ادامزات دۇنيەسىن قالىپتاسىرۋشى ۇلتتاردىڭ تەكتىك توركىنىنە ۇڭىلگەندە بارلىعىنىڭ تايپالىق-رۋلىق كەزەڭدى باستان كەشىپ، ءوزىنىڭ جاڭا بولمىسى مەن تاريحىن جاساعانىن بىلەمىز.

پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە كۇن ءاليحان بوكەيحاندىكىندە تۇردىم. وندا قوناقتا احمەت بايتۇرسىن بولدى. ءبىز تۇركىلەر تاريحىنا قازاق حاندارىنىڭ دا تاريحىن ەندىرۋ تۋرالى تالقىلاپ، ۇزاق اڭگىمەلەستىك» دەيدى^[1].

ءسويتىپ، ءا.بوكەيحان قازاقتىڭ ءتول تاريحىن جازۋعا بارىنشا مۇددەلىلىك تانىتقان. ول سول تۇستىڭ وزىندە: «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل – قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىندىعىنا كوزى جەتپەيدى...

تاريح نە ايتادى؟ – دەسەڭىز، ونىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى; ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرگەندىگى; قانداي قۋاتى بارلىعى، ول قۋاتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىسىنان پايدا، قايسىسىنان زارار كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوسى-دۇسپانى كىم ەكەندىگى; نە سەبەپپەن باعى تايعاندىعى جانە سوعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح سويلەپ ءتۇسىندىرىپ تۇرادى...»^[2] دەگەن ەكەن.

قازاق تاريحى ءوزىنىڭ دامۋ كەزەڭىندە رۋلىق-ۇلىستىق كەزەڭدەردى باستان كەشىپ، سان عاسىرلىق الماعايىپ كۇندەرىن ارتقا تاستاپ، بۇگىندە مەملەكەتىن قۇراۋشى نەگىزگى ۇلت رەتىندە قالىپتاسىپ وتىر. ولاي بولسا ۇلتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ العى شارتى – ونىڭ وتكەنىن تانۋ، ءبىلۋ، زەرتتەپ-زەردەلەۋ.

تۇتاس ادامزاتتىق تاريحىمىز تۋرالى ايتقاندا كۇللى ادامزات ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن اباي ءسوزى جايدان-جاي ايتىلا سالماعان.

قازاق حالقىنىڭ اتادان بالاعا جالعاسقان شەجىرەلىك دەرەگى بويىنشا  «جەتى اتاسىن بىلۋدەن» باستالعان اتا-تەكتى تانۋ ءتالىماتى بۇكىل ءبىر اۋىل-ايماقتىڭ وتكەن-كەتكەنىن تۇگەندەيتىن ابىز شەجىرەشىلەردى تۋدىردى.

جىراۋلار سارىنىنداعى:
قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي.
كەرەيدە باتىر جانىبەك،
ۋاقتا باتىر وتەگەن...
ماتايدان شىققان ەر شوڭكەي...

نەمەسە:

سىرگەلى قارا تىلەۋكە،
قاراقالپاق قىلىشبەك،
تەكەدەن شىققان ساتاي، بولەك،
شاپىراشتى ناۋرىزباي...، – سەكىلدى ەسكى جىرلاردىڭ بارىندە اتا-تەك، شىعۋ توركىنى، شەجىرەسى قوسا شەرتىلەدى.

ايگىلى اقىن، سازگەرلەر – اسەت نايمانبايۇلىنىڭ: «ارعىنمىن، اتىم اسەت ارىنداعان»، ءمادي ءباپيۇلىنىڭ: «سۇراساڭ رۋىمدى قاراكەسەك»، سۇلۋباي ساپىۇلىنىڭ «سۇلۋباي» انىندە: «رۋىم جانتەكەيدەن...» – دەۋىنىڭ ءبارى دە رۋشىلدىقپەن ايتىلعان جوق. شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ارعىندار شەجىرەسىن كەڭىنەن تاراتۋى، قوجابەرگەن جىراۋدىڭ كەرەيلەر تۋرالى جازۋى سىندى سان تاراۋلى شەجىرەلىك دەرەكتەر دە ءبىر رۋدىڭ مۇددەسىنە بايلانباعان. سول اتا-تەكتىك انىقتاما ءبىر جاعىنان ارعى اتاسىن – تەگىن تانىنتسا، ەكىنشى جاقتان مەكەن-جاي انىقتاماسى، ءۇشىنشى جاقتان كىمنەن شىققان جۇيرىك ەكەنىن ءبىلدىرۋ ارقىلى وزىنە ارىپتەس بولارلىق قارسى جاقتاردى دا باسەكەلەستىكپەن تالاسا وسۋگە شاقىرۋ بولىپ تابىلادى. ودان قالسا رۋحى ۇستەم، سۇيەگى اسىل حالىقتاردىڭ باسقالارعا ۇقساي بەرمەيتىن، وزىنە عانا ءتان جەكە ەن-تاڭبالىق قۇندىلىقتارى دا بولادى.

