داۋرەن قۋات. قارعا باققان
(حيكايات)
«ادام – ءسىز ويلاعانداي سونشالىقتى جۇمباق ەمەس...»
ۆولتەر، فرانتسۋز ويشىلى.
I
ءبىر كەشتە بۇل اۋىلدا القىن-جۇلقىن جيىن بولدى دا، 1932 جىلى قۇرىلعان ۇجىمشار تاراپ تىندى. اۋىل جۇرتى ادەتتە قۇلقىن سارىدەن ويانىپ، كۇندەلىكتى تىرلىگىنە قۇلشىنا كىرىسەتىن. ال ۇجىمشار تاراعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە مال جامىراۋ بىلاي تۇرسىن، يت ەكەش يت تە ۇرمەي قالدى. اۋىل ءۇنسىز، اۋىل جىم-جىرت. قاشانعى قيىن جۇمىستان قالجىراپ شارشاعانىن، ءال-دارمەنى تاۋسىلىپ، تيتىقتاپ بىتكەنىن جاڭا سەزىنگەندەي اۋىلدىڭ كارى-جاسى تەگىس جامباستاپ جاتىپ الدى دا، شارۋا ادامىنىڭ الەكەدەي جالانعان بۇرىنعى سوقا-سايمانى تاتتانىپ، ءشىرىپ، كۇلگە اينالا باستادى. اۋىلدىڭ سونداعى ءحالىن كوزىمەن كورگەن اۋداندىق گازەتتىڭ ءتىلشىسى: «رەداكتوردىڭ تاپسىرماسىمەن بارىپ، جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتكەن الگى ەلدى مەكەندى قالىڭ قۋرايدىڭ اراسىنان ارەڭ تاپتىم. اينالاسىن شىمقاي شىرماۋىق بايلاعان اۋىل تۇرعىندارى «قۋراي-دجۋنگليدىڭ» ءىشىن كەزىپ، كۇنەلتىپ ءجۇر ەكەن»، – دەپ قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ قويدى.
ءتىلشىنىڭ ماقالاسى گازەتتە جارىق كورىسىمەن اۋدان اكىمى اتقوسشىلارىن ەرتىپ قۇيىنداتىپ جولعا شىققان. اكىم، وبالى نەشىك، ىسكەر اكىم ەدى. ورتا بويلى. دەمبەلشە. دوڭگەلەك ءجۇزدى. كوزدەرى دە ءدوپ-دوڭگەلەك. ءمولت قارا شاشىنىڭ ماڭداي تۇسىنا ءبىر شوكىم اق قونعان. «قاپ-قارا تۇندە، قاپ-قارا كولدىڭ بەتىندە جالعىز اققۋ ءجۇزىپ بارا جاتادى عوي. ءسىزدىڭ مىنا اق شاشىڭىزدى ايتامىن دا، تاپ سول اققۋدى كەلتىرەدى كوزىمە» دەۋشى ەدى اكىمنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالماي ەگىلىپ سويلەيتىن، ەپتەپ ولەڭ جازاتىن اۋىلشارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى. مۇنداي ءسوزدى ەستىگەندە اكىمىنىڭ بەتىنە انتەك قىزىل جۇگىرىپ: «ءوي، دەيسىڭ-اۋ سەن دە!» – دەيتىن جىمىڭداپ. اكىم جولعا باسقارماسىن دا الا شىققان. كوكەيىنە تۇيگەن ويى، بەرىك بايلامى بار.
– وسى سەن باسقارمانى قانشا جىلدان بەرى باسقاراسىڭ؟ – دەپ سۇرادى اكىم جولداعى ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
– شيرەك عاسىردان بەرى...
باسقارما باستىعى وسىنى ايتۋىن ايتقانىمەن ءىشى ءجيدىپ سالا بەردى: «اسىرا سىلتەپ، ارتىق كەتىپ قالعان جوقپىن با؟ بۇنىم: «سەنەن ەڭبەك ىستاجىم ارتىق، تاجىريبەم مول» دەگەندى ءبىلدىرۋى مۇمكىن-اۋ...».
– شيرەك عاسىر بولعانىمەن، ءسىزدىڭ كورگەننىڭ ءبىرىن كورىپ، ءسىز جەتكەننىڭ بىرىنە جەتكەن جوقپىز. شىركىن، مىنا سىزدەر عوي جاڭا باسشى، ىسكەر جەتەكشى. ءىستىڭ كوزىن تاۋىپ كەتەسىزدەر. ءوزىڭىز ايتپاقشى: شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق، – دەپ باسقاراما باستىعى ايدالاعا لاعىپ سويلەي باستاپ ەدى، اكىم جوتكىرىنىپ، قاقىرىنىپ ەزبە نەمەنى ارەڭ توقتاتتى.
– ۆوت، – دەدى سودان سوڭ، – ۆوت، دۇرىس ايتاسىڭ: شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق. ءبىز وسى بەت الىسىمىزدا الدىمىزداعى اۋىلدىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن بارا جاتىرمىز. قىسقاسى، سەنى سول اۋىلعا باسشى ەتىپ تاعايىندايمىن.
– ويباي-اي، – دەدى باسقاراما باستىعى جالاڭاش بوكسەسىن قىپ-قىزىل شوققا قارىپ العانداي بەزەكتەپ، – ويباي-اي، اكىم مىرزا-وۋ، قۇردىمعا قۇلاپ، قۇرىپ بىتكەن اۋىلعا مەنى باسشى قىلىپ قايتەسىز؟ قيناپ قايتەسىز مەن سورلىنى؟ ودان دا قالقايىپ قاسىڭىزدا، ىقتاپ ىعىڭىزدا جۇرە بەرسەم ەتتى.
– ءاي! – اكىمنىڭ داۋىسى اششى شىقتى. – ەسىڭنەن ساتكە شىعارما، مەن اكىمدىك قۇرىپ تۇرعان اۋداندا قۇردىمعا كەتىپ، قۇرىپ بىتكەن اۋىل دەگەن بولمايدى! ونىڭ ۇستىنە مەن ساعان كامىل سەنگەندىكتەن، ارىپتەس، كوللەگا..، مىنە، كوردىڭ بە، تەرەزەسى تەڭ كوللەگا دەپ بىلگەندىكتەن، سول اۋىلدىڭ تاعدىرىن سەنىڭ قولىڭا ۇستاتايىن دەپ بايلام جاسادىم عوي.
– شامنىڭ جارىعىنا ۇمتىلعان كوزسسىز كوبەلەكتەي جانىڭىزدا شارق ۇرىپ باققان كەزىمدە بويىڭىزعا شاق كورمەگەن ەدىڭىز، ەندى قايدان تەرەزەمىز تەڭ بولسىن؟ «كەت، جوعال، باتىر قاراڭدى!» دەسەڭىزشى تۋراسى.
باسقارمانىڭ وسىلاي جانىعىپ كەتەتىنى بار-دى. قايداعى ءسوزدى تاۋىپ، قازىمىرلانىپ، ول از دەسەڭىز، وڭاشادا كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ تە جىبەرەتىن. كوللەگالارى باسقارمانى «كلەي» دەيتىن. سىرتىنان، ارينە. «جەلىم». اكىمگە جەلىمشە جابىسادى. «جەلىم باسقارما» ءبىر ۇلىق جيىندا اكىمنىڭ بەت-اۋىزىن تىلىمەن «تەگىستەپ» شىققانىن ءدۇيىم جۇرت كورگەن. سوندىقتان ونىڭ قازىرگى حالىنە كىمنىڭ دە بولسا جانى اشيتىن ەدى.
II
راسىندا، باسقارماعا وبال-اق. اكەسى سونوۋ جىلدارى سارت-ساۋانمەن جالعاسىپ، كولحوزعا ەسەك اكەلىپ باققان. ەسەكتەرى قيىن-قىستاۋ زاماندا ەرەن كۇش شىعارىپ، اتا-كۇلىكتىڭ ورنىن باسىپ، ەڭكەيىپ شوككەن ەڭىرەۋلى ەلگە ەس قاتقان كورىنەدى. سونىسىن سول زامانداردا جۇرت ەسكەرىپ ايتا جۇرەتىن. كەيىن ۇمىتتى. ۇمىتقاندا... اكەسى مەن اكەسى كولحوزعا جەرسىندىرگەن ەسەكتەردىڭ ەسىل ەڭبەگىن ۇمىتتى دا، قۇرداستارى بۇنى كەلەكە-مازاق قىلىپ كۇلەتىن ادەت تاپتى.
«ەي، ەسەك باققان شالدىڭ قودىعى».
ەندى، بۇدان ارتىق قانداي قورلىق، قانداي مازاق كەرەك ەسى تۇزىك ادامعا؟ «ەسەك باققان...». ودان دا «شوشقا باققاننىڭ تورايى» دەسەشى. شوشقا اسىراعان ورىستارمەن تامىر بولىپ، شوشقا باققان قازاقتار وزدى زامانىندا. ۇل-قىزىنا ورىسشا ءتىل ۇيرەتتى، ورىس وقۋىنا بەردى، ورىس قالالارىنا جونەلتتى. شوشقانىڭ – ءيىسى مۇسىلمان شوشيتىن – «شوشقا» اتى اسپەتتەلىپ «تالپاق تاناۋ» اتاندى. ءسويتىپ، «تالپاق تاناۋلاردىڭ» زامانى تۋدى. ەلدى «تالپاق تاناۋلار» سۇرادى. ال، ەسەكتىڭ الميساقتان بەرگى ەسكى اتى، ەسەك اتى ەش وزگەرمەگەندىكتەن، وعان قاتىستى قىجىرتپا، قىڭىر سوزدەردىڭ قىلشىعى دا قيسايعان جوق.
ءتىپتى، قاعىندى كەلگىر قارا بوربايلار تاڭدايلارى تاقىلداپ مىنانداي ءبىر تاقپاق شىعارىپ ايتىپ ءجۇردى:
قودىق ويناپ تاي-قۇنانمەن،
قۇلىن بولىپ ەسەپكە
تىركەلگەندە،
ەس قالمادى
ەنە اتانعان ەسەكتە.
وسىلايشا قورلىق پەن مازاققا كونىپ، كونتەرلى بولا باستاعان بولاشاق باسقارما باستىعىنىڭ اۋىلىنا ءتۇسى باسقا، ءتىلى جات ءبىر وتباسى تۇتاس ۇيەلمەنىمەن كوشىپ كەلدى. ولاردىڭ ءىزىن الا تاعى سونداي ءبىر قاۋىم ات باسىن ىرىكككەن. اكەسى الگىلەردى ۇيگە اكەلىپ، سىيلاپ، قۇراق ۇشىپ قوناق قىلاتىن. قوناقتاردىڭ كەسكىن-كەلبەتى دە ءار قيلى ەدى. مىنا بىرەۋىنىڭ مۇرىنى قولاعاشتاي، قىلىش مۇرت، كوز اياسى كەڭ، اشۋ شاقىرعانداي اينالاسىنا ادىرايا قارايدى. انا بىرەۋىنىڭ ۇيىسىپ بىتكەن ساقالى ومىراۋىن جاۋىپ، تايقى ماڭدايىنان كەرى سەرپىلگەن شاشى جەلكەسىن جاپقان. يمەك قانات، جىڭىشكە سىم تۇتقالى جۇقا كوزاينەكتىڭ باۋىن موينىنا ءىلىپ، جۇزدەسكەن جاننىڭ بارىنە مەيىرىمىن توگىپ تۇرادى. قازاق بىتكەننىڭ كوڭىلىنە جاعىپ، كەزدەسكەن جەردە «شولوم الەيحەم» دەپ امانداسادى. قايسىبىرىنىڭ ورساق ءتىسى وپىرىق بەتىن جيەكتەي سالعان اۋىز ەرنىنەن شىعىپ، قازاق بۇرىن سوڭدى جولىقتىرماعان ەكى اياقتى ادام بالاسىنىڭ جاڭا نۇسقاسىنداي كورىنەدى.
