ قالعان. بۇل قاراۋىل بەكىنىستەر تۇرعىزىلۋدان بۇرىنعى ءىس بولعاندىقتان باسقارۋ قيىن. ولاردى ءوزارا اۋىستىرۋعا كەلىسسەك، وزىمىزگە كوپ اۋرە تاۋىپ الامىز. ونىڭ ۇستىنە، قازاقتاردىڭ ىندىنى جامان. وسى ءىستى سىلتاۋراتىپ وزگە جاڭجال شىعارۋى دا ىقتيمال. امبە، بىزگە العاش كوشىپ كەلگەندە تورعاۋىتتاردىڭ ءال-اۋقاتى وتە تومەن ەدى. سان مارتە قامقورلىق كورسەتىپ، ورنالاستىرۋىمنىڭ ناتيجەسىندە تۇرمىستارى انتەك وڭالدى. ەگەر ادامداردى ءوزارا اۋىستىرساق، ولار ءوز جاندارىن باعا الماي، ارادا قولايسىز جاعدايلار تۋىلۋى مۇمكىن. ەلتوعا مەنىڭ وسى جارلىعىمدى جەتكىزىڭدەر: ەگەر ابىلاي بۇل ءىستى تاعى دا قوڭىرىتسا (قايتا قوزعاسا – رەد), تورعاۋىتتار دا، قازاقتار دا ەجەن حاننىڭ جاماعاتى، قاي جەردى قونىس ەتسە دە بولادى. ءوزارا اۋىستىرۋدىڭ قاجەتى دە شامالى دەپ ايتسىن. مەنىڭ ويىمدى ولار دا ءبىلسىن!...»^[67].

تاعى ءبىر قىزىق جاعداي، قازاق-تورعاۋىت اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، بارىس-كەلىس مۇنىمەن دە توقتاپ قالمايدى. قىتاي دەرەكتەرىندە ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ قايىن اتاسى بوزۇك (سۇيەگى ويرات) پەن بالاسىن ەرتىپ قازاق جەرىنەن قاشقان تورعاۋىت ايەلگە قاتىستى 1775 جىلى ىلە گەنەرالى يلىتۇعا جازعان ءبىر پارشا حاتى ساقتالعان.

حاتتىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى بىلاي: «ىلەنى بيلەپ تۇرعان گەنەرال، امباندارعا Əبىلپەيىز ۋاڭنان دۇعاي سəلەم. دەمەكشىم مىناۋ: قويان جىلى ءسىز شəۋەشەكتە ەدىڭىز، ءبىر كəرى اتامنىڭ بارلىعىن سىزگە مəلىمدەگەن ەدىم. «قارتايدىم، ەندى قالماق جۇرتىنا بارىپ، ءوز دəستۇرىممەن باقيلىق بولسام»، – دەپ شəۋەشەككە بارىپ ەدى. «ولگەنشە اسىراپ تۇرسىن»، – دەپ ءبىر كىشكەنە بالا مەن ءبىر əيەلدى ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن قاريانىڭ جانىنا اپارىپ ورنالاستىرىپ ەدىك. «قاريا قايتىس بولعان سوڭ ءوز قالاۋى بويىنشا قايتار»، – دەپ ەدىڭىز. ەندى ەستىسەك، (ولار) قاينۇك-قۇلجاعا بارىپتى، (بىزشە، ولار) ءوز ەركىمەن نەمەسە جارلىقپەن باردى. قويان جىلىندا كەلگەندە «قايتارارمىن» دەگەن جارلىعىڭىز بار ەدى، «ولگەنشە بايدى اسىراپ تۇرسىن، ولگەن سوڭ قايتارارمىن»، – دەپ ەدىڭىز. ەگەر قايتارساڭىز، ء(بىز) بالالارىڭىزعا ساۋابى تيەر ەدى. بابىق ماعان جولىققالى كەلگەن ەكەن، سونىڭ اراسىندا ءبىر تورعاۋىت əيەل ءبىر كىشكەنە بالاسىن الىپ كەتىپتى، بالا ءوز قالاۋىمەن كەتپەگەن. تاعى ءبىر قازاق زاعيپ ناۋقاس ەكەن، بۇرتتىڭ قاسىنداعى ءبىر دəرىگەرگە اۋرۋىن قاراتىپ كەتسە، بۇرت الىپ كەتىپتى، بۇل زاعيپتىڭ سۇيەگى قازاق ەكەنى بەرگى قازاق جۇرتىنا ءمəلىم. مۇندايلار ءسىزدىڭ جاققا بارسا، ايتپاسا بولمايدى. ء[مور] Əبىلپەيىز باھادۇر سۇلتان»^[68].