رۋ-تايپا بولماسا ۇلت قالىپتاسپايدى، ۇلت قالىپتاسپاعان جەردە حالىق رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بىرلىككە كەلگەن ءتىلى، ءدىنى-ءدىلى، تەكتىلىگى، ەل مەن جەرگە دەگەن ىستىق ماحابباتى بار حالىق قانا ءوز وتانىن قالىپتاستىرا الادى. وتان جاساۋ – تۋعان مەملەكەتىڭنىڭ تۋىن تىكتەۋ، ونىڭ اسىل بايلىعىن ارتتاعى ۇرپاققا ادالدىقپەن اماناتتاۋ دەگەن ءسوز.

ەرتەدەن كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ بارىندە دە جەكە وتباسىنىڭ، اۋلەتتىڭ، حالىقتىڭ، جەكە تاريحي تۇلعالاردىڭ شەجىرەلەرىن جاساۋ، ونى وتكەن تاريحتىڭ تاڭباسى رەتىندە كەيىنگە قالدىرۋ ءداستۇرى بولعان. ايتالىق، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى، تونىكوك تاسى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات تاۋاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇركى حاندار شەجىرەسى»، قىتاي، كورەي، ورىس جانە ت.ب. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ شىركەۋلىك تىركەۋ كىتاپتارى نەمەسە اقسۇيەك تۇقىمىنىڭ اۋلەت بايانى; ءوز تەگىمىز جايىنداعى م.قاشقاري، ش.ءۋاليحانوۆ، ش.قۇدايبەردى، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ت.ب، عۇلامالار شەجىرەسى سىندى تالاي دۇنيەلەر بولدى. قازاق شەجىرەسى جانە جازبا تاريحى تۋرالى دەرەكتەرگە توقتالعاندا، «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى» مەن  «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى»   اتتى كوپ تومدىق ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورۋى دە ءبىراز بوستىقتى تولتىردى. سونىمەن بىرگە سوڭعى جىلدارى يران، تۇرىك، اراب، ورىس، ت.ب. حالىقتارعا قاتىستى بولعان تاريحي دەرەكتەرىمىز قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، تاريح پەن عىلىمنىڭ اينالىمىنا ۇسىنىلدى.

حالىقتىڭ ءتۇپ توركىنى جايىنداعى حيكايالارىن، تارالۋىن باياندايتىن، ەرتە زاماننان اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان اۋىزشا دەرەكتەر شىن مانىندە رۋدىڭ، تايپانىڭ، حالىق تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى.

«قۇران كارىم» حۇجرات سۇرەسىنىڭ 13-اياتىندا: «ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام، حاۋادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق»^[3] دەيدى. دەمەك، ءبىر-ءبىرىمىزدى تانۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇلت پەن رۋ بولىپ اتالۋىمىز ەشقانداي ءبولىنۋ نەمەسە الالىق ءۇشىن بولماعان. تانۋ، ءبىلۋ دەگەن ءسوز بۇگىنگى تاريحىمىز بەن شەجىرەلىك دەرەگىمىزدى تۇگەندەۋگە سايادى.

«جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر. ءوزىن عانا بىلگەن ۇل – قۇلاعى مەن جاعىن جەر» نەمەسە «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ سالدارى» دەپ بىلگەن حالقىمىز اتا-بابالاردى كەيىنگى ۇرپاقتارعا تانىتۋدى اۋلەتتىك پارىز ساناعان. بۇل ءبىر جاعىنان اتا-تەكتى ءبىلۋ ارقىلى تاريحىڭدى تانۋعا جەتەلەسە، ءبىر جاعىنان نەكە جانە وتباسى ومىرىندە دە ەرەكشە ءمانى بار ءداستۇر. «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» قاعيداتىندا دا وسى اتالىق شەجىرە نەگىز بولادى.

