امەريكا قۇرلىعىن وتارلاۋشىلار جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ قارسىلىعىنا ءجيى ۇشىرايدى. ارينە، تەكتەن-تەككە مىڭ جىلدىق مەكەنىن ايدالادان كەلگەن اق ءناسىلدى جىرتقىشتارعا بەرە سالۋعا كىم كونە قويار ەدى؟ سونىمەن وتارشىلدار ۇندىستەردى شەتىنەن قىرا باستايدى. جەرگىلىكتى تايپا جۇرتتاردىڭ سانى ميلليونداعان، اسا كوپ ەدى. ول جۇرتتى قۇرتىپ بولۋ مۇمكىن دە ەمەس. سوندا الدە ءبىر قاساپ شىعىپ: «بۇل ۇندىستەردى قۇرتۋدىڭ جولى وڭاي. بۇلاردىڭ ىشسە اسى، ساۋسا ءسۇتى، مىنسە كولىگى بولعان  بيزونداردى (سيىر تۇقىمداس تۇلىك) قىرىپ تاستاساق، ۇندىستەر ءوزى-اق قىرىلىپ قالادى»، – دەيدى.

وتكەن عاسىردىڭ الدىڭعى شيرەگىندە ورىستار قازاقتاردى اشارشىلىقپەن قۇرتۋعا تۋرا وسى ساياساتتى قولداندى. ول تۋرالى رەسمي مالىمەتتەر جەتەرلىك. ءتورت تۇلىكتەن ايىرىلعان قازاق باۋداي ءتۇسىپ قىرىلدى. ءتىرى قالعاندارى باعىندى. باعىنباعان باي تۇقىمدارى شەتەل اسىپ كەتتى. بۇل ءبىزدىڭ عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ تاريحىنداعى ەڭ قارالى، ەڭ قاندى قاساپقا تولى بەتتەر سانالادى.

قىتايدىڭ ونداعى از ساندى ۇلتتارعا جۇرگىزگەن قۇرتۋ ساياساتىنىڭ وتكەن عاسىردان بەرگىسىن جازىپ ءسوزدى سوزباي-اق، قويايىق. ەتى ءتىرى قازاق حالقى شىنىن ايتقاندا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسقار تاۋ اسىپ،  قارلى بەل باسىپ، ميللياردقا ءسىڭىپ كەتپەي، تاريحي مەكەندەرىندە كوپ ساندىسى ءداستۇرلى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانىپ كەلەدى. قىتايدا الدىمەن وزىندەگى از ساندى ۇلتتاردىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ،  سوسىن كورشى ەلدەردى ەكونوميكالىق قىسىمدارمەن قۇرساۋلاۋ ساياساتى سوڭعى جىلدارى بەلەڭ الىپ كەلەدى. كوروناۆيرۋس شىققانعا دەيىن دە نەشە جىل بويى قازاق پەن وزگە دە از ساندى حالىقتىڭ ىشىنەن ەتى ءتىرى ادامداردى ساياسي لاگەرگە قاماعانى ايداي الەمگە پاش بولدى. كوروناۆيرۋس باستالعالى شەكتەن شىققان كارانتيندىك شارالارى ارقىلى ونسىز دا جۋاسىپ قالعان جۇرتتى تىرپ ەتكىزبەي جاتىر. ارينە، الەمدى جايلاعان ىندەتكە قارسى شارا قولدانعانىنا وكپەمىز جوق. دەگەنمەن، مىنا قىرعىنشىلىقتى كورىپ وتىرىپ، مۇنىڭ ءبارى ىندەتتەن ساقتانۋ شاراسى دەگەنگە ەسى دۇرىس كىسى سەنە مە؟

قىتايدا ۆيرۋستى سىلتاۋ ەتىپ، تەك قانا شي ءجينپيڭىڭ بيلىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن جۇرتتى قاماۋ شارالارى ءجۇرىپ جاتىر. ال، اسقار تاۋ، اسۋ بەلدەگى قازاقتاردىڭ سىرتتاعى مالىنا قاراۋى دا شەكتەلىپ، ءتورت تۇلىك ءۇيىر-ۇيىرىمەن قىرىلىپ جاتىر. قالالار مەن اۋداندار جابىلعاندىقتان، شۇعىل اۋىرعان ادامدار ەم الا الماي مەرزىمسىز اجال قۇشۋدا. ادام ولسە، ادام سەكىلدى جەرلەۋگە رۇقسات جوق. تەك ۇكىمەتتىڭ ءبىر ادامى مەن قايتىس بولعان كىسىنىڭ جاقىندارىنان ءبىر ادام وكىل رەتىندە كومىپ قايتادى ەكەن. قالا سىرتىندا شاتىرلار تىگىپ، قامالعان جولاۋشىلار ءتورت ايدان بەرى سوندا جاتىر. قىتايدا كوروناۆيرۋس الدەقاشان پروبلەما بولۋدان قالعان شارۋا ەدى. ارينە، ءتاجۆيرۋستىڭ سوڭعى مۋتاتسيالانعان شتامدارى تارالىپ جاتىر. وعان كىسى ولە قويمايدى. قىتايدىڭ قازىرگى شەكتەۋ شارالارى تەك ءشيدىڭ بيلىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن نەمەسە شيگە تۇماۋ تيگىزبەۋ ءۇشىن عانا ءجۇرىلىپ جاتىر.