جوعارىداعى قۇجات مازمۇنىنان بايقاعانىمىزداي، وندا تومەندەگىدەي ءۇش ۇلكەن مəسەلە حاتقا ارقاۋ بولعان: ءبىرىنشىسى – قازاق حانى – Əبىلپەيىزدىڭ اتاسى: «قارتايدىم، ەندى قالماق جۇرتىنا بارىپ، ءوز سالتىم بويىنشا باقيعا اتتانسام»، – دەپ شəۋەشەككە بارۋى ءəرى ونى اسىراپ تۇرۋعا جىبەرگەن ءبىر əيەل مەن ءبىر بالانى قازاق جاعىنا قايتارۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرۋى; ەكىنشىسى – ءبىر تورعاۋىت əيەلدىڭ بالاسىن الىپ قازاق جەرىنەن قاشۋى; ءۇشىنشىسى – دəرىگەرگە قاراتقالى قويعان قازاق زاعيپتى بۇرتتىڭ الىپ كەتۋى.

Əبىلپەيىز حان وسى جولى جازعان حاتتارىن ىلە گەنەرالىنا تابىستاپ كەلۋ ءۇشىن كىشى ۇلى – بوپىنى ەلشى سايلاپ اتتاندىرادى. بوپى 14 جاستاعى بوزبالا بولعاندىقتان، دەرەكتە ەلشىلەردى توبەت باستاپ كەلگەنى ايتىلادى. ەندەشە، حاتتا ايتىلعان وقيعالار قالاي تۋىندادى، وسىنداعى Əبىلپەيىز ۋاڭنىڭ «ءبىر كəرى اتام بار ەدى» دەگەندەگى اتاسى، ءسىرə، كىم؟

دەرەك كوزدەرى Əبىلپەيىزدىڭ ءبىر əيەلىنىڭ قالماق قىزى – شاعان حانىم ەكەنىن، ونىڭ» تەگى – ويرات (تورعاۋىت – رەد), بوزۇكتىڭ قىزى ەكەنىن كورسەتەدى. ول – ءəسىلى، باراق سۇلتاننىڭ جەسىرى، باراق قايتىس بولعان سوڭ Əبىلپەيىز ونى əمەنگەرلىك جولمەن العان، سوڭىنان جوشى تۋعان. سوندىقتان بولار، يلىتۇ ءوز پاتشاسىنا جازعان مəلىمدەمەسىندە «ويرات قاريانى جوشىنىڭ ناعاشى اتاسى» دەپ ارنايى تانىستىرعان ەكەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراسىنشا، بوزۇك قاريا جاي ادام ەمەس، مالدى-جاندى، بەگزات اۋلەتتەن بولسا كەرەك. سوندىقتان دا ەكى جاق تا اتالعان قارياعا قاتىستى وقيعاعا بەي-جاي قارامايدى. جاي عانا بىرەۋدىڭ قىزى بولسا شاعان حانىمدا قازاق حاندارىنىڭ ۇلىقتاعان ايەلدەرىنىڭ ءبىرى بولماسا كەرەك ەدى.

بۇدان بۇرىنعى بايانىمىزدا ايتىلعانىنداي قازاق-قالماق (تورعاۋىت) قاتىناستارىندا ءالى دە جۇمباق كۇيىنشە قالىپ كەلە جاتقان قانشاما وقيعالاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر مىسالى وسى حاتتان كورىنىپ تۇر.