سول قوناقتار قازاق اۋىلىنا تۇراقتى قوناق بولىپ قالدى دا، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ولاردىڭ ءوزى قۇرالپى بالالارىمەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتتى. اۋىلداعى بار بوزوكپەدەن بۇرىن تابىستى.
– كاك تيبيا زابۋت؟ – دەيدى بۇل.
– نوحا.
– ا مينيا زابۋت الگاباي.
– ا كاك تىبايا يميا؟
– اشەر.
– ا مينيا زابۋت الگاباي.
– تيبە كاك زابۋت؟
– كيم.
- كيم؟ يا – الگاباي.
دوستارى العابايدى «الكحا» دەپ اتادى. «العا» دەگەندەرى.
– «باي» دزامان، – دەدى كيم بىردە، – باي-كۋلاك دزامان.
– سول باتپاققا باتقىر «بايدان» ءوزىم دە قۇتىلا الماي ءجۇر ەدىم، جاقسى بولدى، – دەدى العا جۇزىندە القىزىل الاۋ ويناپ.
– مەنىكى ات تاكسى، – دەدى اشەر، – باحىتتى ادام. سچاستليۆىي چەلوۆەك. العا اشەرگە قىزىعا قارادى.
– سەنىكى يشاك تاكسى، – دەدى سودان سوڭ اشەر، – بىزدىكى پايحامبار يشاك وتىرگان. يشاك تاكسى.
سول كۇننەن باستاپ بۇل تورتەۋىنىڭ جۇبى جازىلمادى. بىرگە وينادى، بىرگە قىرعا شىقتى، بىرگە ويعا ءتۇستى. ۇلكەندەردىڭ تىرلىگىنە بىرگە قولعابىس جاسادى. كەيدە ءبىر كورپەنى جامىلىپ، قويىنداسىپ بىرگە ۇيىقتايتىن. ءبىر قازاننان اس ءىشتى. تورتەۋدىڭ دوستىعى كولحوز بەلسەندىلەرىنىڭ كوزىنە ىلىگىپ، 1 ماي مەرەكەسىندە اتالىپ تا ءوتتى.
– مىنە، جاس دوستار، جاڭا دوستار. بالا جۇرەك بال-بوبەك دوستار. كولحوزىمىز وسى بالعىن دوستاردىڭ بولاشاعىمەن نۇرلى. كولحوزىمىزدىڭ كوپ ۇلتتى كولحوز اتانىپ، بارشا ادامزات بالاسىنا ۇلگى بولارلىق ونەگەسىن وسى تورتەۋدىڭ ءوزارا اينىماس دوستىعىنان كورىپ تانىعاندايمىز. جاساسىن ءبىزدىڭ كولحوزداعى حالىقتار دوستىعى! ۋرااا، جولداستار، ۋرا! – دەپ ۇران تاستاپ جىبەردى كولحوز توراعاسى سولكەباي تولى ءوڭىرىن سىلكىپ. اسپان استىن كۇڭىرەنتكەن ۋرالار دوستاردى قاتتى تولقىتتى. العانى، اسىرەسە، تولقىتتى.
– تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى، – دەدى وسىنداي جيىنداردان قالماي، جارسوزدەردە جانىپ سالا بەرەتىن شالداردىڭ ءبىرى.
تورتەۋدىڭ دوستىعى اۋىلدىڭ توبەلەسقۇمار، سوتقار-سوتاناقتارىنىڭ دەسىن باسىپ، توڭىرەكتەگى بار بالانى باۋراي باستاعان. تاپ سول كەزدە العا دوستارىنا كادىمگى ەستيار ادامنىڭ اقىلىن ايتتى:
– قازاق بالالاردى قاتارىمىزعا كوپ قوسپايىق. قوسساق تاڭداپ قوسايىق. ويتكەنى، قازاق بالاسى تەنتەك. ويىن ءتارتىبىن بىلمەيدى. ويىن تارتىبىنە باعىنبايدى. ۇرىس شىعارادى. سوسىن دوستىعىمىز ىدىرايدى.
– الكحا دۇرىس ايتات، – دەدى ءاشىر اتالىپ ۇلگەرگەن اشەر ءبىرتۇلى قۇبىلا كۇلىپ، – بىزدىكى بالدار ونداي جامان بالدارمەن وينامايدى.
ءاشىردى كيم ادەتىنشە قوستاي جونەلدى. نوقتالى بۇقاداي ماڭايىنا سۇزىلە قارايتىن ءدوڭ مۇرىن نوحا دا كەلىسكەندەي باس يزەگەن. ءسويتىپ، بۇلار وزدەرىنىڭ ينتەرناتسيونال دوستىعىن بۇزىپ الماۋ ءۇشىن بۇزاقىلاردان اۋلاق ءجۇرۋدى ءجون ساناپ، جاسى كىشى ءارى كىل مومىن بالالاردى جاندارىنا جيىپ الدى. وسى كەزدە-اۋ شاماسى، كەلەكە-مازاق ەتىپ كۇلەتىن سيىقسىز قارا سيراقتارعا العا مۇلدە باسقا ورتادان كەلگەن جات، بوتەن بالا سياقتى كورىنە باستاعان. ءجۇرىس-تۇرىسى دا، سويلەگەن ءسوزى دە، كيىم كيىسى دە وزگەلىك تانىتىپ العا قاسقايىپ العا شىقتى. «وقۋ وزاتى – العا»، «ۇلگىلى پيونەر – العا»، «جالىندى كومسومولەتس – العا». العانىڭ اينالاسى ادام اتا حاۋا انانىڭ ۇرقىنان جارالعان ۇرپاققا تولىپ، باياعى ءوزىن «كوك ەسەككە تەرىس مىنىگىزگەندەردەن» ايدىنى اسا بەردى. قابىرعاسى قاتايا اۋىلىنان الىس قيانعا شىرقاپ، اتا-باباسى اياق باسپاعان جەردىڭ ءبىر قيىر شەتىنە كەتىپ جۇمىس ىستەگەن جالىندى جاس كومسومول قولى قالت ەتكەندە تور كوز داپتەردىڭ بەتىن تولتىرىپ كۇندەلىك جازاتىن.
«مەن العا قامىسبايۇلى (قايران قاراڭعى، نادان قازاق-اي، باسقا ات قۇرىپ قالعانداي ادامعا قايداعى ءشوپ-شوڭگەنىڭ اتىن قويعانىن قارامايسىز با؟) ءوز ورتامدى، ومىردەگى ورنىمدى ءتىلى باسقا بولعانىمەن، تىلەگى ءبىر، ءتۇرى باسقا بولعانىمەن، جۇرەگى ءبىر ۇلتتار اراسىنان تاپتىم. ءبىزدىڭ فەودالدىق ورتا عاسىرلار داۋىرىندە قالعان ەلىمىزگە جاڭا زاماننىڭ جارىق ساۋلەسى جەتپەگەندە، مەڭىرەۋ اۋىلعا اشەر، كيم سياقتى جاس جەتكىنشەكتەر كەلىپ، ماعان دوستىق قولدارىن ۇسىنباعاندا، مەن بەيباق سول قاراڭعى تۇنەكتى ماڭگىلىك مەكەن ەتىپ قالىپ قويار ەدىم. دوستارىم مەنىڭ كوزىمدى اشتى. ادامزات بالاسىن سۇيۋگە ۇمتىلدىردى. ال قازاقتا ادام بالاسىنا دەگەن باۋىرمالدىق نيەت جوق. بولمايتىن سەبەبى: قازاق ومىرىندە قازاقتان باسقانى كورمەگەن. قازاقتان باسقامەن ءتىل قاتىسپاعان. بارىس-كەلىس جاساماعان. مەن بۇنداي ورتانى جەك كورەمىن».
– جەك كورۋىڭ ورىندى، – دەيتىن وعان الىس قيىردان تابىلعان جان قيماس جاڭا دوستارى. سول دوستاردىڭ ىشىندە ومىردەن كورگەن تۇيگەنى مول، اقىلعا كەنەن، الىمدى جىگىت اگاشكيننىڭ ناسيحاتىن العاباي كوپ تىڭداۋشى ەدى. اگاشكين – تام-تۇمداپ فيلوسوفيامەن شۇعىلدانعان، تورتكۇل دۇنيە جۇرتىنىڭ وتكەن-كەتكەنىن كوزىنەن ءتىزىپ وتكەرگەندەي ورەكپىپ سويلەيتىن قىزىل بەلسەندىنىڭ ءوزى ەدى.
– ۇلكەن تاريحتى ۇلكەن حالىقتار جاسايدى. ال، سەنىڭ حالقىڭنىڭ، الگاشكا، وكىنىشكە قاراي، جاپىراقتىڭ جارىمىنداي قاعازعا جازىلعان تاريحى جوق. دەمەك، ەشقانداي تاريحقا قاتىسى جوق، – دەيتۇعىن اگاشكين بۇعان مۇسىركەي قاراپ.
– ءبىز، فيلوسوفتار، تۇرپايى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ تىرشىلىگىن قوعامدىق فورماتسيالار تۇرعىسىنان قاراستىرامىز. قوعامدىق فورماتسيالار تۇرعىسىنان قاراستىرساق، سەنىڭ حالقىڭا فەودالدىق ورتا عاسىرلار داۋىرىنەن عانا شەتپۇشپاقتاپ ورىن تيەدى ەكەن. ونىڭ ءوزى كۇماندى مە دەيمىن. ويتكەنى، سەندەرمەن كورشى ەلدەر قىشلاقتار سالعان، سامان ۇيلەردە تۇرعان، ەگىن ەككەن، جەر جىرتقان. ءدىن ۇستانعان. ال سەندەردەن بۇنىڭ ءبىرىن كورمەيمىز. سوندىقتان مەن فەودالدىق ارتتا قالعان قوعامنىڭ ءوزىن سول زامانداعى حالىقتاردىڭ وي-ساناسىنا، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا قاراي جىكتەۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس ايتامىن.
– ءيا، بۇل – شىندىق. جىگىتىم، مەنىڭ ءسوزىم ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە قاتتى تيسە دە، سىزگە تەك شىندىقپەن، اقيقي شىندىقپەن ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەدى، – دەۋشى ەدى اگاشكين ءسوزىنىڭ توق ەتەرىندە.
ءدىلمارسىپ سويلەگەندە «سەننەن» «سىزگە» كوشىپ، وقىمىستى ينتەلليگەنتتىڭ كەيپىنە ەنىپ سارناي جونەلەتىن اگاشكين العانى تاڭ قالدىرۋدان استە جالىققان ەمەس.
– ءسىز، دوستىم، اكەم ەسەك باققان دەپ نامىستاناسىز. بۇنىڭىز قاتە. استە قاتە، كوگەرشىنىم. ەسەك – ادال ەڭبەكتىڭ جانۋارى. ات – مىنە، ناعىز وڭباعان حايۋان. سايتان العىر، ونى قولعا ۇيرەتۋدىڭ ءوزى قانداي ازاپ ەدى؟.. مەيلى، قولعا ۇيرەتتىڭىز دەلىك. سودان سوڭ ونى ءپىشۋ كەرەك، اتەكتەپ، اقتاپ تاستاۋ كەرەك. ايتپەسە،.. قانى باسىنا شاۋىپ قوزعان ساتىندە ول سايتان ازىناپ كەپ وزىڭىزگە ارتىلادى. ءبىزدىڭ مارجالار... ءا، ول باسقا اڭگىمە.