«ىلە وزەنىنىڭ القابىنداعى المالىق قالاسىندا تۋىپ،   قالىڭ قاڭلى تايپاسىنىڭ اراسىنان شىققان اتاقتى تاريحشى، عۇلاما عالىم جامال قارشي (1230-1315) ءوزىنىڭ 1300 جىلى جازىلعان «مۇلكا حات اس-تۋداح» («سوزدىككە قوسىمشا») اتتى ەڭبەگىندە قاڭلى، قىپشاق، نايمان، وعىز، ت.ب. تايپالاردىڭ XI عاسىردان XIII عاسىرعا دەيىنگى ءومىر تىرشىلىگى مەن شەجىرە اڭىزدارىن بايانداعان». قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا بۇل شەجىرەنىڭ اتىن «وعىز-قىپشاق-قاراحان شەجىرەسى» دەپ اتاعان. قىتايدىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم-پروفەسسورى سۋ بيحاي مۇنى قازاق شەجىرەسىنىڭ ەڭ العاشقىسى دەيدى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ ناقتىلى جينالۋى جانە جازبا دەرەككە ءتۇسۋىن قازاق قۇرامىن تولىقتاعان جالايىر تايپاسىنان شىققان قادىرعالي قوسىنۇلى جالعاستىردى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازبا دەرەكتەرى بويىنشا قادىرعالي جالايىر (1530-1605) جازعان «جاميح-ات-تاۋاريح» («جىلنامالار جيناعى») اتتى كىتاپ «قازاقتاردىڭ وتكەنى تۋرالى ەڭ قۇندى، العاشقى جازبا ەسكەرتكىش، مۇندا ناقتى تاريحي دەرەكتەر از بولعانمەن قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىننىڭ اتا-تەگى بار. . .»^[4].

شوقان شەجىرەنى جيناتىپ ساقتاعاندار قازاق حاندارىنان ەسىمحان، تاۋكە، سامەكە، ابىلمامبەت ۇرپاقتارى ەكەندىگىن ايتادى. «ونداي شەجىرەلەر ابىلايدا، ونىڭ بالالارى ۋاليدە، سىدىق تورەدە، ابىلقايىردا، ونىڭ بالالارى نۇرالىدا، ايشۋاقتا، ۇرپاقتارى جاڭگىر حاندا، داۋلەتكەرەيدە بولعان»^[5].

18-عاسىردا قازاق شەجىرەسى جونىندە وتە تاماشا جىر-داستان شىعارعان ادام شال جىراۋ ەكەن. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋىنشا، شال جىراۋ ونىڭ باباسى ابىلاي حانمەن زامانداس. ول ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي تايپاسىنان شىققان اتاقتى جىراۋ. «ەلدىڭ ايتۋىنشا شال جىراۋ جىر-داستانىندا، قازاقتىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەر تۇگەلدەي قامتىلادى دەسەدى. ەرتەدە وتكەن الاشتان باستاپ بارلىق رۋ،  رۋباسى، بيلەر مەن باتىرلار، ولاردان وربىگەن اتالار مەن اۋلەتتەر، حاندار شەجىرەسى شال جىرىندا تۇگەلدەي قامتىلاتىن كورىنەدى»^[6] دەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ.

قازاق شەجىرەسىن كەڭىنەن پايدالانىپ جازىلعان ەڭبەك قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «شىعىستىڭ بەس تاريحى». اۆتور ورتالىق ازيا، شىعىس تۇركىستان حالىقتارىمەن قاتار قازاق دالاسىن مەكەندەيتىن رۋ-تايپالارعا دا توقتالادى. وزەن-كول، جەر، رۋ-تايپا اتتارىنىڭ ەتيمولوگياسى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر بار. ءبىر قىزىعى قۇربانعالي سارى ارقانى ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن وڭ ارقا ەكىنشىسىن سول ارقا دەپ  ايتاتىندىعىن  مالىمدەيدى. وب جانە ەرتىس اراسىن ەرتە زاماندا سول ارقا دەپ اتاعان^[7].

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلۋىنشا، «ابىلايدىڭ شەجىرەسى ونىڭ ۇرپاقتارى ارقىلى كەيىن كاپيتان اندرەەۆكە، ن.ي.گرودەكوۆتىڭ قولىنا تيەدى. ونىڭ تولىق ءتۇرىن ساقتاعان ش.ءۋاليحانوۆ، ابلقايىردىڭ شەجىرەسى تولىعىمەن م. تەۆكەلەۆتىڭ، پ.ن.رىچكوۆتىڭ قولىنا تۇسەدى. ونداي شەجىرەلەردى ورىس ارپىنە ءتۇسىرىپ جيناعان كىسىلەر: ا.ي.لەۆشين، گ.س.سابالۋكوۆ، ن.اريستوۆ...» جانە باسقالار بولىپ تابىلادى. «ولاردىڭ توپتاعان شەجىرەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن مۇراعات ساقتاۋلى»^[8] ەكەن.

«18-عاسىردا قىتايدى بيلەگەن ەجەنحاننىڭ اسكەري اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى قازاق اراسىنان قازاقتىڭ كوپتەگەن شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جيناپ، مانجۋ تىلىندە جازباعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇل جازبالار قازىر پەكيندەگى حان سارايى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر»^[9].