ورىستىڭ «جوڭعار مەن قازاق بىرىگىپ كەتپەسىن» دەپ ولەردەي قورىققانى سياقتى، كەيىنگى «شاڭدى جورىق» وقيعاسىندا دا قىتاي جاعى «ەدىل قالماعى مەن قازاقتار جاسىرىن ىمىراعا كەلىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كىرىپ العاسىن، الدە قانداي ارام پيعىلدارىن ىسكە اسىرىپ جۇرمەسىن» دەيتىن الاڭداۋشىلىقتا بولعانى دا بار. ونى مىنادان كورۋگە بولادى:

1772 جىلعى 19 قاراشا كۇنگى ابىلاي مەن تورعاۋىت حانى ۋباشىنىڭ بايلانىسى تۋرالى قىتاي پاتشاسىنىڭ جارلىعىندا: «قازاقتاردىڭ ىشىنەن كەلگەن داۋا دەگەن ادامدى بەيجيڭگە اكەلىپ...تەرگەدىك. ونىڭ ايتۋىنشا: «بىلتىر ۋباشتار (تورعاۋىت حانى) كەلگەن كەزدە ەدىلگە ساۋدامەن بارعان كۋنكەر باستاعان 8 ادامدى جەكە-جەكە الىپ جۇرگەن ەدى. بىراق، جولدا بىرەۋى قاشىپ كەتىپ، ابىلايعا بارىپ پانالادى. ابىلاي وعان جول قاراجات، استىنا ات بەرىپتى. جانە وعان: سەندەردىڭ ۋباشى حاندارىڭمەن ەكەۋىمىز تەتەلەس قانداس ەدىك. قونىسىمىز شالعاي بولدى دا، ءتىل تابىسا المادىق. ۋباشى ەندى ەجەن حانعا باعىنىپ، مەنىڭ قاراشالارىما بوگەت جاسامايتىن بولدى. ەندى حات-حابار الىسىپ، سالەمدەسىپ تۇرايىق»، – دەپتى. شۋحاتۋباشتاردى جاسىرىن تەرگەپ، ونىمەن بىرگە كەلگەن كۋنكەر سياقتى جەتى ادامنىڭ ىشىنەن ءجون بىلەتىن ءبىر-ەكەۋىن تاۋىپ بەيجيڭگە جەتكىزسىن.

بۇعان قوسا: ابىلاي ورىسقا جاعىنۋ نيەتىمەن، ورىستارعا جاۋشى سالىپ، حات جولداپ وتىرعانى داۋسىز. سوندىقتان، ون جاسقا دەيىن وزىمەن دامدەس بولىپ، بىرگە وسكەن داۋانى ابىلاي بىزگە تىڭشىلىققا ادەيى جىبەرىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ ابىلايدىڭ سىرتىنان تەرگەپ جاتقانىمىزدى ءوزى ەستىسە، ونىڭ كۇدىكتەنۋى مۇمكىن. بۇل قازاقتارمەن قارىم-قاتىناستاعى وتە ماڭىزدى ءىس. داۋاعا تارتۋ تارتىپ، ونى ىلەگە جەتكىزىپ سالىپ، اعاسى كۇبىتپەن بىرگە تۇرعىزىپ، باس قامداۋشى شوتىنعا قۇپيا باقىلاتتىرىپ، قولدان شىعارماۋ كەرەك. داۋانى ابىلايمەن دە حابارلاستىرماۋ كەرەك»^[69].

بۇدان جوعارىدا ايتقانىمىزداي ورىس پەن قىتايدىڭ دا كوشپەندىلەر تۇقىمىنىڭ جاسىرىن بىرىگىپ كەتۋىنەن قاتتى الاڭدايتىندىعى مەن قىتاي پاتشاسىنىڭ «ابىلايدىڭ سىرتىنان تەرگەپ جاتقانىمىزدى ءوزى ەستىسە، ونىڭ كۇدىكتەنۋى مۇمكىن. بۇل قازاقتارمەن قارىم-قاتىناستاعى وتە ماڭىزدى ءىس» دەۋىنەن ولاردىڭ ابىلايمەن ساقتىقپەن ساناساتىندىعىن كورەمىز.

1773 جىلعى 26 اقپان. قازاق تۇتقىنىنان قاشقان ەدىل قالماعى دارازى شارىتوۆتىڭ ايتقاندارىنان: «1771 جىلى مامىر ايىندا… بالقاش كولىنە جەتكەنىمىزدە، اتىمىزدىڭ اياعى سىنىپ، قازاقتاردىڭ قولىنا تۇستىك. مەنى كەرەي بولىسىنىڭ قازاعى سەگىزباي الىپ كەتتى».