قازاقتىڭ سورى بولعان عوي ات. ءسىزدىڭ بابالارىڭىز ونى ۇقپاعان. جالىن جەل تاراعان جىلقىعا جالاڭاش جايداق قارعىپ مىنگەن دە، جەلە جورتىپ جۇرە بەرگەن. قازاقتىڭ جەر بەتىنەن قونىس تەۋىپ، تۇراقتاماۋىنا، قادىرلى دوسىم، بىلە بىلسەڭىز ات كىنالى. ات بەلىندە وتىرىپ جەلىككەن قازاقتار ۋاقىتتى ەسەپكە الماي كەڭىستىكتە اداسىپ كەتكەن. ال، ەسەك... ەسەك جانۋار ميتىڭ جۇرىسىمەن يەسىن ۇشى-قيىرسىز ويعا سالدى. وي ويلاتتى. ادامزاتتىڭ جۇگىن ارقاسىنا تاڭىپ الىپ عاسىرلاردان عاسىرلارعا اياڭداپ وتە بەردى. قۇردىمنان دا جول تاپتى. مىنا ءبىر ءتامسىلدى بىلەسىز بە، قىمباتتىم؟
سۋى تارتىلىپ، تابانى قۇرعاپ قالعان ەسكى ءبىر قۇدىقتىڭ باسىندا ءيتىنىپ كارى، لاقسا ەسەك تۇرادى. يەسى، ءسىرا، جاقسىلىقتى بىلمەيتىن قايىرسىز نەمە بولسا كەرەك، «وسى ەسەگىم دىڭكەلەپ ءبىتتى عوي، قۇدىققا قۇلاتىپ، قۇتىلايىن» دەيدى دە، بايقۇس سالپاڭقۇلاقتى ءتۇپسىز تەرەڭگە يتەرىپ جىبەردى. سويتەدى دە، قۇدىقتىڭ اۋزىنان توپىراقتى ءۇيىپ تاستاي بەرەدى. كەزەگىمەن كەسەكتى دە اتادى. ەندىگى باستىرىلىپ، توپىراققا كومىلىپ، ءولىپ تىنعان شىعار دەپ، دەمىن باسىپ وتىرا كەتسە، ەسەگى قۇلاعى ەدىرەيىپ قۇدىقتان شىعىپ كەلە جاتىر دەيدى. بۇ قالاي بولعانى دەپ قاراسا، ەستى جانۋار، ەگەسىنىڭ لاقتىرعان توپىراعى مەن كەسەگىن باۋىرىنا الىپ تاپتاي بەرىپتى، تاپتاي بەرىپتى. تاپتاپ-تاپتاپ تالپىنىپ جوعارى ورلەي بەرىپتى. ءسويتىپ، قۇدىق-قۇردىمنان ىتقىپ ءبىر-اق شىقان. ءسىز دە، مىنەكەي، تالپىنىپ، تالاپتانىپ، ءوز قاتارىڭىزدان وزىپ، العا باسىپ كەلەسىز. سوندىقتان، كوگەرشىنىم، ەسەك تۋرالى حالقىڭىزدىڭ قاراڭعى ويىنان ادا-كۇدە ارىلىڭىز. ارىلىڭىز دەيمىن سىزگە، وتىنەمىن.
كول-كوسىر سوزدەن اۋزى قۇرعامايتىن اگاشكيندى باراكتاعى باۋىرلار راس-وتىرىگى بەلگىسىز قوشتاي جونەلگەن. تەك نوعاي زۇنقارنايىن عانا: «اي، قاھار سوققىر، حاۋارىش!» دەپ قاباعىن تەرىسكە سالۋشى ەدى...
III
بۇل شامادا العاعا ءبارىبىر ەدى. اگاشكيننىڭ اۋزىنان جىلقى مەن ەسەك شاعىلىسىپ، ورتاسىنان قاقشاڭداپ قاشىر تۋعانىن، قالا بەردى، بۇنىڭ بايتاق ولكەسىندە بۋدانداستىرۋ جولىمەن كۇزگى بيدايدىڭ 20, جازعى بيدايدىڭ 30 ءتۇرى ءونىپ، تۇقىم بەرگەنىن ەستىگەندە دە «ە-ە» دەپ قويا سالعان. العابايدى ايران-اسىر ەتكەن اكەسىنەن كەلگەن حات بولدى. ومىرىندە ساۋات اشىپ، ساڭلاۋىنا جارىق تۇسپەگەن ادام حاتتى، ارينە، اۋىل-ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى بىرەۋگە ايتىپ وتىرىپ جازدىرعانى انىق. اپىر-اي، سوندا دا جالبىر تۇماق جامان شال قاعاز بەتىندە تىلدەسۋدى قايدان بىلگەن دەسەڭشى... قويتورى قوجىر تىلدە جازىلعان حات:
«التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى جاننان ارتىق كورەتىن بالامىز العاباي! الىستا، دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا تەڭ قۇربىسىمەن ويناپ-كۇلىپ ءجۇر مە ەكەن، – دەپ باستالىپتى. «ءجۇرمىز، امانبىز» دەدى العا اكەسىنىڭ جالباڭداپ حال سۇراعانىنا ىزالانعانداي شەكەسى تىرىسىپ. – ساداعاڭ كەتىپ، سارىلاعىڭ بولىپ ولەيىن... شەشەڭ ساعىنىپ كۇندە سىقسىڭداپ جىلايدى. حابارىڭدى ءۇزىپ كەتكەنىڭ قالاي، جارىعىم-وۋ. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جازعان حاتىڭدى كارى سىعىر ساندىعىنا سالىپ ساقتاپ ءجۇر ەكەن. سوندا كورسەتىلگەن ادىرىسپەن وزىڭە ساعىنىشتى حات جولداپ وتىرمىز. حات قولىڭا تيسە، ءتيدى دەپ جاۋاپ جاز. ماقۇل ما؟
ءاي، العاجان-اي، اتا- باباڭ اياق باسپاعان الىس قيىرعا سەنى قاي قۇداي ايداپ اكەتتى... بىلمەيمىن... وسى ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا-اق، اسسا، اۋداندا ءبىر قىزمەتكە ءىلىنىپ كوز الدىمىزدا جۇرەتىن بالاسىڭ عوي. وزىڭدەي ەلدىڭ بالاسى قاتىن الىپ، قارا ءوربىتىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قولىن ىستىق سۋعا سالىپ وتىر. سەنىڭ دە ۇيگە ءبىر شۇيكە باستى جەتەلەپ كەلىپ: «كوكە، اپا، مىنە، مىناۋ – كەلىندەرىڭ» دەيتىن ۋاقىتىڭ بولعان جوق پا؟ – «اۋىلدان كەلىن دامە ەتپەي-اق قويىڭدار» دەپ سۇراققا ىشتەي كۇبىرلەپ جاۋاپ قايىرعان العا ارىپتەرى اربيعان، ايباق-سايباق جولدارعا ارى قاراي ءۇڭىلدى. – ءاي، العاجان، الداعى جاقتاعى جۇمىسىڭ بىتسە، ەندى، شىراعىم، ەلگە ورال. كوپ ەمەسسىڭ، جالعىزسىڭ، جالعىزدىعىڭدى ويلا. مەن اتادان جالعىز ەم، سەن دە اكەدەن جالقى كەلە جاتىرسىڭ. قۋ جالعىز، بىلە بىلسەڭ، وسى جۇرگەندە قۋ جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءبىر سەنىڭ اماندىعىڭ مەن تىلەۋىڭدى تىلەپ قانا وتىرمىز. اقىلىڭ بار بالا ەدىڭ عوي... اۋىلعا قايت! قاسىمىزدا بول! جامان ايتپاي، جاقسى جوق. الدا-جالدا مەن، يا شەشەڭ ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىز قيسايا قالساق، توپىراق سالۋعا ۇلگەرە الماي قالاسىڭ سورلاعاندا. دوس كۇلەدى، دۇشپان تابالايدى. دوس-دۇشپاننىڭ تاباسىنا قالدىرما ءبىزدى، قۇلىنىم.
ەندى بىزدەن اماندىق ءبىل. اماندىق بىلمەك بولساڭ، ەپتەپ-سەپتەپ، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. شەشەڭنىڭ قىڭقىل-سىڭقىلى سول باياعى قىڭقىل-سىڭقىل. باسىنىڭ ساقيناسى ۇستايدى، اۋىز جاپپاي جوتەلەدى، قويدىڭ مايىن ىشسە، جوتەلى باسىلادى، ايتەۋىر. مەنىڭ اۋرۋدا كارى جولداسىم بەلىم عوي... بەلىم شويرىلىپ قالا بەرەدى، سوندا دا جاعالاسىپ ەلدەن قالمايمىز. ەلدەن اينالايىن! ەل ءىشى بەرەكە عوي... بۇرىنعى ەڭبەگىمنىڭ ءبارىن ەسكەرىپ جاتىر. كازىر جامان اكەڭدى كولحوز قۇرىلىسشىسى دەپ جينالىستىڭ تورىنە وتىرعىزادى. راحمەت. قولداعى ءىرى قارا مال مەن ۇساق جاندىقتى كولحوز جەم شوپپەن قامتىپ تۇر. جالعىز ۇلى الىستا دەپ، ءبىزدى كولحوز قامقورلىعىنا العان. وتىن-سۋىمىزعا دەيىن جەتكىزىپ بەرەدى اينالايىندار.
ءوزىڭنىڭ قاتار-قۇربىڭ سوقتالداي جىگىت بولعان. شەتىنەن ءبىر وڭكەي جاقسى بالدار. الدىمىزدان قيا باسىپ وتپەيدى، سىيلاپ تۇرادى. سەنى سۇرايدى، ساعىنىپ ءجۇرمىز، اۋىلعا كەلسە عوي قاپسىرا قۇشاقتار ەدىك دەيدى. سولاردىڭ كومەك جاردەمى كوپ تيۋدە، بىراق الگى ءاشىر، گيم، نوقا دەيتىن دوستارىڭ كورىنبەيدى. ءاي، بىراق، كولحوزىمىز قازىر ىرىلەنىپ كەتتى عوي. جۇمىس كوپ. شارۋا كوپ. سول كوپ شارۋادان شالدىعىپ، قولدارى تيمەي جۇرگەن شىعار. امان بولسىن ءبارى.