قىتاي تاريحي ەستەلىكتەرىنە قازاقتار جونىندەگى دەرەكتەر العاشىندا، قىتايدىڭ باتىس اۋماعىندا (شىڭجاڭ وڭىرىندە) موڭعولداردىڭ ويرات تايپالىق وداعىنىڭ قۇرامىنداعى جوڭعارلاردىڭ كۇشەيىپ شىعۋى، اسىرەسە جوڭعارلاردىڭ مىقتى بيلەۋشىسى باتۇر حۇنتايجىنىڭ  داۋىرىندە، ونىڭ قول استىندا بولۋدى قالاماعان تورعاۋىتتاردىڭ 17-عاسىردىڭ 30 جىلدارىندا باتىسقا كوشۋى.  قازاق دالاسىن باسىپ ءوتىپ ەدىل-جايىق (ورال دارياسى) وڭىرىنە بارۋىنا قاتىستى جازىلادى دا، سودان تارتىپ 1750-جىلداردا چيڭ حاندىعى ۇكىمەتىنىڭ اسكەر شىعارىپ جوڭعار اقسۇيەكتەرىنىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعانعا دەيىنگى ءجۇز جىلدان ارتىق ۋاقىتتا جالعاسا بەرەدى. العاشىندا تەك جوڭعارلار مەن قازاقتار اراسىنداعى تاريحي بايلانىستار جانە سوعىستار جونىندەگى دەرەكتەرمەن شەكتەلسە دە، 18-عاسىردىڭ ورتالارىنان كەيىن قازاقتىڭ شەجىرەسى جانە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ حان-سۇلتاندارىنىڭ چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىمەن جانە پاتشالىق رەسەيمەن بولعان ديپلوماتيالىق بايلانىسى، ساۋدا بارىس-كەلىس جاقتاعى مول دەرەكتەرگە قاراي ويىسادى.

مىسالى: «جوڭعاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ جالپى جوباسى» مەن «چيڭ پاتشالىعى گاۋزىڭ وردا ەستەلىگى»، «چيڭ پاتشالىعى رىنزۇڭ وردا ەستەلىگى»، «چيڭ پاتشالىعى ىشۋانزۇڭ وردا ەستەلىگى» مىنە وسىنداي مالىمەتتەرگە وتە باي بولىپ تابىلادى. ال سۇڭ ءجۇن جازعان «شىنجاڭ دەرەكتەرى» اتتى كىتاپ تا وتە قۇندى. بۇل كىتاپتا قازاق حاندارىنىڭ چيڭ پاتشا ورداسىنا (پەكينگە جانە چىڭدىعا) جىبەرىپ وتىرعان ەلشىلەرى، قازاق ءۇش ءجۇزى حاندارىنىڭ بيلىك كولەمى، ولاردىڭ شەجىرەلىك تاراۋى بەرىلگەن^[10].

جاپونيالىق زەرتتەۋشى زوكۋتو ءوزىنىڭ «XVIII-XIX عاسىرلارداعى شىنجاڭنىڭ قوعامدىق تاريحى جايىندا زەرتتەۋلەر» اتتى كىتابىنىڭ قازاق جونىندەگى تاراۋىن جازعاندا قىتايدىڭ تاريحي ەستەلىكتەرىنەن جان-جاقتىلى پايدالانعان. قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە بولىنەتىندىگى، قونىستانعان ءوڭىرى جانە ولاردىڭ شەجىرەلىك تارالۋى جونىندەگى مالىمەتتەردى، بارتولد شىعارمالارىنداعى، ءتىپتى «قازاق سسر تاريحىنداعى» دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ زەرتتەگەن.

«قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»^[11].

دەمەك، سوناۋ XVIII-XIX عاسىردا-اق قازاقتاردىڭ تاريحى قوعامدىق احۋالى جونىندە جازىلعان دەرەكتەر مەن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردە قازاق شەجىرەسى ەرەكشە ورىن العان دەۋگە بولادى. سول تۇستاعى قازاق ءۇش ءجۇزى جانە ولارعا قاراستى ۇلكەن تايپالار جونىندە انىق دەرەكتەر جازىلۋى وسىنىڭ ايعاعى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ جينالۋى XX عاسىرعا كەلگەندە تەرەڭدەي ءتۇستى. بۇعان نەگىز بولعان شەجىرەلەر، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا ەرەكشە اتالعان XVIII عاسىرعا ءتان «كوشەن-قاراۋىل شەجىرەسى»، IXX عاسىردىڭ العاشقى جارىمى جانە ورتا شەنىندە توپتالعان. ش.ءۋاليحانوۆ جازىپ العان «ۇلى ءجۇز شەجىرەسى»، ابدوللا نيازوۆتىڭ «ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسى»، «احمەت ءجانتوريننىڭ شەجىرەسى»، گ.ن. پوتانين جازىپ العان «مۇسا شورمانۇلىنىڭ شەجىرەسى»، وتەۋ بوجەيۇلىنىڭ «قازاق جۇرتىنىڭ جەجىرەسى»، قورعانبك ءبىرىمجانۇلىنىڭ باستاۋىمەن جيناقتالعان «ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ شەجىرەسى» (1894)^[12], ت.ب. بولىپ تابىلادى.