... قازاقتاردان ەستىگەنىم: ابىلاي سۇلتانعا قىتايدىڭ حانى ەلشى جىبەرىپ، قولىنداعى قالماقتاردى بوساتىپ، قىتاي جاعىنا بەرۋدى سۇراپتى. وعان ابىلاي سۇلتان: «مەنىڭ قولىمدا ءبىراز ەدىل قالماقتارى بار ەكەنى راس. ولاردىڭ كوبى كارى، اۋرۋ، بالا-شاعا، ءال-قۋاتسىز ادامدار. باسقالارىن قازاقتار ءبولىپ-ءبولىپ الىپ كەتكەن. جانە دە بۇرىنعى كەزدە قالماقتار قازاقتارعا كوپ جاۋلىق كورسەتىپ، قازاقتاردى قىرعان، تالاپ-توناعان. سوندىقتان، قازاقتار بۇل قالماقتاردى وڭايلىقپەن بەرمەيدى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى^[70].

مۇنىڭ بارلىعىندا ابىلايدىڭ وزگەلەردىڭ الدىندا ءوزىن كەسەك، بيىك ۇستاعان ءور تۇلعاسى مەنمۇندالايدى. ءارى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس، تۋىسقان حالىقتار اراسىنداعى ادامي قاسيەتتەر سىندى پاراساتتى پايىمدارى حاندىق كەسكىنىن ايعاقتايدى.

شىن مانىندە، قالماقتار مەن جوڭعارلار پاتشالىق رەسەيدىڭ تۇران دالاسىنا جاساعان ەكسپانتسياسىنا قاراتقان ەڭ ۇلكەن توسقاۋىل ەدى. ولاردىڭ قۇرتىلۋى ورىس وتارشىلدارىنا قازاق دالاسىنا كەدەرگىسىز كىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن جاساپ بەردى.

ابىلاي مەن «شاڭدى جورىق» وقيعاسىندا شىندىقتىڭ تاساسىندا قالعان كۇڭگىرت بەتتەر ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ول زەرتتەۋلەر يمپەريالىق يدەيالار شەڭبەرىنەن شىعىپ، كوشپەندى حالىقتاردىڭ ىشكى-سىرتقى شىنايى قارىم-قاتىناستارىن بارىنشا باسشىلىققا العاندا عانا كوزدەگەن نىساناسىنا جەتە الادى. جاتتاندى يدەيالار مەن ادەبيەتتەردەن الىستامايىنشا ناعىز شىندىققا جەتە المايمىز.

اتالعان وقيعالار عانا ەمەس، وقۋلىقتاردا قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارى مەن ابىلاي بيلىگى دە دۇرىس كورسەتىلمەگەن. ايتالىق، 8-سىنىپقا ارنالعان  ج.قاسىمباەۆ قۇراستىرعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا:  ءبىر قاراپ شىعايىق. «ابىلاي حان بيلىگى» تاقىرىبىندا – ورىستار 1778 جىلدىڭ 24 مامىرىندا ابىلايدى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ بەكىتتى»^[71] دەپ جازىلعان. شىن مانىندە بۇل تاقىرىپ تاريحي قۇجاتتاردى سارالاپ، تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى.

ابىلايتانۋ عىلىمىنىڭ ءبىر ىزدىلىككە تۇسپەۋى، الىگە دەيىن حاننىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن كورسەتە الماۋىمىز تاريحشىلارعا عانا ەمەس، تۇتاس قازاق قوعامىنا سىن بولىپ تابىلادى.

ابىلاي 1760-1780 جىل­دا­ر ىشىندە رە­سەي جانە قىتاي ەلدەرى­مەن تولىق ديپ­لو­ماتي­يالىق باي­لا­نىس­تار ور­نا­تتى. شەكارلىق ايماقتاردى تىىنشتاندىرىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن بولعان تالاس-تارتىستى شەشتى. وسى­لاي­شا ول قازاقتىڭ جەرىن كورشىلەرىنەن قورعاپ قالۋ سا­ياسا­تىن ۇستان­دى. ابى­لاي حان­نىڭ شە­بەر ديپ­لو­ماتي­يالىق سا­ياسا­تىنىڭ ءناتي­جەسىندە XVI­II عاسىر­داعى ساحارا بيلەۋشىلىگىنە تالاسقان كوشپەلى حالىقتاردىڭ ىشىندە قازاقتار ال­دىڭعى ورىنعا شىقتى.