ءپالى! اردەڭەنىڭ باسىن شالىپ وتىرىپ اڭگىمەنىڭ زورىن ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. ءوزىڭ اسىر سالىپ وسكەن ءۇي ابدەن ەسكىرىپ، توزىپ، ىرگەسىنەن سۋ جۇگىرىپ، بەرەكەمىز كەتىپ ءجۇر ەدى. كولحوز داعاراداي ءۇي سالىپ بەردى. سىڭعىرلاپ تۇر-اۋ، شىركىن، سىڭعىرلاپ تۇر. ءوزىنىڭ قۇجىناعان بولمەسى كوپ. سول كوپ بولمەنى ارالاپ ءجۇرىپ-اق، شەشەڭ بايقۇس اياعىنان بولدىرىپ، شارشاپ قۇلايدى. العاجان ۇيلەنىپ، سونىڭ قۇلىندارى وسى بولمەلەردە قۇلدىراڭداپ شاۋىپ جۇرسە عوي دەپ ارىز-ارمانىن ايتىپ، اھىلەپ- ۋھىلەپ وتىرعانى كۇندە. بىزگە ءبىر بولمە جەتەدى ەكەن، شەشەڭ ەكەۋمىز سوندا جاتامىز. سول بولمەدە اس-سۋىمىزدى ىشەمىز. كولحوز باستىققا: «ءوي، مىنا ءۇيىڭ نە، بىزگە تىم ۇلكەن عوي» دەسەك، «وي، اقساقال، ءسىزدىڭ كولحوزعا سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىزدىڭ قاسىندا بۇ نە، ءتايىرى؟!» دەيدى. كولحوز باستىق – قۇدايعا قاراعان بالا. وتكەندە ءبىر جيىندا مەنىڭ سوعىس جىلدارى اۋىلعا ەسەك اكەلىپ جەرسىندىرگەنىمدى، ەسەكتەردى كولحوزدىڭ جۇمىسىنا جەككەنىمدى ەرەكشە اتاپ ءوتتى. «اقساقال-اي، سول كەزدە جىلقى بىتكەن سوعىسقا ايدالىپ، قارا قۇرا بىرەر وگىزدەن وزگە كۇش شىعاراتىن كۇلىك قالماعاندا، ەسەك دەيتىن ەرىنبەيتىن جانۋاردى تاپقانىڭىز قانداي جاقسى بولعان؟! سول ىرعىن ەسەكتىڭ پايداسىن «ىقى-ىقىلاپ» ءالى كورىپ ءجۇرمىز» دەپ ارقامنان قاققاندا، ەل تەگىس قول سوعىپ جىبەردى. قازىر ەل تۇرمىسى دۇزەلگەن. بۇرىنعى، سوڭعى ەڭبەگىڭدى ەلەپ-ەسكەرىپ، دارداي قىلىپ ايتقاندا قاراداي قىسىلاسىڭ. ءبىز سونى كايبىر باتىر اتانايىق، كەروي اتانايىق دەپ جاسادى عوي دەيسىڭ! جالعىز قولمەن جانتالاسىپ، ەل اش قالماسىن دەدىك. بىزدىكى اشتىق پەن سوعىستان امان قالۋدىڭ امالى ەدى. سونداعى قارەكەتىمىز بۇگىنگىلەرگە كەرەمەت كورىنەدى ەكەن-ە، مەيلى. – سالەم حاتتىڭ سوڭىنا جەتە الماي، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعان العاباي دا وسى ارادا ايرانكوزدەنىپ: «ە-ە، مەيلى» دەدى. دەدى دە، ەسىنەدى. جاعىن ايىرا جانە ەسىنەدى. سوسىن حاتقا قايىرا كوز سالعان. – ەڭبەكتى ايتاسىڭ، بۇ كولحوز وسى كۇنى مەنىڭ مالقار اعايىندى، نەمىس، كارىس، قاراشاي، جويىت تۋىسقاندى ۇيگە اكەلىپ پانالاتقانىمدى، تورىمنەن ورىن بەرگەنىمدى، بارىمدى اۋزىنا توسقانىمدى ءبوستىرىپ ايتىپ، بوستەگىمدى قالىڭداتىپ-اق جاتىر. ءتايىر-اي، جاداپ-جۇدەپ، ارىپ-اشىپ جول ازابىن كورگەن، مەحنات تارتقان ءمۇساپىر پەندە بالاسىنا جانى اشىمايتىن قازاق بولا ما؟! مەن دە سول قازاقتىڭ ءبىرى ەدىم عوي. اتا-بابا جولىمەن جورالعىمدى جاسادىم، باسقا ەجتەڭە ىستەگەن جوقپىن. بىزدىكى نە، امبەسى، قول قىسقا... باياعى اتام قازاقتىڭ زامانى بولسا، تۋ بيە سويىپ مۇنداي قارىپ-قاسىرلەردىڭ ءىشىن مايلار ەدى. وسى كۇنگى جۇرت قىزىق: سەلت ەتكەن ءبىر ءىس جاساساڭ تاڭ تاماشا قالادى دا جۇرەدى.
ءبىزدىڭ اڭگىمە وسى، جارىعىم، ال ەندى حابارىڭدى ۇزبە، حات جاز. ساعىنا، زارىعا، سارعايىپ كۇتىپ جۇرگەنىمىزدى ۇمىتپا. الدە ۇمىتتىڭ با؟ ورتامنان وزدىم دەپ، شالعاي كەتتىم دەپ، ەندى ماعان شال-كەمپىردىڭ كەرەگى جوق دەپ شالقىپ ءجۇرسىڭ بە؟! ءاي، تۋماي تۋا شوككىر، وندايىڭ بولسا ايت، ايتقاندا اشىپ ايت! اشىپ جازىپ جىبەر بىزگە. – شالدىڭ جاي سويلەپ وتىرىپ شالقاسىنان تۇسەتىن شاحار مىنەزىن ءدال وسى جولداردان تانىپ، «كارى جىنىڭ ۇستاي قالدى ما؟» دەپ مىرس ەتكەن العاباي حاتتى جىلدام وقىپ بىتىرۋگە اسىقتى. – وسى سەنىڭ قانىڭ نەگە قارايىپ ءجۇر؟! كىمگە وكپەلەيسىڭ؟! مىنا مەن ۇزىندا – ءوشى، قىسقادا – كەگى جوق اداممىن. مەنىڭ اكەم دە اعايىن-تۋىسىنىڭ ورتاسىندا جايناپ ءجۇرىپ ومىردەن ءوتتى. ال، سەن نەمە، نەمەنەگە بەزەرىپ، نەمەنەگە ەلدەن بەزىپ ءجۇرسىڭ؟! العا، العا دەگەنگە القىنبا دا، تاسىنبا! ارۋاق اتتاپ، شوقىنىپ كەتسەڭ دە، ايتايىن: سەن ورىس بولا المايسىڭ، بولمايسىڭ دا! ءبىلدىڭ بە! بولساڭ، ءوزىنىڭ قارىنداس جۇرتىنا قانى قاس ءبىر نادان بولىپ شىعاسىڭ! سەندەي قيانعا كەتكەننىڭ قاي قيىردان شاڭ بەرەرىن ءبىز بىلمەيدى عوي دەيسىڭ بە؟! ءبىز بىلەمىز، بىلگەندە باياعىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ بىلەمىز.
باياعىدا جاۋىنگەر ەكى ەل قازاق-قالماق ءبىر-ءبىرىن شاپقاندا، پالەنباي باتىردىڭ ۇلى، تۇگلەنبەي تايشىنىڭ مۇراگەرى بوپ كەلەتىن ەر بالداردى ولتىرمەي، باۋىرىنا باسىپ، كيىمشەڭ بالا ەتىپ الادى ەكەن. ءبىزدىڭ بابامىز –كوبىك باتىر. وسى ءبىزدىڭ اۋىلداعىنىڭ ءبارى سول كوبىك باتىردان تارايمىز. كوبىكتەن بەرى تاراتقاندا ار جاعى التى، بەر جاعى ءتورت-بەس اتادان كەپ قوسىلا بەرەمىز. ءيا، سول كوبىك بابامىز بىردە جوڭعار-قالماقتىڭ قالىڭ قولىمەن شايقاستا جاۋىن جەڭىپ، دارەگەيىنە تارتىلعان تۇتقىنداردى ەلىنە ايداپ كەلە جاتسا، ايدارلى ءبىر ۇل كوزىنە تۇسە بەرىپتى. ول زاماندا باتىرلار جاۋدىڭ ايدارلىسىن قۇل قىلىپ، سولقىلداعان مىرزاسىن تابانعا سالىپ ءجۇن قىلىپ، تەك زيپا بويلى بادەندى سۇلۋ قىزى مەن قاتىنىن قۇشادى ەكەن. قاتىن ەتىپ الماسا، كۇڭ قىلىپ بوساعاسىندا ۇستاپ، اياق سالىپ، ودان دا بالا سۇيگەندەرى بولعان ەكەن. سودان... سول باياعى زاماندا كوبىك بابامىز تۇتقىندارىن كوگەندەي ءتىزىپ ايداپ كەلە جاتسا، ءبىر ايدارلى ۇل كوزىنە قايتا-قايتا شالىنىپتى. الگىنىڭ سويى بولەك سوقتالى ەردىڭ بالاسى ەكەندىگىن بايقاعان باتىر ەر قاسىنا قوندىرىپ، الدىنا الىپ ءجۇرىپتى دەيدى. بالانى الدىنا الىپ اۋىلىنا اكەلگەن سوڭ، قاباعىنان قار قاتىپ، كىرپىگىنەن مۇز توڭىپ جۇرەتىن جاۋتۇسىرگىش سەرىگى بار ەكەن. سونىڭ تاربياسىنا بەرىپ، «ءما، مىنانى اسىراپ باق تا، ەسەيگەن سوڭ قولىنا قوڭىراۋلى نايزا ۇستاتىپ، قالماققا قارسى سال» دەپتى. جاۋ جاعىندا، جاۋ ىشىندە ءجۇرىپ وسكەن ۇلدان ارتىق دۇشپاننىڭ ەلگە دۇشپان بولماسىن سوندا قازاق-قالماق قاپىسىز بىلگەنگە ۇقسايدى. بىراق ولار ەشقاشان دا باتىر اتانباعان. قازاق-قالماق بەتتەسكەندە «جەكپە-جەك» دەپ ورتاعا اتويلاپ شىعاتىن ەرلەر بولادى ەكەن. سول ەرلەرگە قورىقپاي، قاسقايىپ شاباتىن ءجالاڭتوس العادايلار قولعا تۇسكەن بالالاردان جاساقتالىپتى. ولسە – شەيىت، ولمەسە – بارەكەلدى. «قۇلدى بارەكەلدى ولتىرەدى» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ويتكەنى، العاداي ءبارىبىر اجال قۇشادى. سەرتى – سول.
كوبىك بالانى سەرىگىنىڭ قولىنا تابىستاپ، وعان دويىر دەپ ات قويادى. دويىر بالا جەلكىلدەپ ەر جەتەدى، جىگىت بولادى. اكەسى بەتىنەن قاقپاي وسىرگەندىكتەن، دويىردىڭ كەيىن قازان تەبەر تەنتەك اتى شىعىپ جۇرەدى. قولى قاتتى قارۋلى نەمە قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن دە بولادى. اش قاسقىرداي جالاقتاپ توڭىرەگىنەن جاۋ ىزدەگەن دويىر تىنىش جاتقان قازاقتان جىلقى الىپ، قالماق اراسىنا جالعىز ءتيىپ، ەكى ورتاعا الا بۇلىك سالىپ جۇرەدى ەكەن. سوندا جۇرت دويىر دولدانباسىن دەپ قۇدايىنا قۇربان شالىپ وتىرادى ەكەن. دويىر دولدانسا، تالاي باس دومالانىپ سايدىڭ تابانىندا جاتاتىن كورىنەدى. بويىن بۇلا كۇش كەرنەگەن دويىر اقىرى از-كەم ۋاقىت بەيبىت ءومىر سۇرە قالعان قازاق-قالماقتى اتقا قوندىرىپ تىنىپتى. تۇندە اي، كۇندىز كۇن تۇتىلىپ جاۋىنگەر ەكى جۇرت كۇڭىرەنىپ مايدان قۇرعاندا قان تاسىعان وزەندەي وكىرىپ اقتى دەيدى. وسى كەزدە تىلەگەنىن ءتاڭىرى بەرگەن دويىرەكەڭ ساق-ساق كۇلىپ، ساۋىتىن جامىلىپ جاۋعا اتتانىپتى. قازاق-قالماق ءبىر-بىرىنە قاستاسقان جاۋ بولسا دا، قاپىدا تورعا قامالعان جاقسىعا، اۋلەت باسى قارتقا، اتادان جالعىز ۇلعا، ەل سۇراعان ەرگە ساۋعا بەرەدى ەكەن. بۇگىنگى جۇرت ونداي مارتتىكتى قايدان ءبىلسىن! بۇگىنگى جۇرتتى ايتامىز... سول زاماننىڭ سويقانى دويىر دا بىلمەيدى ەكەن. الدە تاربياسىنان كەتكەن كەمدىك، الدە ءوزىنىڭ ءدىنى قاتتى بىردەڭە... ول تەگى جان بالاسىن اياۋدى تۇيسىنبەگەن دۇلەيدىڭ ءوزى بولىپتى.