وسىدان كەيىن قازاق شەجىرەسىن جيناپ، رەتتەپ، باسپادان شىعارۋشىلار: ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، نۇرجان ناۋشاباەۆ، مۇقامەتجان تىنىشبايۇلى قاتارلىلار بولدى.

قازاق شەجىرەسىن العاشقى قاعازعا تۇسىرگەندەردىڭ ءبىرى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ (1857-1931). ول ءوزىنىڭ كىتابىن 1911 جىلى ورىنبوردا شىعاردى. كەڭەس زامانىندا دا بۇل شىعارما بىرنەشە دۇركىن جارىق كوردى.

قازاق تاريحناماسىندا شەجىرە دەرەكتەرىن دەرەكتەمەلىك تالداۋدان وتكىزۋ قاجەتتىلىگىن العاش ايتقان شاكارىم قۇدايبەردىۇلى^[13]. كوپ وقىعان، كوپ بىلگەن، شىعىستىڭ دا باتىستىڭ دا تاريحي ادەبيەتتەرىمەن تانىس شاكارىم قاجى تاريحي زەرتتەۋلەردە باتىس عىلىمىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن پايدالانۋ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىندى. اسىرەسە، ول شەجىرە دەرەكتەرىنە ۇلكەن كۇمانمەن قاراپ، ولاردى دەرەكتەردىڭ باسقا دا تۇرلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالاندى.

شەجىرەنى  ولەڭمەن جازعان جەرلەسىمىز نۇرجان ناۋشاباەۆ (1885-1919). ونىڭ «مانزۋمات قازاقيا» دەپ اتالاتىن 1903 جىلى قازاندا جارىق كورگەن كىتابىنا قازاق شەجىرەسىنىڭ ءبىراز ماتەريالدارى پايدالانىلعان^[14]. نۇرجانعا ەلىكتەپ شەجىرەنى ولەڭمەن جازاتىندار كوبەيگەن^[15].

كەڭەس زامانىندا ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ قازاق تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن تومدار جارىق كوردى. باستىلارىنان: «قازاق تاريحىنىڭ وچەركى» (1935 جىل), «قازاق سسر تاريحى جونىندەگى وچەركتەر» (1941 جىل), «قازاق سسر تاريحى» (1943 جىل), «سىرىم باتىر» (1949 جىل),  «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، «قازاق سسر تاريحىنىڭ» بەس تومدىعى، ت.ب. لار. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاق تاريحشىلارى جاپپاي ءوزىنىڭ ءتول تاريحىن جاساۋعا كىرىستى. ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قوزىباەۆ، م.قويكەلدى، ب.اياعان، ق.سالعاراۇلى، ا.سەيدىمبەك، ب.قويشىباي، م.ءتاتىموۆ، م.قۇل-مۇحاممەد، ز.قابۋلدينوۆ، ب.كومەكوۆ، ك.بۇرحانوۆ، ت.جۇرتباي، ا.كۇزەمباەۆ، ق.سارتقوجاۇلى، ب.ناسەنوۆ، ز.تايشىباي، ز.قيناياتۇلى، ش.ىبىراەۆ، م.الپىسبەس، ە.ءابىل، ج.ارتىقباەۆ، ت.ب. عالىمدار قازاق تاريحىن تۇگەندەۋگە ءار قىرىنان ۇلەستەر قوستى. دەگەنمەندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن پايدالاناتىن ادەبيەتتەردىڭ تاپشىلىعى كورىنىپ قالادى. كەشەگى بوستىقتى تولتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى.

شەجىرە جيناۋ، ونى زەرتتەۋ، عىلىمي اينالىمعا كىرگىزۋ جونىندە الدىنا جان سالماعان عالىم – الكەي مارعۇلان ەدى. كەڭەس ۇكىمەتى زامانىندا شەجىرەنى ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىنە نەگىز قىلعان  مۇحامەتجان تىنىشباەۆ قازاقتار جونىندەگى العاشقى ەڭبەكتىڭ^[16] اۆتورى بولدى. وندا ول وزىنە بەلگىلى قازاق رۋلارىن تالقىعا سالدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن ونىڭ كىتابى، كوپشىلىكتىڭ ءسۇيىپ وقيتىن شىعارماسىنا اينالدى.

تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن، اتاقتى ەرمۇحان بەكماحانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە شەجىرە ماتەريالدارىن ارناۋلى تاريحي دەرەك رەتىندە مولىنان پايدالاندى. ودان كەيىنگى ح.ارعىنباەۆ، ج.ارتىقباەۆ، م.مۇقانوۆ، ۆ.ۆوستروۆ،  ن.ءالىمباي،  ب.جاكين ^[17] جانە تاعى دا باسقا تاريحشىلار شەجىرە دەرەكتەرىنە زور باعا بەردى^[18].

الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ءتىلشى كارىم ءباتىشۇلى 1911 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىنا «قازاق شەجىرەسى» اتتى تۋىندىسىن جاريالادى.

شەتەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى تاريحي زەرتتەۋلەر، دەرەكتىك، شەجىرەلىك كىتاپتار دا از بولعان جوق. باستىلارىنان – «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» (ن.مىڭجانۇلى، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 جىل), «قازاق تاريحىنان زەرتتەۋلەر» (ن.مۇحاممەدحانۇلى، شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1989 جىل), «قازاق شەجىرەلەرى» (ىلە حالىق باسپاسى، 1990 جىل), «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى» (ج.مىرزاحانۇلى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1992 جىل), «قازاق شەجىرەسى» (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى), «چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى قازاق حالقى» (ن.مۇحامەتحان، حالىق باسپاسى.1997 جىل), «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» (ا.تاتاناي، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 جىل), «قازاقتىڭ تەگى جانە ونىڭ قالىپتاسۋى» (ج.ءجۇنىسۇلى، ىلە حالىق باسپاسى. 1994 جىل), «شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى» (ۇلتتار باسپاسى،1999 جىل), «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» (سۋ بيحاي، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىل), «اباق كەرەي» (ق.جانابىلۇلى، ق.جۋسانبايۇلى، ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتۇن، 1994 جىل), «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» (ح.ورالتاي، الماتى، عىلىم، 1997 جىل), «ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» – نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى مەن وسپان باتىر. (الماتى: ساردار، قۇراست: ا.قارا. 2008 جىل),  «التايدان اۋعان ەل» (ح.التاي. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000 جىل), «قيلى زامان قيىن كۇندەر»  (د.جانالتاي، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000 جىل), «موڭعولياداعى قازاقتار» (ز.قيناياتۇلى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2001 جىل), «قىتايداعى قازاقتار» ء(ساميتۇلى ج.، الماتى: دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2000 جىل), ن.مۇحامەتجانۇلى «قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى» (ن.مۇحامەتجانۇلى، «قازاقپارات»، الماتى. 2000 جىل), «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى» (ش.راحمەتۇلى. ولگي. «باسپاگەر». 1997 جىل), «قىتايداعى قازاقتار» (ج.شاكەنۇلى، الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2007 جىل), «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» (سۋ بيحاي، «اسىل كىتاپ» باسپا ءۇيى، الماتى. 2019 جىل);  بۇدان باسقا ي.قابىشۇلى، س.تاۋكەي، ش.راحمەتۇلى، س.راحمەتۇلى، ز.سانىك، و.ەگەۋباي، ت.زاكەنۇلى، د.بايمولدا، ت.ب. اۆتورلار ەڭبەكتەرى مەن شىنجاڭ، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رۋلىق شەجىرەلەرى سىندى كول-كوسىر دۇنيە جارىق كوردى.

بۇدان باسقا قحر شۇار-داعى ءار ءبىر ايماق، اۋدانداردىڭ اۋىز ادەبيەتى توپتامارالى، تاريحي مەتەريالدارى دا جەكە-جەكە توم بولىپ شىقتى. «شالعىن»، «مۇرا»، «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى»، ت.ب. قازاق تىلىندەگى جۋرنالداردا دا كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەر جارىق كوردى. قىتاي ءتىلدى زەرتتەۋلەر دە كوپتەپ جاريالاندى. شىنجاڭداعى قازاق شەجىرەشىلەرىنەن – قىلىشباي، ورىسباي، ماۋلىكەي، ءابىلماجىن، بەيسەنبى، ءمامي اتىنداعى شەجىرەشىلەر بولۋمەن بىرگە اسىلبەك قايىرىمۇلى، ءسۇلتانشارىپ اڭساتىۇلى، مەللاتحان الەنۇلى، نۇربولات وسپانۇلى، قادىس ءجانابىلۇلى، قازىم المەنۇلى، شەرۋباي يمانقوجاۇلى، ت.ب. شەجىرەشىلەر بولعان.

دەگەنمەندە، ورىس جانە قىتاي ەلدەرىنىڭ بوداندىعىندا بولعان تاريح پەن ادەبيەت كوپ جاعدايدا شىندىقتى تىكە ايتا الماي، ۇزاق شيىر ارقىلى عانا كومبەگە جەتۋدى ماقسات ەتتى. كەيدە بۇرمالاۋلارعا ۇشىرادى.