سۇلتان ابىلاي وزىمەن زامانداس حان-سۇلتانداردىڭ قاي-قايسىسىنان بولسىن قۋلىعى مەن اقىلى جاعىنان باسىم، ونىڭ بويىندا قۋاتتى بيلەۋشىگە ءتان قاسيەتتىڭ ءبارى بار. ول ورىس يمپەراتورىمەن دە، قىتاي بوعدىحاندارىمەن دە، ءتىل تابىسىپ، ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز بيلەۋشى بولدى^[72].

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي: «سول ۋاقىتتىڭ كۇڭگىرت جاعدايى ابىلايعا باتىلدىعىن، تاپقىرلىعى مەن اقىلدىعىن جارقىراتا كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى»^[73].

شىڭعىس حان ارقىلى جوشىدان وربىگەن اۋلەت ىشىندە ابىلايدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى تاريح بەتىنە التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدى. بۇگىنگى مەملەكەتىگىمزدىڭ شەكاراسى دا ابىلاي سىلتەگەن اق الماس قىلىش پەن بولات نايزا ارقىلى قالىپتاسقان ەدى. ابى­لاي حان­نىڭ كورە­گەندىكپەن جۇرگىزگەن ىشكى جانە سىرتقى سا­ياسا­تى با­رىسىن­دا قازاق حان­دىعى قۋات­تى، ءبىرتۇتاس مەم­لە­كەت­كە اي­نال­دى.

ابىلاي وزىنە سەنگەن، ەرگەن قارا ورمانداي حالقىن ەركىندىك، ەلدىك تۇعىرىنا قالاي كوتەرسە، حالقى دا ونى سولاي كوتەردى، ارداقتادى. اڭىز، جىرلارعا ارقاۋ قىلدى.

«بۇقار جىراۋدىڭ مۇرالارىندا ابىلايدىڭ كەزىندە 20 شاقتى باتىردىڭ ەسىمدەرى اتالادى. ال ۇمبەتەي جىراۋ ابىلايدىڭ تۇسىنداعى ءىرى باتىرلار مەن بيلەردى: «...كەرەيدە باتىر جانىبەك، قاز داۋىستى قازىبەك، قۋ داۋىستى قۇتتىباي، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، ابىلاي سەنىڭ تۇسىڭدا، سول بەسەۋى بولىپتى-اي! – دەپ جىرعا قوسقان. اتاقتى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاقۇلى جانىبەك، شاپىراشتى ناۋرىزباي ت.ب. حالىقتىق باتىرلار جەكەلەگەن شايقاستاردىڭ عانا ەمەس، قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ بارىسىن وزگەرتىپ، ناتيجەسىن انىقتاۋعا قوماقتى ۇلەس قوسقان...

مۇحتار اۋەزوۆشە تارقاتساق، «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى-بەرىدەن سوڭ سول قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس»»^[74].

ابىلاي حاننىڭ كوكشەنىڭ باۋىرىندا اتىعاي-قاراۋىل ۇلىسىنا ورنىعىپ، ونىڭ اتاق-داڭقى مەن بيلىگى شارىقتاي باستاعان تۇستا اتى شىققان باتىرلار قاتارىندا قۇلسارى، قۇلەكە، جاپەك، جانتەلى، تىلەكە باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى اتالادى.

كەشەگى كۇنى تەمۋجىننىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا، تۇعىرىلدىڭ ونىڭ قاسىنان تابىلىپ، شاشىراعان ەلىن جيناپ، حاندىققا كوتەرگەنى سياقتى، تۇعىرىل حان ۇرپاقتارىنان تۋ ۇستاۋشىلار بولعان قوس قوجابەرگەن، ەر جانىبەك، تۇرسىنباي سىندى كوپتەگەن باتىرلار دا ابىلاي تىكتەگەن اق تۋدىڭ استىنان تابىلدى. قازاق مەملەكەتىن بىرگە قۇرۋ جولىندا تولارساقتان قان كەشىپ، ەل-جۇرت، بايتاق دالاسىن قورعادى. ەرلىكتىڭ جىرىن جازىپ، ەلدىكتىڭ قامالىن جاسادى.

تاريح ساحناسىندا «ابىلاي زامانى» اتانعان ءداۋىر تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىككە ورىن الدى.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

[1] «ابىلاي حان»، قۇراست: ز.س.تايشىباي. جشس «استانا» باسپاسى، پەتروپال. 2005 جىل. 116 بەت.