كوبىك باتىر كۇندەردىڭ كۇنىندە دويىر قالماقتىڭ ۇرپەك باس بالالارىن قۇلاما قۇزدىڭ باسىنا الىپ بارىپ كوزدەرىن ويىپ تاستاپ كەتىپتى دە، قارعا-قۇزعىنعا جەم ەتىپتى دەگەندى ەستىپ تىكسىنەدى. كەلەسىدە دويىر قالماقتىڭ جۇكتى قاتىندارىنىڭ قارنىن ءتىلىپ، اقتارىلعان شارانانىڭ ءبارىن قىرىق كۇن قىڭسىلاتىپ اش ۇستاعان بۇرالقى يتتەرىنە جەگىزىپتى دەگەندى ەستىپ جانى تۇرشىگەدى. سويتكەنشە دويىر قالماقتىڭ مۇقىرى دەيتىن باتىرىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ الىپتى دەگەندى جانە ەستىپ دويىردى الدىنا كەلتىرىپ: «اي، دويىر! سەن قازاق-قالماق ەستىمەگەن جاۋىزدىق جاساپ ءجۇرسىڭ! و زاماندا بۇ زامان قازاق بالانى اياۋسىز قىرىپ، باتىردى قورلاپ ءولتىرىپ پە ەدى؟! سەنىڭ مىناۋىڭ نە سۇمدىق؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا دويىر: «باتىر ەكە، سونى ءوزىم دە بىلمەيمىن... قالماق كورسەم، كوزىم قاراۋىتىپ، ەس-اقىلىمنان ايرىلىپ قالامىن. قالماقتىڭ قانى تارتىپ تۇرادى»، – دەگەن ەكەن.
«مىنانداي قانىپەزەر ۇرپاقتى قازاق-قالماق ءناسىلى ەندى قايتىپ كورمەسىن!» دەپتى دە، باتىرسىنىپ ەلىرىپ تۇرعان دويىردى كوبىك ءباھادۇر باسقا قىلىشپەن ءبىر سالىپ ءولتىرىپتى دەيدى بۇرىنعىلار. كوردىڭ بە، مىنە، ءوز ەلىنە جاتباۋىر بولىپ وسكەن جاننىڭ داعدىرى قالاي بولارىن؟! وسىنى ۇمىتپا! ەلىڭە ورال، اۋىلعا قايت! مۇندا دا جۇمىس بار، قايناعان تىرلىك بار...».
«كوكسوققان شال، – دەدى العاباي جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ، – كويىتىپ وتىرعان ءسوزىن قارا... – حاتتى بۇدان ارى وقۋعا ونىڭ ءداتى شىدامادى. –قاراڭعىلىق. تۇلەي تۇزدەگى ءتۇپسىز تۋپيزم. كور جەردى كوبىك اۋىزدانىپ كوپسىتكەندى عانا بىلەتىن كوربىلتە كەۋدە كوڭىرسىگەن كونەسىنەن وزىپ قايدا بارسىن؟..».
العانى قايعى قامادى، قامىرىقتى وي باستى. توركوز داپتەرىنە تولعانا كەپ تونگەندە ەرنى قايمىجىقتانىپ ءتىل ۇشىنا: «ەلىم-اي، سەنى قايتەيىن؟» دەگەن جالقى ورام ورالا كەتكەنى. «العاباي، وسى سەن اقىنسىڭ-اۋ، تەگى؟..». قيالىندا العاباي – اقىن. قالىڭ ەلىنىڭ زار تىلەگىن جىرعا قوسادى. نۋ سوقىر تۇماننان جول تاپپاي داعدارعان حالقىنا ءجون نۇسقاپ، جارقىراپ اتقان تاڭنىڭ ءانشى بۇلبۇلىنداي سايراعان ءۇنى سار دالانىڭ سامالىمەن بىرگە ەسىلىپ، اتاعى الىسقا شىرقايدى. اقىن حالىقتى ەسكىلىكتىڭ قۇرساۋىندا ۇستاعان ەرتەگىلەردەن، جىن-پەرىلەردەن ازات ەتەر اسقاق وي، اسىل سوزدەر توگەدى.
– قىمباتتىم، بايقاۋىمشا، سىزدە ءبىر وزگەرىس بار، – دەپ ءتىل قاتتى وعان بىردە اگاشكين، – ءسىز وسى عاشىق ەمەسسىز بە، كوگەرشىنىم؟ عاشىقتىق – ول ءبىر دەرت. ايتىڭىز، اقتارىلىڭىز بىزدەي ادال دوسىڭىزعا. بالكىم، سەپتىگىمىز ءتيىپ قالار؟..
– مەن... مەن، – دەپ كۇمىلجىدى العا، – مەن، ميحايل سەرگەەۆيچ، ولەڭ جازاتىن ءبىر قىزىق ادەت تاپتىم.
– و، براۆو، براۆو، – دەدى اگاشكين شىن قۋانىپ، – مارحابات ەتىڭىز، قىمباتتىم، قاي تىلدە جازاسىز ولەڭدى؟
– ءوزىمىنىڭ بالا كەزدەگى تىلىمدە، ميحايل سەرگەەۆيچ.
– بارەكەلدى، ءجون-ءجون، ءسويتىڭىز، سو بالا كەزدەگى تىلىڭىزدە جازىڭىز. ورىسشاڭىز دا بىلاي ادەمى، ايتكەنمەندە، جارىعىم، ءسىز بەك جاقسى بىلۋگە ءتيىسسىز، بۇل تىلدە، ءيا، وسى ءبىر تەڭدەسى جوق ۇلى تىلدە ۇلى پۋشكين، ۇلى لەرمونتوۆ، ەسەنين، ماياكوۆسكيلەر جىرلاعان. ەندى بۇلاردان اسىپ بىردەڭە جازۋ، ورىس تىلىندە، اي، قايدام... ال ءسىزدىڭ تىلىڭىزدە، قارا باسقىر، جاعىمنان جاڭىلىپ وتىرعانىمدى قارامايسىز با، ءسىزدىڭ بوزوكپە كەزدە سويلەگەن تىلىڭىزدە جازىلۋعا ءتيىس پوەزيانىڭ ءالى ءتىلى شىقپاي جاتىر. كەلىسەسىز بە؟ الدە مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟ كۇمانسىز، مەنىڭ قاتەلەسۋىم ابدەن مۇمكىن.
– تاپ سولاي! «قاتەلەسۋىم ابدەن مۇمكىن» دەپ مۇلايىمسىمە. سەن ۇنەمى قاتەلەسەسىڭ. ويتكەنى، تۇك بىلمەيسىڭ. سەنىكى – ءسوز، قۇر ءسوز، قۇرعاق ءسوز.
– ەي، جۋان شوڭكە، مەن باسقانى بىلمەسەم دە، قاھارلى يوان پاتشانىڭ نوعايلاردى جۋاسىتىپ قانا قويماي جۋساتىپ تاستاعانىن جاقسى بىلەمىن. سوندا دا ەگو ۆەليچەستۆو – قاھارلى پاتشا اعزامعا وكپەم قارا قازانداي. قىرىپ سالۋ كەرەك ەدى نوعايلاردى، تۇقىم-تۇياعىنان جۇرناق قالدىرماي جەر بەتىنەن مۇلدە جويىپ جىبەرۋى كەرەك ەدى، سايتان!
– سىدىگىن سىمىرگەن سىلىمتىك، سەنى وسى وڭاشا جەردە كەزدەسسە دەپ ءجۇر ەدىم. تاڭىرىم تىلەگىمدى بەردى، قانىڭا ءبىر تويايىن، قاھارلى يوانىم، جاقىنداشى ماعان. ال، سەن، سارىاۋىز، مىناۋ ۇلگى قىلىپ ايتقان سالپاڭقۇلاققا شىنىمەن اينالىپ كەتپەسەڭ بۇل ارادان تايىپ تۇر.
سارت تا سۇرت توبەلەس. ىلكىدەن بەرى ءىلىنىسىپ قالىپ جۇرەتىن ەكى ءداۋ: اگاشكين مەن قىرىم-نوعاي زۇنقارناي قويعىلاستى دا كەتتى. العا، ارينە، جانۇشىرىپ اگاشكين جاعىنا شىققان. اگاشكيندى استىڭعى يەكتەن سىلەيتە ۇرعان نوقالاي نوعاي بۇنى دا ايامادى. قۇلاق شەكەدەن قۇلديلاي كەپ تيگەن سوققىدان مۇرتتاي ۇشىپ جىعىلعان-دى. ەسىن جىيسا، ۇزىنا بويى باراكتىڭ ءىشى ازان-قازان، ايقاي شۋ، قىرعىن توبەلەس. «باراكتاعى باۋىرلار» اتانعانىمەن الاكوزدەنىپ جۇرەتىن الاقۇيىن قاۋىمنىڭ ءىشىن كەرنەپ، اسقىنعان باسەكە مەن وشپەندىلىك جىن اتىپ، جىنىگىپ شىعا كەلگەنگە ۇقسايدى: كىمدى كىم ۇرىپ، كىممەن كىم جاعالاسىپ، جانداسىپ جاتقانى بەلگىسىز. بۇكتەتىلىپ، سۇلاپ تۇسكەندەردىڭ بۇيىرىنە تىعىلىپ ءبۇرىسىپ العان العاباي مۇنداي قالىڭ توبەلەستى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەنىن ويلاپ قۇتى قاشقان. تەمىر سويىل، سىم بۇراۋ، بولات شىنجىر، سەلەبە قانجار... وكىرىپ، باقىرعان داۋىستار. توبەلەس اۋەلەتە اتىلعان مىلتىق ءۇنى ءۇش دۇركىن ەستىلگەندە بارىپ توقتاعان. ميليتسيا جاساعى قولعا تۇسكەندەردى قورابى دۇڭكيگەن تور كوزدى ماشيناعا توعىتا بەردى. العاباي دا سولاردىڭ قاتارىندا كەتكەن. اقىرى التى ايعا سوزىلعان تەرگەۋ تەكسەرۋ مەن سوت ۇكىمىنىڭ شەشىمى بويىنشا ەڭ جەڭىل جازاعا ىلىككەن العاباي اۋىلىنا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ەستۋىنشە، اگاشكين بۇنى سىرتىنان قورعاپ باققان كورىنەدى. «العا – بولاشاعى كەمەل كومسومول. وعان كامىل سەنۋگە بولادى. ول انشەيىن قوساق اراسىندا كەتىپ وتىر. ايتپەسە، ەش قىلمىسى جوق»، – دەپتى اگاشكين. مىڭ العىس اگاشكين جولداسقا. راحمەت اگاشكينگە!