ءشيدىڭ باسىن اۋرتىپ وتىرعان ماسەلە كوپ. ول سوڭعى ون جىلدا ءوز ەلىنىڭ اتا زاڭىن بەلدەن باسىپ، ءوزىن ءومىر بويى توراعا بولۋعا زاڭدى يكەمدەدى. بۇعان قارسىلىق ەرەكشە. دەگەنمەن، قارسى شىققاندى قيىپ تۇسىرەتىن اسا قاتاڭ رەجيمدەگى ساياساتتان يمەنگەن ءوز جۇرتى ءتىسىن تىسىنە باسىپ تىنعاننان وزگە شاراسى جوق. ىشكى قىتايدا ۇلكەندى-كىشىلى تولقۋلار بار. بىراق، الەمدە ەڭ كوپ اسكەر ۇستاپ وتىرعان قىتاي بيلىگى ولاردى دا تىرپ ەتكىزبەي وتىر. ال، شىڭجاڭ، تيبەت، ىشكى موڭعول ولكەسى سىندى ۇلتتىق ولكەلەردىڭ ءۇنىن وشىرۋگە سوڭعى جيىرما جىلدا قاۋىرت جۇمىستار ىستەلدى، قارجى ءبولدى.  شي بۇل رەت ءوزىنىڭ جاقتاستارىن ءجۇز پايىز بيلىككە اكەلدى. ىشكى قارسىلىق پەن ازداعان ۇلتتاردىڭ تىربىنىسىن تولىقتاي وشىرگەن سوڭ، ونىڭ الدىنان تايۆان ماسەلەسى شىققالى تۇر.

قىتاي ەجەلدەن اشىق سوعىسقا شىعا بەرمەيتىن، اسا ساق ءارى ارامزا ەل. ايتپەسە، الاقانداي تايۆاندى قايتىپ السا دا، كۇشى قاپتال جەتەدى. وسىلاردى قورتا كەلگەندە، قىتاي بيلىگى ىشكى جاعدايدى شەڭگەلدەي وتىرىپ، سىرتقى ماسەلەنى وسى ءبىر ءشيدىڭ تۇسىندا ارتىق شىعىنسىز ءبىر جايلى ەتپەكشى. ول ءۇشىن حالىق قاماۋدا وتىرا تۇرعانى ابزالىراق. سوندا شي باستاعان بيلىك جۇمىسىن الاڭسىز جۇرگىزەدى. الەم نازارىن باسقاعا اۋدارىپ، تايۆان ىسىمەن اينالىسادى. قانداي جاعداي بولماسىن، شيگە تۇماۋ تيگىزبەۋى كەرەك.

بۇل بولجامىمىزدىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىنە بىرنەشە سەبەپتەر بار.

1. قىتايدان كوروناۆيرۋستىڭ شىعۋى، ەڭ الدىمەن سول ەلدە ۆاكتسينا جاسالۋى، وسىعان دەيىن الەمدەگى كوروناۆيرۋسقا ەڭ جاقسى توتەپ بەرگەن ەل رەتىندە وزدەرىن جارنامالاۋى – ءبارى دە ساياسي ستسەناريلەردىڭ جەمىسى.

2. قىتايدا ءبىر جارىم ميليارد حالىق الدەقاشان ۆاكتسينالانىپ بولدى. ءبىزدىڭ ەل ەگەمىز بە، ەكپەيمىز بە دەپ ەكى ويلى بولىپ جۇرگەندە قىتاي جۇرتشىلىعى 95 پايىز ەگىلىپ بولعان. ياعني، تاۋ-تاستاعى اۋىلدارعا دەيىن ۆاكتسينا شىعا سالعان العاشقى مەزگىلدە-اق ۆاكتسينالانىپ ۇلگىرگەن ەدى.

3. كوروناۆيرۋس باستالعالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءار كۇنى كۇللى حالىق سىلەكەي سۇيىقتىعىن تاپسىرىپ كەلە جاتىر.