[2] ايۋداين وچير. مونگولىن ويردۋدىن ءتۇۇحين توۆچ. ەرحەلسەن دوكتور چ.دالاي. ۋب.، 1993, 8-بەت.

[3] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم، «دايك-پرەسس»، الماتى، 2006 جىل. 42 بەت.

[4] قوجابەرگەن جىراۋ «ەلiم-اي». قۇراست: ب.تۇرعاراەۆ. پەتروپاۆل – 2009, وبلىستىق باسپا ءۇيi.

[5] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم، «دايك-پرەسس»، الماتى، 2006 جىل. 42 بەت.

[6] قوجابەرگەن جىراۋ «ەلiم-اي». قۇراست: ب.تۇرعاراەۆ. پەتروپاۆل، وبلىستىق باسپا ءۇيi. 2009 جىل.

[7] بۇل دا سوندا.

[8] كونراد ن.ي. يزبراننىە ترۋدى. –م.، 1974, -س. 182.

[9] گولستۋنسكي ك. مونگولو-ويراتسكيە زاكونى 1640 گ. دوپولنيتەلنىە ۋكازى گالدان حۋنتايدجي ي زاكونى، سوستاۆلەننىە دليا ۆولجسكيح حالمىكوۆ پري حالمىتسكوم حانە دوندۋك-داشي. - سپب.، 1880, س.1-2.

[10] ز.قيناياتۇلى. «كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ مادەني دامۋى» اتتى كونفەرەنتسيا ءۇشىن. الماتى،  2006 ج.  http://jebeu.kz/A_other/tariq/2018-01-24/673.html.

[11] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم، «دايك-پرەسس»، الماتى، 2006 جىل. 28 بەت.

[12] رابجام زايا بانديدانىڭ (1599-1662) ومىرباياندىق تاريحي شىعارماسى – «رابجام زايا بانديدانىڭ حيكاياسى ايدىڭ جارىعى دەمەك-ءدۇر» مەڭزەلەدى.

[13] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم، «دايك-پرەسس»، الماتى، 2006 جىل. 46 بەت.

[14] بنماۋ-ىن ءتۇۇح. دەد بوت. 1604-1917. ۋب.، 1968, 73-بەت.

[15] وسكەمباەۆ ق.س «حVII – حVIII ع.ع قازاق – جوڭعار بايلانىستارى» ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان «ابىلاي حان جانە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. كوكشەتاۋ، 2013. – 521 ب.

[16] ب.ب.كارىباەۆ. «جوڭعارلار جاڭگىرحاندى نەگە تۇتقىننان وڭاي بوساتتى؟». https://alashainasy.kz/kazak_tarihy/jongarlar-jangrhandyi-nege-tutkyinnan-onay-bosattyi-67347

[17] مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى». الماتى، 2011 جىل.156-157 بەتتەر.

[18] مۇحتار قۇل-مۇحامەد. «ورىس ەنتسيكلوپەدياسىنداعى قازاق شەجىرەسى». اتامۇرا، الماتى، 1994 جىل. 102 بەت.

[19] قوزىباەۆ م.ق. «تاريح زەردەسى». 2 توم. 22 بەت.

[20] قۇربانعالي قاليدي. «تاۋاريح حامسا» - بەس تاريح. الماتى، 1992 جىل.

[21] قوجابەرگەن جىراۋ «ەلiم-اي». قۇراست: ب.تۇرعاراەۆ. پەتروپاۆل، وبلىستىق باسپا ءۇيi. 2009 جىل.

[22] «قازاقستان تاريحى». قۇراستىرعان: ج.قاسىمباەۆ. الماتى، «مەكتەپ» -2012 جىل.

[23] «ابىلاي حان»، قۇراست: ز.س.تايشىباي. جشس «استانا» باسپاسى، پەتروپال. 2005 جىل. 152 بەت.

[24] سوفى سماتاي «قازىبەك بي» 1992 جىل.

[25] ۆ.ا.مويسەەۆ «دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي XVII-XVIII ۆ.ۆ.». 153 بەت.