IV
اۋىلىنا ورالعان العاباي اينالاسى التى-جەتى جىلدىڭ اۋانىندا قالبيىپ قالىپقا ءتۇستى. كوڭ قاتسا قالىبىنا دەگەن. قالىبىنا تۇسپەي قايدا بارادى؟ اياقتان شالىپ اتتاپ باستىرمايتىن; «سەنىكى ءجون» دەپ قويىپ سەرەيتىپ تۇسىرەتىن; قولداعان بولىپ وتىرىپ قولقاڭنان وكپە-جۇرەگىڭدى سۋىرىپ الىپ، قاقتاپ جەيتىن; ءىسىڭدى كوزىڭشە ماقۇلداپ، سىرت اينالا بەرگەنىڭدە كوتەن ىشەگىڭە ىستىك جۇگىرتىپ وينايتىن; ەبىڭدى تاۋىپ ەكى وشاققا ءبىر كوسەۋ ەتىپ جۇمسايتىن; ارقادان قاعىپ الدارقاتا تۇرىپ، اياق-تاباعىڭدى ارامداي سالاتىن; ءوز بويىنان ەشكىمدى اسىرمايتىن ەسكىلىكتى ورتا العابايدى سول التى-جەتى جىلدىڭ اينالاسىندا يلەپ-بۇكتەپ، ءيىن ابدەن قاندىرىپ، ءيىلىپ-بۇگىلىپ تۇراتىن ءيى جۇمساق، ءيىنى بوس كوگەنباستى كوپتىڭ ءبىرى ەتىپ العان. ومىرىندە قول ارتقان جەتىستىگى: اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن وقىپ ءبىتىردى، ۇيلەندى، ناۋەتەك قاتىنىنان ءتورت-بەس بالا ءسۇيدى، سوقالاپ ءجۇرىپ ءار قىزمەتتىڭ باسىن شالدى. اۋدان كولەمىندە اۋىلشارۋشالىعى سالاسىن باسقارعان ساپپاستاردىڭ ءبىرى اتاندى، سوڭعى 20-25 جىل باسقارمادا قىزمەت جاساپ كەلەدى. كەيىنگى بىرەر جىلداعى ارمانى – اكىمنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن جەتىپ جىعىلۋ ەدى. بولمادى. ەندى، مىنە، باسقارما باستىعىنان دا تومەندەپ، قايداعى ءبىر اۋىلعا كەلە جاتىر. بۇرىنعى ۇجىمشار. تاراپ كەتكەن ۇجىمشار. سونىڭ جۇمىسىن جاڭاشا ۇيىمداستىرۋى قاجەت.
...باسىندا اق بۇرتىك گۇلى بار «قۇس تاڭداي» دەيتىن قىردا ءشوپ وسەدى. نۋ قارا شاشىنىڭ ماڭداي تۇسىنا بارماقتاي اق قونعان اكىمدى جاناما ات قويعىش جۇرت «قۇس تاڭداي» اتاپ كەتكەنىن العاباي بۇرىننان بىلەتىن. «قۇس تاڭداي اكىم» قۇيقىلجىپ سويلەيتىن، رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ادەتىنشە قۇيقىلجىپ سويلەدى دەرسىڭ.
– مىرزالار مەن حانىمدار، – دەدى ول «قۋراي-دجۋنگليدىڭ» ىشىنەن ارسا- ارسا بولىپ شىعا كەلگەن كوپتىڭ توبەسىنەن كوزىن اسىرا تاستاپ، – سىزدەر بۇرىن بار تاپقان-تايانعاندارىڭىزدى ورتاق قازانعا قۇيىپ كەلدىڭىزدەر. تاڭنىڭ اتىسى، كەشتىڭ باتىسى بەل شەشپەي، اۋىر مەحنات جولىندا ازاپ شەكتىڭىزدەر. بىراق سودان ۇشپاققا جەتكەن ءبىرىڭ جوق. تابىسىڭدى وكىمەت سىپىرىپ-سيىرىپ الدى دا وتىردى. بۇدان بىلاي ولاي بولمايدى، مىرزالار! ەندى اركىم ءوزىنىڭ پايداسى ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەپ، مىرعامعا باتىپ، ەن بايلىققا كەنەلۋى كەرەك. سول ۇشىندە ىلگەرىدە كولحوز، كەيىن ۇجىمشار اتالعان شارۋاشىلىقتى تاراتۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان ەدىك. ۇجىمشاردى تاراتپاسقا جانە ءاددىمىز قالمادى. ويتكەنى، وسى ۇجىمشاردىڭ شارۋا قوجالىقتارىنا ءبولىنىپ، نارىققا كوشۋىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، قالا بەردى مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى امەريكا تالاپ ەتىپ وتىر. مىنە، كوردىڭىزدەر مە، ساياسات قايدا؟ – «قۇس تاڭداي» شەشەندەردىڭ سالتىمەن سۇق ساۋساعىن شوشايتا كوككە ءىلىپ، وسى ارادا از-كەم تىنىس تاۋىپ تۇردى دا، الدەبىر كىناسىن موينىنا العانداي مونتانسي سويلەدى. – امەريكانىڭ ءوزى بىزگە ۇجىمشار اتاۋلىنىڭ كوزىن قۇرت، حالىققا ورتاق مۇكاممال مۇلىكتى تاراتىپ بەر، تۇرمىس تىرشىلىگىڭدى نارىققا كوشىر دەيدى. ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش-تىڭ ايتقانىن ورىنداماۋعا ءبىزدىڭ قانداي امالىمىز بار؟ سوندىقتان، مىرزالار مەن حانىمدار، جاڭاشا ءومىر سۇرۋگە تيىسسىزدەر. سىزدەردى نارىققا جەتەلەيتىن باسشىلارىڭىز – وزدەرىڭىزگە بەلگىلى ارداگەر ازامات، 20-25 جىلدىڭ شەگىندە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە، كەيىننەن اۋدان اكىمدىگىندە اۋىلشارۋاشىلىعى باسقارماسىن باسقارعان العاباي مىرزا بولادى. كانە، العاباي مىرزانىڭ كانديداتۋراسىن ءبىر اۋىزدان قولداپ جىبەرەيىك.
جيىن: «بولسىن، بولسىن، العاباي بولسىن!» دەدى. «قۇس تاڭداي» اسىعىستىق جاساپ، امەريكانىڭ الدىندا قاتەلىككە ۇرىنىپ قالا جازداعانىن وسى كەزدە عانا اڭعارسا كەرەك: «قارسى بار ما؟ قالىس بار ما؟» – دەپ جىلدام سۇراپ ۇلگەردى. «قارسى دا، قالىس تا جوق» دەدى حانىمدار مەن مىرزالاردىڭ اراسىنان قالقايىپ قارا كوبەيتىپ تۇرعان بىرەۋ. ەندى اكىم ىسكە كوشۋدى ءجون ساناپ، العابايدى بەيىمدەپ اۋىل شەتىندەگى بەلگە قاراي جەتەلەگەن. ەكەۋى، انە، اۋىل ءۇيدىڭ اينالاسى، قورا-قوپسىسى، تراكتور، ماشينالاردىڭ كونە تۇراعى الاقانداعىداي كورىنەتىن بەلدىڭ بيىگىنە شىعىپ، اياقتارىنىڭ اراسىن الشاق تاستاپ تۇردى. سوسىن «قۇس تاڭداي» اكىم توڭىرەكتى قولىمەن تۇتاس شولا كورسەتىپ شىقتى دا، العابايعا قاراپ:
– جەرىنىڭ تۇگىن تارتساڭ ماي تاماتىن بۇل ءوزى ءبىر باي اۋىل. بىرەۋلەر «تاياق شانىشساڭ، تال وسەدى» دەيدى عوي قۇنارلى جەردىڭ قۇتىن ايتقاندا، جو-جوق، تاياعىڭ تۇك تە ەمەس، بۇل جەرگە كەمپىر ەكسەڭ، قىز ءوسىپ شىعادى.
مىڭعىرعان مالى – اناۋ، قايسىبىرىنىڭ توزىعى جەتىپ، توقتاپ قالدى دەمەسەڭ، ءتىزىلىپ تۇرعان تەحنيكا – اناۋ. اينالاڭ وزەن، تاۋدان اققان تاس بۇلاق. ەگىن ەگەسىڭ بە، ەرىنبەي قازىپ جەرىنەن التىن ىزدەيسىڭ بە، ءوزىڭ ءبىل. وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ يگىلىگىڭ. قىزىعىن كور. بايى. باسقارمانىڭ ورىنتاعىنا بوكسەڭدى مالىپ، قۇيرىعىڭنىڭ مايىن سورعىزىپ، قۇرعاپ وتىرعاننان پايدا جوق. اۋدان... ول دا ۇزاققا بارا قويماس، قۇلايدى. وسىنداي الاس-قاپاستا مىنا اۋىلعا تۇمسىعىڭدى سۇعىپ قال. ءبىزدى دە ۇمىتپا. ال، العاباي مىرزا، ەندى ساعان اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا جوق. اۋىلدى اۋداننان دا، باسقاسىنان دا ءبولىپ بەردىك، ءبولىپ بەردىك ەندى بيلەي بەر، – دەدى. اياق استىنان باقىتقا كەنەلىپ، باسى اينالىپ قالاتىن پەندە شىركىننىڭ القىنعان كەۋدەسى القىمىن شىرەپ، اپالاققا سالاتىنى بار عوي، العاباي دا ءسويتتى. ءسويتتى دە، بوگەلەك قاعىپ: «ۇقتىم، ايتقانىڭىزدىڭ ءبىرىن قالدىرماي ۇقتىم»، – دەي بەردى.
V
العاباي ىسكە كىرىستى. قيسىق-قىڭىر كوشەلەردى قالىڭ قۋراي مەن شىرماۋىقتان ارشىپ، الدىمەن اۋىلدىڭ تىنىسىن اشقان. اسار جاساپ وزىنە ۇلكەن ءۇي سالدىردى. ۇجىمشاردىڭ كەتەۋى كەتكەن كەڭسەسىن كۇرەپ تاستاپ، ورنىنا ءزاۋلىم ساراي تۇرعىزدى. ونى «رەزيدەنتسيا» دەپ اتادى. سودان سوڭ رەزيدەنتسياسىنا ەل ىشىندەگى بەتكە ۇستار ازاماتتار مەن اقساقالداردى شاقىرىپ، اۋىلعا جاڭا ات قويۋدىڭ ءجونىن سۇراپ، كەڭەس قۇرعان.
– ءبارىمىز، – دەدى العابايدىڭ ءسوز ءلامىن ۇققان سوڭ ءبارىنىڭ اتىنان سويلەيتىندىگىن ءبىلدىرىپ ءبىر قاريا، – باياعى باي-باعىلاننىڭ زامانىندا باتالى دەگەن بابامىز اتقا قونىپ، بايتاعىنا ۇران سالعان ەكەن، سول كىسىنىڭ تۇقىمىمىز. سودان وربىگەنبىز. سونىڭ ءۇشىن دە اۋىل اتىن «باتالى» قويساق بەك جاراسادى.
– باتالى ءبيدى ايتقاندا ەمىلدەي ەرىڭدى نەگە ۇمىتاسىڭ؟ – دەدى وسى كەزدە تاعى بىر قاريا جيىننان وقشاۋ شوعىرلانعان قاۋىمنىڭ اراسىنان داۋىستاپ. – ەرەنتال دەگەن ىستارشىننىڭ ەنەسىن ۇرىپ تۇرىپ وسى قونىستى بارىمىزگە اپەرگەن ەمىل ەدى عوي. ەمىنىپ ەمىلدىڭ بەلىنەن تاراعان بىزدەي ۇرپاعى تۇرعاندا باتالى باباڭىزعا ەسە تيە قويماس.
وسى ەكى اۋىز سوزدەن كەيىن-اق شالدار العابايدى دا، العابايدىڭ رەزيدەنتسياسى مەن رەسمي جيىنىن دا ۇمىتىپ، ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ شالعايىنا شاۋىپ ءبىر-اق كەتتى. كەتكەندە قاقتىعىسىپ قاتتى كەتتى.