«قازاق تاريحىن زەرتتەۋ، قازاق قوعامىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن جىكتەۋ، رۋلىق-تايپالىق قاتىناسىن انىقتاۋ، XVIII عاسىرداعى ورىس عالىمدارىنىڭ الدىنداعى نەگىزگى عىلىمي ماقسات بولدى. بۇل، سول كەزدەگى ورىس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى ساياساتىمەن ساباقتاسىپ جاتتى. كەلەشەكتە وتارلىق سوعىس جۇرگىزەتىن ەلدىڭ حالىق ساپاسىن انىقتاۋ ورىس عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت ەدى. وسى كەزدە رەسمي اكىمشىلىك  ا.ي.لەۆشين، ۆ.ۆ. رادلوۆ، ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، ا.حارۋزين، ن.اريستوۆ، ا.نەستەروۆ، ن.وستروۋموۆ جانە تاعى باسقا عالىمداردى قازاق دالاسىن زەرتتەۋگە باعىتتادى... قازاق شەجىرەلەرىن ەل ىشىندە كوپ جۇرگەن، قازاق ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن جاقسى بىلەتىن گ.پوتانين، ءا.ديۆاەۆ سياقتى عالىمدار دا زەرتتەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە وتە ماردىمدا ەڭبەك اتقارعان ابۋباكىر ديۆاەۆ اقساقالدى ايتۋعا بولادى. ۇلتى باشقۇرت، ابۋباكىر اقساقال قازاق ءتىلىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ، ادەت-عۇرپىنىڭ بىلگىرى ەدى. ول بىزگە ەكى جۇزگە جاقىن عىلىمي ماقالالارىن مۇراعا قالدىردى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى «تارتۋ»^[19] اتتى كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى^[20].

ورىستىق وتارلاۋدىڭ ۇزاق بۇعاۋى بارىسىنداعى قازاق تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ كوبىنىڭ تۇرىككە ۇركە قاراۋشى ورىس سىندى وزگە ۇلت عالىمدارى جاعىنان جازىلعانىن ەسكەرسەك، سەنىمدىلىگىنىڭ تەرەڭدىگىنە يلانۋدىڭ ءوزى قيىن.

راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات تاۋاريح» ەڭبەگى بىزگە تولىعىنان جەتۋدەن بۇرىن، «ەڭ سوراقىسى، ەۋروپا حالىقتارى تىلدەرىندە شىققان ەڭبەكتەردە ادام، جەر-سۋ اتاۋلارى بۇرمالانىپ، كەيبىر ۋاقيعالار قىسقارتىلىپ كورسەتىلگەن بولاتىن. كەڭەس تاريحناماسى «پانتيۋركيزممەن» كۇرەس دەگەن جەلەۋ تاۋىپ، تۇركى تاريحىن قولدان تاپقان «موڭعول مەملەكەتى» تاريحى قىلىپ جىبەرگەن ەدى. ول ساياسات كسرو قۇردىمعا كەتكەنشە جالعاستى. دەمەك، ءبىز ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى اسا قۇندى، ەڭبەكتەرمەن ءۇستىرت نەمەسە بۇرمالانعان نۇسقالارىمەن تانىسىپ وتىردىق»^[21].

قر مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ: «ەلىمىز الىپ قۇرلىقتىڭ باتىسى مەن شىعىسىن، كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن جالعاعان توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان. ءبىز – ءبىر كەزدەرى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنان ميراس بولعان تۇركىلىك تەگىمىزدى ساقتاي بىلگەن حالىقپىز. بۇگىنگى تۇركى جۇرتىنىڭ تەڭدەسسىز جەتىستىكتەرى سول داۋىرلەردەن قالعان ۇلى مۇرالارمەن تىعىز بايلانىستى»^[22], – دەگەن ەدى.

ۇلت تاريحىنا قاتىستى، ۇلت تاريحىن قۇراۋشى رۋ-تايپالارعا قاتىستى ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى كەرەك ەتەتىن تاقىرىپتار كوپ. قازىرگە دەيىن جازىلعان، جاريالانعان دۇنيەلەردىڭ ءوزى – ءوزارا سالعاستىرۋدى، سارالاۋدى، ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن تاۋەلسىز ەلدىك تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى قاجەتسىنەدى.

قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە جىكتەلۋى ءبىرىن-ءبىرى الالاۋدان، بولىنۋدەن كەلىپ شىقپاعان. ول تۇرىك قاعاناتى، تۇرىك-موڭعول يمپەرياسى تۇسىنان قالىپتاسقان جاۋلارعا ۇتىقتاسىپ قارسى تۇرۋعا دايىندالعان قانداس تۋىستاردىڭ اسكەري كۇش بىرلەستىگىنىڭ وداقتاس تۇلعاسى.

شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى.

ادامزات ۇعىمىمەن – بارشا ادام بالاسى ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز دەسەك، مۇسىلمان ۇعىمىمەن كۇللى مۇسىلمان اۋلەتى – اللانىڭ قۇلى، مۇحاممەتتىڭ ۇمبەتى، اعا-باۋىر، اپەكە-قارىنداس سانالادى. تۇركىلىك ۇعىممەن قاراعاندا – تۇركى ۇلتتارى ءبىر عانا التىن تامىردان كوكتەيدى، ءتۇبى ءبىر. قازاق ۇعىمىمەن ايتساق الاش تۋىنىڭ استىنا جينالعان ءبىر عانا اۋلەتپىز.