[26] راحمانقۇل بەردىباي «ابىلاي اسۋى» - العى سوزىنەن، «ابىلاي حان»، قۇراست:س.ءداۋىت. جازۋشى، الماتى، 1993 جىل. 26-27 بەتتەر.

[27] «ابىلاي حان»، قۇراست: ز.س.تايشىباي. جشس «استانا» باسپاسى، پەتروپال. 2005 جىل. 106 بەت.

[28] بۇل دا سوندا. 107 بەت.

[29] بۇل دا سوندا. 121 بەت.

[30] بۇل دا سوندا.. 121 بەت.

[31] كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا XVI-XVIII ۆۆ. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). الما-اتا: ان كاز سسر، 1961, س.607.

[32] كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا XVI-XVIII ۆۆ. (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). الما-اتا: ان كاز سسر، 1961, 87 بەت.

[33] «شورا» جۋرنالىنىڭ، 1909 جىلعى 4-5 سانى، «شىڭعىس حان» اتتى باسىلىمىنان. ز.سانىكۇلى، «تۇعىرىل حان». الماتى، «Palitra Press»، 2020 جىل. 118 بەت.

[34] ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 274-275 بەتتەر.

[35] Olcott Marta B.، The Kazakhs Institution press, Stan ford. USA. 1987, p.6.

[36] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم، «دايك-پرەسس»، الماتى، 2006 جىل. 28 بەت.

[37] «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى». 6-توم، 542-بەت.

[38] حاليد ك. «تاۋاريح حامسا» (بەس تاريح). – الماتى، 1992. – 105-106 بەتتەر.

[39] سەرىك سايدىعاليۇلى «جويىلعان جوڭعارلار دەگەن كىمدەر ەدى؟». https://alashainasy.kz/kazak_tarihy/joyyilgan-jongarlar-degen-kmder-ed-56049.

[40] سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل 357-358 بەتتەر.

[41] «قازاق سسر تاريحى» 1-توم، الماتى، 1957 جىل. 253 بەت.

[42] ا.لەپشين «قىرعىز-قازاق دالاسىنىڭ سپاتتاماسى»، 55 بەت.

[43] «قازاق سسر تاريحى» 1-توم، الماتى، 1957 جىل. 253 بەت.

[44] مويسەەۆ. «قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناستارى ورىستىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارىندا». قۇجات №4, 1741ج، 2 قىركۇيەك. «اقيقات»، 1992ج، №7. 60-بەت.

[45] بۇل تاريحي حيكايانىڭ اۆتورى بەلگىسىز جانە جازىلعان مەرزىمىن زەرتتەۋشىلەر 1750-1751 جىلدار دەپ توپشىلايدى. جالپى «ءتورت ويراتتىڭ تاريحى» دەگەن بىرنەشە تۋىندى بۇرىنعى جوڭعاريادا، قالماقتاردا، ىلە، ەرتىس، ءحوح نۋر (كوك كول) ويراتتارىندا، شىعىس تۇركىستاندا (شىڭجاڭدا) (گاۆان شاراۆ، بااتار ۋۆاش جانە ت.ب. وقىمىستىلار جازعان) كەزدەسەدى.

«ءتورت ويراتتىڭ تاريحي حيكاياسى»  اتتى تۋىندىنىڭ ويراتشا توتىن جازۋىمەن حاتتالعان ءۇش نۇسقاسى موڭعوليانىڭ قوبدا، ۇبسى ايماعىندا تابىلعان. ولار – «ءتورت ويراتتىڭ تاريحى ء(دورۆون ويرادىن ءتۇۇح)»، «ءتورت ويراتتىڭ تاريحي حيكاياسى (دورۆەن ويرادىن ءتۇۇح تۋج)»، «ءتورت ويراتتىڭ بايان تاريحى (دەرۆەن ويرادىن نامتار ءتۇۇح)» دەگەن تۋىندىلار. قازىر بۇل نۇسقالار موڭعوليا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ينستيتۋتىندا، موڭعوليا ۇلتتىق ورتالىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى.

[46] «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى» - III توم.  -الماتى:دايك-پرەسس،33-34 بەت.

[47] ياوو. – ف. 1. وپ. 1. ءىس. 35.  287–288 بەت.

[48] ومىرزاقوۆ ءو. «رەسەيگە قوسىلعاننان نە ۇتتىق؟» – الماتى: سانات، 1999. – 55-ب.