– ءاي، ەمىلدەر، باتالىنى باسا-كوكتەپ كيمەلەيتىندەي ءجونىڭ جوق تۇگە. باتالىنىڭ ءسوزى جۇرمەگەندە ەرەنتالدى ساباعان ەمىلدىڭ سۇيەگى يت جەككەندە قالاتىن ەدى. قاڭعىماي جايىڭا وتىر!
– باتالىنىڭ بالپىلداعان اۋزى دەمەسەڭ ەمىلدەي ەلى ءۇشىن قايرات شىعارعان كەزى بولماپتى. ءسوز – شوق، باتىرلىق – ءورت. شوقتىڭ شالاعا اينالۋى وڭاي، ءورتتىڭ بەتى قايتۋى قيىن. ورىستىڭ يەگى تۇكتى ىستارشىنى باتالىنىڭ سوزىنە ەمەس، ەمىلدىڭ باتىرلىعىنان تايقىپ توقتاعان. ايتپەسە اناۋ قىزىلبەلدىڭ جازىعىنا بەكەتىن قوندىرىپ، ادىمىڭدى اشتىرماي قويار ەدى. جۇرەر ەدىڭ سوندا كورتوعاننىڭ اۋزىندا بالاعاڭنىڭ ءبيتىن سىعىپ.
داۋ بۇدان ءارى دە ءورشي تۇسەر ەدى، العاباي جالىنىپ-جالپايىپ، «اكە-كوكەلەپ» ەكى جاقتى ارەڭ توقتاتتى. سول كەزدە، مىنە، قىزىق، ويىنا اگاشكيننىڭ ناسيحات سوزدەرى ورالدى، ەسىنە ەسكە دوستارى ءتۇستى...
VI
ءتۇن. بەيعام اۋىل جۇرتى ۇيقىنىڭ ۇلپا قۇشاعىنا بولەنىپ، ەسسىز جاتىر. العابايدىڭ رەزيدەنتسياسى. رەزيدەنتسيانىڭ تەرەزە پەردەلەرىن قىمتاي جاۋىپ ءتورت ادام سۇحبات قۇرۋدا. ورتادا كوزەسى قالىڭ بىلتە شام. تۇبىنە ءتۇننىڭ قارا كوك بوياۋى ۇيىعان شامنىڭ جارىعى تورتەۋدىڭ جۇزىندە عانا شاشىلىپ قالعان.
العاباي: سەندەردى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن، دوستارىم. وتىنىشىمە قۇلاق اسىپ، كەلە قالعاندارىڭ بۇنداي جاقسى بولار ما!
اشەر: و، نە دەگەنىڭ، العا، و نە دەگەنىڭ! (قوزعالاقتاپ، ورىندىعىن سىقىرلاتىپ، شامنىڭ جارىعىنا ۇمسىنا ءتۇستى).
كيم: العاەكە، ءبىزدى ۇمىتپاي جۇرگەنىڭدى، شارۋامنىڭ ءبىر جاعىنا شىعىس دەپ شاقىرعانىڭدى ەستىگەندە ەسىمىز قالمادى. قۇستاي ۇشىپ جەتتىك اۋىلىڭا.
نوحا: جانىڭ ساۋ بولسىن، العا. اللا ىسىڭە بەرەكە بەرسىن!
العاباي: ەسەيىپ كەتىپپىز-اۋ،ءا؟.. (دوستارىنىڭ جۇزىنە بارلاي قارادى).
كيم: ەسەيگەنىڭ نە، العا-اۋ، كارتەيدىك. قاقسال بولدىق.
اشەر: العا، ءبىز قازىر قازاقشاعا قامشى سالدىرمايمىز. سويلەگەندە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەمىز. ءبىز ەسەيىپ، ەس جيعالى قا-شان؟..
العاباي: ە-ە، ءيا-ءيا... الپىستى القىمداپ قالدىق، بىراق، ءالى تۇعىردان تايعان جوقپىز دەشى.
نوحا: الپىس – بىزدە جىگىتتىڭ جاسى.
العاباي: ال، جىگىتتەر، ءيا، مىرزالار، سەندەردى شاقىرعانداعى شارۋامنىڭ جايىنا كوشەيىن. مەن مىنا اۋىلدىڭ جالعىز يەسىمىن. اۋداننان ءبولىپ العانمىن. ءوزىم بي، ءوزىم قوجا. (باسىن كەنەت شالقاق ۇستاپ، مىرزا ماقاممەن سويلەدى). نە ىستەسەم دە قولىمنان قاعار پەندە جوق. بىراق، بىلەسىڭدەر، ءبىز – ەل ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ وسكەن ۇرپاقپىز. ءبىزدى زامانىمىز سولاي تاربيەلەدى، ورتامىز سونداي ونەگە بەردى. مەن – وسى كۇنى، مىرزالار، الدىما اسقاق ماقساتتار قويىپ جۇرگەن اداممىن.
اشەر، كيم، نوحا: بارەكەلدى، بارەكەلدى!
العاباي: مىنا مەن اۋىلىمنىڭ حالقىن جارقىن بولاشاققا باستاسام دەيمىن. بۇلاردى بۇرىن-سوڭدى وزدەرى قيالداپ تا كورمەگەن جاڭا تۇرمىسقا جەتكىزۋ ويىمدا بار.
كيم: بۇل اۋىل، العاباي مىرزا، ءسىزدىڭ باسشى بولىپ كەلۋىڭىزبەن وسى كۇننىڭ وزىندە نە ءبىر عاجاپقا كەنەلىپ وتىر-اۋ دەيمىن.
اشەر: باسشى بولا سالىسىڭىزبەن كوشەلەردى قۋرايلاردان ارىلتىپ، اۋىلدىڭ اينالاسىن شىرماعان شىرماۋىقتاردىڭ كوزىن قۇرتىپسىز. العاباي مىرزا، ءسىز اۋىلىڭىزدى جاڭا الەممەن بايلانىستىرۋعا بەت الىپسىز. قۇتتىقتايمىن!
العاباي (اشەردىڭ ءسوزىن قۇپتاپ باس يزەدى دە، ىزىنشە شاراسىز كىسىنىڭ كەيىپىنە ەندى): بىراق، دوستارىم، وسى اۋىلداعى ادامداردىڭ ءتىلىن تابا المايمىن با دەپ قورقامىن.
كيم (قۋاقىلانا كۇلدى): تىلدەرىن تابا الماعانى نەسى؟ تىلدەرى اۋىزدارىندا شىعار؟
العاباي (شىتىناپ): تىلدەرى اۋىزدارىندا بولماي كەتسىن! سول تىلدەرى عوي تىرلىگىنە كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان. مەن جۋىردا اۋىلعا جاڭا ات بەرەيىك دەپ جيىن شاقىردىم. ال نە بولدى دەيسىڭدەر عوي؟ وسىندا كەلدى دە، شالدار تۇكىرىگىنە شاشالىپ جات تا كەپ ايتىستى. قاي زاماندا، قاي عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن ۇمىتىپ قالدى بىلەمىن. وح، نە دەگەن پاميات، قۇداي-اۋ؟.. باتالى بي، ەمىل باتىر دەي مە... وسى ەكەۋىن ايتىپ شارپىسقان شالدار، مەنىڭ اگاشكين دوسىم ايتپاقشى، فەودالدىق ءداۋىردىڭ پۇشپاعىنان ءبىر-اق تابىلدى. قىسقاسى، بۇل اۋىل جۇرتى ەكى اتاعا بولىنەدى ەكەن. مىنا بەتىمەن بۇلار اۋىلدىڭ بار بايلىعىن ءبولىپ الىپ، الباتى كەتۋى مۇمكىن. توقتاتۋ قيىن. قايتپەك كەرەك، دوستار؟
نوحا: ولاردى قورقىتىپ ۇستاۋ كەرەك، باۋىرىم، قورقىتىپ ۇستاۋ كەرەك. قازاق اتاڭ: «قورىقپاعانىن – سىيلاماس» دەدى ەمەس پە؟
كيم: ءبولىپ الىپ كەتەردەي نە بايلىق بار اۋىلىڭدا؟
العاباي: كيم، سەن سۇراما. قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە، تابىن-تابىن سيىر. مىڭعىرىپ جاتىر. سوقا-سايمان، تەمىر-تەرسەگى دە جەتىپ ارتىلادى.
اشەر: ولاي بولسا، العاباي مىرزا، جاراتۋشى يەمىز سەنىڭ جاعىڭدا ەكەن. بولىنە بەرسىن. سەن ولاردى بولشەكتەي ءتۇس. ءبۇلىندىر. ەكى اتا از، سەن اۋىلدان ءتورت، بەس اتا، بىرنەشە رۋ تاپ. تابىلماسا، قولدان جاسا.
العاباي (بىلتەلى شامدى قولىنا الىپ، اشەردىڭ جۇزىنە اڭتارىلا قارادى. جارىق كۇڭگىرت تارتىپ، ۇشەۋدىڭ سۇلباسى قاراكولەڭكەلەنىپ كەتتى): بۇل نە دەگەنىڭ، دوسىم-اۋ؟.. اۋىل جۇرتى ءبورى تيگەندەي ءبولىنىپ، ءار اتا، ءار رۋ وزىنە باسشى، كوسەم سايلاپ الىپ، كوستەڭدەپ ءجۇرىپ بەرسە، مەن بايقۇس دالاقتاپ دالادا قالامىن عوي؟
كيم: «ءبورى تيگەندەي» دەپ دۇرىس ايتتىڭ، العاباي. سەن ءبورى بول. «بولىنگەندى ءبورى الادى» دەگەندى اتاڭ قازاق ساعان ەسكەرتىپ وتىر. ساعان ىمداپ وتىر.
اشەر: بيلىكتىڭ زورى مەن قورى، اعاسى مەن ءىنىسى، ۇلكەنى مەن كىشىسى دەگەن بولمايدى. بيلىكتىڭ ءبىر عانا اتى بار – بيلىك. بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ. بىرلىكتى سۇراپ وتىرعان بولىپ – ءبۇلدىرۋ، ىنتىماققا ىندىنىڭ كەپكەندەي بولىپ وتىرىپ – ىدىراتۋ. سەنىڭ بيلىگىڭدى كوپتىڭ بىرلىگى ەمەس، كەرى كەتكەن تىرلىگى، ءوزارا قىرىن قاباق قىربايلىعى، باسەكە-باقاستىعى قامتاماسىز ەتەدى.
العاباي: ءارى تارتىپ، بەرى جىق دەيسىڭدەر مە؟
نوحا: سولاي ىستە. ءبىرىن باۋىرىڭا تارتقاندا، ەكىنشىسىن قىرىڭا ال. ونى دا الىستاتىپ جىبەرمەي، ءۇشىنشىسىن تورتىنشىسىنە ايداپ سال. اينالاڭا سويىل سوعار سوتقار سوتاناقتاردى دا جيا ءجۇر.
اشەر: الدەبىر جاماندىق جاقىنداپ قالعانداي، الدەبىر كولدەنەڭ كەساپات كەلە جاتقانداي ۇرەي شاقىرىپ، قورقىنىشتى سوزدەر ايتۋدان جاعىڭ جابىلماسىن.
نوحا: پايعامبارلار دا ءوز قاۋىمىنا جاراتقان يەنىڭ جۇماقتى ۋادە ەتكەنىندەي توزاقتىڭ بارىن ەسكەرتۋدەن تانباعان.
كيم: بيلىكتىڭ بەرىك قامالى – بايلىق. «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جينا» دەگەندى دە ايتقان سەنىڭ اتالارىڭ. الدىمەن ءوزىڭ بايى. ءوزىڭ شىلقا بايىپ العان سوڭ ماي جۇققان جەڭىڭنىڭ ۇشىن جۇپىنى جۇرتقا ءبىر جالاتساڭ جەتەدى، سودان كەيىن جەتەگىڭە ماڭىراپ، ەرەدى دە وتىرادى.