ءسويتىپ، وتان تاريحى ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق تولقۋلارىمەن، تولعانىستارىمەن بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىندى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاپ، الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا قازاق سىندى حالىقتىڭ تاريحىن، ەلدىگىن، بولمىسىن جاسادى. ولاي بولسا، ۇرپاق تاربيەسىندە، ونىڭ تەگىن، اتا-باباسى باسىپ وتكەن جولدار مەن شەجىرەلىك دەرەگىن تانىتۋدى باستى نازاردا ۇستاعان ءجون. سوندا عانا جاس بۋىن حالىق تۇرعىسىندا، قازاق تۇرعىسىندا ءوز تەگىن، بولمىسىن جوعالتپايدى. ەلدىك سانانىڭ، ەرلىك رۋحتىڭ ورلىگىمەن ەسەيەدى.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

[1] زاكي ۆاليدي توگان. ۆوسپومينانيا. كنيگا 1. ۋفا: باشكيرسكوە يزداتەلستۆو «كيتاپ»، 1994 جىل. 129 بەت.

[2]  ا.بوكەيحان. «قازاق» گازەتى، № 2, 1913 جىل.

[3] «قۇران كارىم» حۇجرات سۇرەسىنىڭ 13-اياتىنان.

[4] ش. ءۋاليحانوۆ. «تاڭدامالى شىعارمالار». «جازۋشى» باسپاسى. 1985 جىل.

[5]  ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 جىل. 637 بەت.

[6] ش. ءۋاليحانوۆ. «تاڭدامالى شىعارمالار». «جازۋشى» باسپاسى. 1985 جىل.

[7] قۇربانعالي حالي. «تاۋاريح حامسا شارقي» - بەس تاريح. – الماتى.، 1992 جىل.

[8]  ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 1987 جىل. 637 بەت.

[9] بۇل دا سوندا.

[10] ج.شاكەنۇلى «قىتايداعى قازاقتار» – زەرتتەۋلەر, الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2007 جىل.

[11] م.اقىنجانوۆ «قازاقتىڭ تەگى تۋرالى»، الماتى. 1957 جىل. 232 بەت.

[12] ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج. 637 بەت.

[13] قۇدايبەردىۇلى ش. «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى». ورىنبور، 1911 جىل.

[14]  «ناۋشاباەۆ ن. «مانزۋمات قازاقيا» قازان، 1903 جىل.

[15] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل. 246 بەت.

[16]  تىنىشپاەۆ م. ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاحسكوگو نارودا. تاشكەنت، 1925. 64س.

[17] پيششۋلينا ك.، اتىعاي ن. «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» تارجىمەسى تۋرالى // قازاق تاريحى. – 2004. - №4.; ارتىقباەۆ ج.و. شاكارىم شەجىرەسىنە قايتا ورالساق// قازاق تاريحى. – 2003. -№2.; مارعۇلان ءا. ەجەلگى جىر، اڭىزدار: عىلمي-زەرتتەۋ ماقالالار. –ا.، 1985. -368 ب.; يسماگۋلوۆ و. ەتنيچەسكايا گەنگەوگرافيا كازاحستانا. – ا.، 1977; ارتىقباەۆ ج. قازاق ەتنوگرافياسى: ەتنوس جانە قوعام. ءحVىى ع. – قاراعاندى، 1995. -266 ب. جاكين م. فۋنكتسيونالننوە زناچەنيە پرينتسيپا رودستۆا ي رودوۆوي سترۋكتۋرى ۆ ەتنوسيستەمە كوچەۆوي تسيۆيليزاتسي كازاحوۆ (پو ماتەريالام  ءحVىى- ءحىح ۆۆ.)/ ديسس. نا سويسك. ۋچەنوي ستەپەني ك.ي.ن. –قاراگاندى، 2001. – 181 س.

[18] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل. 247 بەت.

[19]  ديۆاەۆ ءا. «تارتۋ». الماتى، 1992, - 256 بەت.

[20] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل. 245 بەت.

[21] بۇركىتباي اياعان. «كۇڭگىرت زاماننان» جەتكەن ۇلى جازباشا ەسكەرتكىش» ماقالاسىنان. «تۇعىرىل حان». الماتى، «Palitra Press»، 2019 جىل. 487 بەت.

[22]  ق.توقاەۆ: «ءبىز تۇركىلىك تەگىمىزدى ساقتاي بىلگەن حالىقپىز» - ازيا ەلدەرى قالامگەرلەرىنىڭ نۇر-سۇلتاندا قالاسىندا وتكەن ءى فورۋمىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا سويلەگەن سوزىنەن. «ايقىن» اقپارات، 04.09.2019.

Abai.kz