[49] ش.ءۋاليحانوۆ، 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى، //ا.ا. 1984, 1 ت.،432 ب.

[50] لەۆشين ا.ي. «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي». – سپب. 1832, 4 چ. – ستر. 210.

[51] مۇحتار ماعاۋين. «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، الماتى «قازاقستان»، 1995 جىل.

[52] ب.قايراتۇلى. «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟». «جارىس.kz»، استانا 2016 جىل.99-100 بەتتەر.

[53] وسى اسكەر ساپىندا بولعان ورىس ساياحاتشىسى كاپيتان نيكولاي رىچكوۆتىڭ كۇندەلىك جازباسى اكادەميك ءابدۋالي قايداردىڭ «قازاق قانداي حالىق» اتتى كىتابىنىڭ 216-261 بەتتەرىندە  ر. شايمەردەنوۆتىڭ اۋدارماسىمەن بەرىلگەن.

[54] سۋ بيحاي «قازاقتىڭ جالپى تاريحى»، 2-توم. اۋد: ت.ز.قايىركەن. «اسىل كىتاپ» باسپا ءۇيى، الماتى. 2019 جىل.  243 بەت.

[55] «شىنجاڭ تاريحىنداعى ايگىلى تۇلعالار». 3-توم. قۇراست: ليۋ چاڭمىڭ، جۋ شۋان. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 2007 جىل. 80-82 بەتتەر.

[56] بۇل دا سوندا. 85-86 بەتتەر.

[57] كاسىمباەۆ ج.ك. تەورەتيچەسكيە، يستوريوگرافيچەسكيە ي يستوچنيكوۆەدچەسكيە اسپەكتى انتيكولونيالنىح ۆوسستاني ۆ كازاحستانە. – الماتى. 2010. – 24 c.

[58] «شىنجاڭ تاريحىنداعى ايگىلى تۇلعالار». 3-توم. قۇراست: ليۋ چاڭمىڭ، جۋ شۋان. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 2007 جىل. 87 بەت.

[59] بۇل دا سوندا.

[60] بۇل دا سوندا. 88 بەت.

[61] «شىنجاڭ تاريحىنداعى ايگىلى تۇلعالار». 3-توم. قۇراست: ليۋ چاڭمىڭ، جۋ شۋان. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 2007 جىل. 88 بەت.

[62] ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى 1-قور، 1-تىزبە، 173-ءىس، 213-218 بەتتەر.

[63] «ايبىن». ەنتسيكلوپەديا، باس رەد. ب.ءو.جاقىپ. الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011 جىل. 17-18 بەتتەر.

[64] ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى 1-قور، 1-تىزبە، 184-ءىس، 235 بەت.

[65] يوانن سيۆەرس «پيسما يز سيبيري (سىبىردەن كەلگەن حاتتار)» «عىلىم» باسپاسى» الماتى. 1999 جىل.

[66] ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى.1-قور،1-تىزبە،184-ءىس، 216-پار.

[67] «چيڭ اۋلەتى ساراي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» ىلە حالىق باسپاسى. كۇيتۇن. 2009 جىل. 101-102 بەتتەر.

[68] ءƏبدىلəشىمۇلى د. «قىتاي ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاقشا قۇجاتتار». – پەكين: ۇلتتار، 2016. – 278 بەت.

[69] 100 قۇجات – «قازاق حاندارى مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى قۇجاتتار». الماتى، «سانات»، 1998 جىل. 76-77 بەتتەر.

[70] ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى 1-قور، 1-تىزبە، 184-ءىس، 235 بەت.

[71] «قازاقستان تاريحى». قۇراست: ج.قاسىمباەۆ. الماتى «مەكتەپ» -2012. 31-37 بەتتەر.

[72] لەۆشين ا.ي. «قىرعىز-قازاق، نەمەسە قىرعىز-قازاق وردالارى مەن دالاسىنىڭ سيپاتتاماسى». – الماتى، 1996. – 254-ب.

[73] ءۋاليحانوۆ ش.ش. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. /شوقان ءۋاليحانوۆ، الماتى: 2010.ت.4. 119 بەت.

[74] ب.اياعان «ابىلاي جانە ونىڭ زامانى».  ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان «ابىلاي حان جانە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. كوكشەتاۋ، 2013. – 521 ب.

Abai.kz