4. قۇرىلىس، ءۇي سالۋ، ەمحانا، جاتاق سالۋ ىسىندە الەمدە كوش باستاعان قىتاي ەلى نەگە مىنا قاقاعان قىستا حالىقتى پلاستيك شاتىرعا قاماپ وتىر؟

5. الەم حالىقتارى باۋداي  ءتۇسىپ قىرىلىپ  جاتقاندا  قىتاي عانا  ەڭ  ءونىمدى  شارا قولدانىپ،  ىندەتتى تىزگىندەپ ەدى. ەندى ۆيرۋس ابدەن السىرەپ، جالپاق الەم استىندا ىندەت اڭگىمە بولۋدان قالعان كەزدە، 95 پايىز جۇرتى ۆاكتسينالانعان بۇل الىپ قىتايدىڭ كىشىگىرىم تىماۋ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالعان  تاجىندەتتەن سونشا قورىققانى قاي ساسقانى؟

6. قىتاي مەديتسيناسى دامىعان، قالالاسۋى، تەحنولوگياسى وسى زاماندانعان ەل. عارىشتى باعىندىرىپ جىلىنا بىرنەشە رەت جاساندى جەر سەرىگىن ۇشىرىپ جاتىر. سوندا، وسى ءبىر قۋاتى كەمىگەن قۇرت تۇماۋدان ۇرەيلەنۋى نەنى بىلدىرەدى؟

7. قىتايدا ىندەت ءالى تارالىپ جاتىر دەلىك. ارينە، ۆيرۋس بولعان سوڭ ول تارالادى دا. بىراق، قىتايدىڭ رەسمي اقپاراتى بويىنشا سوڭعى بىرنەشە ايدا ەل بويىنشا بالەن ءجۇز مىڭ ادام ىندەتكە شالدىققان. بىراق، كىسى ءولىمى تىركەلمەگەن. كوبىنىڭ اۋرۋى سيپتومسىز جەڭىل ءوتىپ جاتىر دەيدى. سوڭعى ءتورت اي ىشىندە اۋىرعان 300 مىڭنان استام ادامنىڭ ىشىندە تەك ءبىر ادام قايتىس بولعان. بۇل ەندى قالىپتى جاعداي عوي. بالەن ءجۇز مىڭ ادامنان بىرەۋى ءولۋ دەگەن ءومىردىڭ زاڭدىلىعى عوي. ەندى، تاعى ءبىر ادام ءولىپ قالماسى ءۇشىن ميلليونداعان جۇرت، اسىرەسە، شەكارالىق ايماقتارداعى قازاق سەكىلدى بەيۋاز جۇرتتىڭ ءتورت تۇلىگى قىرىلىپ، وزدەرى قامالۋى كەرەك پە؟

8. ءار كۇنى سىلەكەي تەكسەرۋدىڭ ءۇش جىل بويى تولاسسىز ءجۇرىلۋى، تۇماۋ ءتيۋى مۇمكىن بولعان ادامدى شاتىرعا نەمەسە ەمحاناعا سۇيرەي جونەلۋى، كارانتيندە جاتقان قازاقتاردىڭ ءۇيىنىڭ كىلتىن الىپ، ەمىن-ەركىن ارالاپ، ديزەنفەكتسيا جاساۋى جانە توڭازتقىشتارىنداعى ەتتى اكەتۋى، ساياساتتى وزدەرى تۇسىنبەيتىن جەرگىلىكتى ساياسات اتقارۋشىلاردىڭ جويداقسىز قىلىعى، ت.ب. شىرماشاتۋ وقيعالار بۇل سۇمدىقتىڭ باسىندا وزگە ءبىر ساياسي جوسپاردىڭ جاتقانىن ايعاقتاي تۇسەدى.

9. ادەتتە پارتيا مەن ۇكىمەت حالىقتىڭ دوسى دەپ ءار ۇيگە ەكى كۇننىڭ بىرىندە كەلىپ تۇراتىن بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى پىساقايلارى ءتورت تۇلىگىەن ايىرىلىپ، قاماۋدا قالعان اعايىنعا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتا المايتىن كۇيگە ءتۇسۋى نەنى بىلدىرەدى؟

10. قانشا الپاۋىت ەل دەگەنمەن، كوپتەگەن ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ءتورت اي بويى جۇمىسىن توقتاتۋى، ەلدىڭ كەي وڭىرىندەگى تىپ-تىنىش جاتىپ ءىشۋ ەلىنڭ ەكونوميكاسىن دا سولق ەتكىزگەنىن وزدەرى دە مويىنداپ وتىر. شەتىنەن كىسى ءولىمى تىركەلىپ، قىتاي ءۇشىن جانە ونداعى قازاقتار ءۇشىن بۇل ىندەت اۋىر كەلىپ جاتسا، قالاي شەكتەۋ شاراسىن جاساسا دا ونى قولداۋعا، كۇمان ارتپاۋعا بولار ەدى. بىراق،  قىتايدىڭ بۇل قىلىعى تۇسىنىكسىز. جانە باسقاسى باسقا، ونداعى قانداستارىمىزدىڭ زار ەڭىرەپ،  مالىنان ءبىر،  جاقىنىنان ەكى ايىرىلىپ جاتقانى جانعا باتادى. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ  ەلىمىز دە شەتتەگى قانداستاردىڭ جوقتاۋشىسى رەتىندە تاريحي الىپ كورشىگە ءتىل قاتىپ،  دىبىس الادى دەپ سەنەمىز.

ادىلەت احمەتۇلى

Abai.kz