العاباي: مىرزالار، مەن ايتقان قيساپسىز بايلىقتىڭ ءبارى – حالىقتىكى. مەن بىلاي... نەتىپ... نەعىلىپ، سىرتىنان يەمدەنىپ جۇرگەنىم بولماسا، تىر جالاڭاشپىن عوي.
اشەر: بايلىق – كوپتىڭ ورتاق سىباعاسى ەمەس، بىلىكتى ءبىردىڭ عانا يگىلىگى. سەن – مەنەدجەرسىڭ. دۇنيەدە نە بار، سونىڭ ءبارى – اككى مەنەدجەردىڭ مەنشىگى.
العاباي (شامدى ورتاعا قويىپ، بىلتەسىن كوتەردى. كەڭ بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا ىققان قاراڭعىلىق شامنىڭ تۇبىنە كەلىپ تىعىلعان): قالاي، نە ىستە دەيسىڭدەر سوندا؟
نوحا: مالدىڭ تىگەرگە تۇياعىن قالدىرماي ايداپ اپارامىز دا، حان بازاردىڭ قىزىل وڭەشىنە توعىتامىز.
كيم: قولداعىسىن بەرمەي قويادى دەپ الاڭداما، ەلىڭە ايت، مال – ءبىر جۇتتىق. «وسى قىستان قالاي امان شىعامىز؟» دەپ قالتىراپ، قاڭىلتىر بەت، قارا قابىرعا بولىپ قازاق قاشانعى جۇرەدى؟ مالدى تەگىس حان بازاردىڭ قىزىل وڭەشىنە توعىتىپ ساتامىز دا، بانكتەن ەسەپ-شوت اشىپ، بار اقشانى سوندا سالامىز. بانكتە قازىر اقشا بالالايدى. ءوسىپ، ونەدى. سونىڭ وسىمىمەن-اق جىرعاپ ءومىر سۇرۋگە بولادى.
اشەر: قاڭىراعان اۋىلدا تۇكىرىگىڭ تۇتەپ وتىرا بەرمەيتىن شىعارسىڭ... ءتۇبى قالاعا جىلجيسىڭ. باسىڭا قالادان قارقاراداي باسپانا كەرەك. ونى بىزگە تاپسىر.
نوحا: اناۋ تەمىر-تەرسەكتىڭ دە ءبىرىن قالدىرماي سات.
العاباي: ول كىمگە كەرەك؟ ونى كىم الادى؟ كۇن استىندا كۇڭسىپ جاتىر انشەيىن. قۇر قاڭقا.
نوحا: بۇنداي ءىستىڭ تىزگىنىن ءبىزدىڭ كيمگە ۇستات. كيمەكە، دەسەڭشى؟
كيم: ا، ول ءىستىڭ جاراسى جەڭىل. نوۋ پروبلەم. ىرگەڭدە اش باقاداي اۋزىن اشىپ قىتاي تۇرعاندا، تەمىر-تەرسەكتى كۇنگە قاقتاپ قويىپ قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى كۇنا. نيحاۋ-نيحاۋ، مىنە، ءبىتتى شارۋا!
اشەر: ساۋدانىڭ پايداسى كيەلى كىتاپتاردا دا جازىلعان. ىقىلىم زامانالاردان بەرى ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىنە ساۋدا جولىمەن جالعاسىپ كەلەدى. ساۋدادان قاشپا. قازاق ساۋدانى سارت-ساۋاننىڭ كاسىبى دەپ بىلەدى. ولاي ەمەس. سەن ساۋداعا بىلەك سىبانىپ كىرىسكەن ءنومىرى ءبىرىنشى قازاق بول دا، تاريحتا قال. قولىڭا ۇستاعاننىڭ ءبارىن سات تا ۇقساتىپ باق. جومارت قۇداي ءبىرىن تۇگەسسەڭ، ەكىنشىسىن الدىڭنان توسادى.
كيم: بالا كەزىمىزدە ءتىلىمىز كەلىڭكىرەمەي سەنىڭ اتىڭدى «الكحا، الكحا» دەۋشى ەدىك (ىرجالاقتاپ كۇلگەندە بەت اۋزى ىلجىراعان ەتكە اينالدى). تەگى سوندا كوپ قاتەلەسپەگەن سياقتىمىز. الدە جارىلقاۋشىمىزدىڭ ءوزى اۋزىمىزعا سالدى ما ەكەن، «الكحا» دەگەنىمىز – القا ەكەن عوي. ال، العاباي مىرزا، ءبىزدى القا، قامقورىمىز بول، ءوزىڭ جەتكەر.
تاڭ شولپانى تۋىسىمەن تۋسىراپ جاتقان جۇلدىزداردىڭ جارىعى سەمىپ، شىلدە اسپانى تۇڭلىگىن تۇرە بەرگەن. ورتاداعى بىلتە شامنان كەروسيننىڭ تۇتقىر ءيىسى تاراپ، بولمە ءىشىن قاۋىپ قالىپتى. العابايدىڭ جۇرەگى لوبىعانداي بولدى.
VII
العابايدىڭ اۋىلىنان ەرتە اتتانىپ، جولعا شىققان دوستارى جايلى دا جۇردەك كولىكتىڭ ىشىندە ىرعالىپ ويعا باتىپ بارادى.
نوحا: سونشا جەردەن شاقىرعاندا ۇلكەن ءبىر شارۋا شىعىپ تۇر ما دەسەم، اۋىل اراسىنىڭ انشەيىنگى اڭگىمەسى ەكەن عوي؟ حوپ، مەيلى، ەكى اتا، ماقۇل ءتورت اتا بولسىن... سونى بىزدەي قازاق ورتاسىنان جىراق جۇرتتىڭ تالقىسىنا سالىپ «قايتپەك كەرەك؟» دەپ سۇراعانىنا قايرانمىن؟ ەل بولعان سوڭ ەل ىشىندە بىرەر تەنتەك تەرىس سويلەپ، تەرىسىنە سىيماي جۇرە بەرەدى دە، ءتاڭىر جارىلقاعىر. وندا تۇرعان نە بار؟ ۇركەر كوتەرىلە ۇركىپ قاشقانداي ۇدەرە كوشكەن بەتى سار دالانىڭ ساي سالاسىنا ءسىڭىپ كەتىپ، شىلدە-تامىزدا عانا باسى قوسىلعان قازاقتىڭ بىرلىگىنە تاڭمىن. ءبىزدىڭ قاپقاز جۇرتى قۇرىش بىلەك قۇشاعى ايقاسقان تاۋلاردىڭ شۇڭقىرىندا وتىرىپ ءبىر-ءبىرىن كوزگە شۇقىعاندىقتان جەرىن كازاك-ورىسقا الدىرىپ تىندى ەمەس پە؟ قاپقازدىڭ قاسىندا قازاق دەگەن مالىنىڭ سىلەكەيىنە دەيىن ارالاسىپ، بىرگە تۋىپ، بىتە قايناعان ەل ەكەن عوي. اسپان استىندا ماناۋراپ، ماڭقيىپ جاتقان مىناۋ دالانى قازاقتىڭ بىرلىگى سۇراپ تۇرماعاندا ەندىگى نە بولار ەدى؟.. سول كەرەمەتتى ءبىزدىڭ اڭعال دوسىمىز، ءسىرا، ساتكە ءتۇيسىنىپ، سەزىنبەگەن سياقتى عوي. ە-ە، مەيلى. ماعان دەسەڭ، اۋىلىڭداعى ەكى شالدىڭ شاتاق ءسوزىن ايداي الەمگە جاي، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كەلەسىنە سال. «قازاق وزىمەن ءوزى ەل بولىپ وتىرا المايدى» دە دە، ءماجۋسي، شورت، ەبەنەك، ولاردى تاقياڭا تار كورسەڭ، زاڭگىلەردى شاقىرىپ، تورىڭدە تايراڭدات. مەنىڭ الدىما مىڭعىرعان مالىڭدى سالىپ بەرسەڭ بولدى، ايداپ اپارىپ حان بازاردىڭ اۋزىنا توعىتامىن.
كيم: ۇساق تايپالىقتاردىڭ ۇساق-تۇيەك ۇرىسىن قويشى، ءبارى ءبىر كورە پاتشالىعىنىڭ تۋىن ۇستاعان سوڭ تۇتاسىپ ءومىر ءسۇرىپتى. سودان... سودان كەيىنگىسىن ءوزىم دە جاقسى بىلمەيمىن-اۋ. اجەمنىڭ ايتقانى: جالعىز كوزدى جالماۋىزدان تۋعان جاپوندار كارىس حالقىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ داۋىلپازدىڭ بەتىنە قاپتاپتى. داڭعىرلاتىپ داۋىلپاز ۇرىپ ويناپتى. سودان كەيىنگىسى، ءتىپتى، سۇمدىق: قارا باسى قامىس قالپاقتىڭ استىنان تابىلعان ءبىر ۇلت قاق ايرىلىپ، ورتاسىنا تىكەنەك سىم تارتىپ، الا باعاننىڭ ار جاعى مەن بەر جاعىندا قالعان. ەركى جانە وزىندە ەمەس، ەكى الپاۋىتتىڭ ەركىندە. سول ەكەۋى ءبيلىپ توستەيدى. ال ءبىز مىندامىز. سونوۋ قيىر شىعىستان ءبيتىمىزدىڭ قانىن جالاپ ءجۇرىپ وسىندا جەتتىك. ايتەۋىر، ولمەي ءتىرى قالدىق. ەندى ءتىرى قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ العابايلاردىڭ شارۋاسىنا ارالاسۋىمىز كەرەك. العاباي بۇ قازاقتا از ەمەس قوي. العابايلارمەن بىرگە كوكتەپ، العابايلارمەن بىرگە ونەمىز ەندى.
اشەر: جەر، جەر، جەر... كوشىپ ءبىر جاققا، اۋىپ ءبىر جاققا، كىندىگىنەن كەرى اينالىپ، مەكەن-تۇراعىنان اينىپ ءبىر جاققا كەتپەسە دە، وسى جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ ابىگەرى استە تىنار ءتۇرى جوق. قارا جەر قاشاننان ورنىندا، اۋ سوندا دوڭگەلەنگەن دۇنيە نەگە تۇراقسىز؟ تابانىممەن باسىپ تۇرىپ تاپجىلتپايمىن دەگەن نەبىر قيامپۇرىس اڭگۇدىك اۋمەسەرلەردى ارقاسىنا تاڭىپ الىپ، زارقوم سوعىستاردىڭ تالايىن كورگەن جەر ەندى قانشا قان جۇتار ەكەن؟ ءاي، تەگى..، جەرگە قۇنىققان ادامزاتتىڭ قۇلقىنىن جەردىڭ ءوزى توپىراعىمەن تولتىرماسا، جەر جەر بولىپ جاراتىلعالى باسقا ايلا-شارعىنى پەندە بالاسى ءسىرا، تابا العان ەمەس...
ءبىزدىڭ اۋلەت قۇداي ۇلىنىڭ جۇرتىنا كوشىپ بارعاندا الدارىنان جەر داۋى شىعىپتى. ات توقىمىنداي جەرگە تىستەي قاتقان ەۆرەي الگى جەردى مەنىكى دەيدى، اراب مەنىكى دەيدى. «مەنىكى» دەپ قانا وتىرا ما؟ ەكى ارشىن جەر ءۇشىن اراب-ەۆرەي قاقتىعىسىپ تا قالادى. قاقتىعىستى دۇنيەنىڭ گازەتى جازىپ شۋلايدى. ماسەلەگە حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسىپ، اقىرىندا شەشىمىن تابا الماي، داۋلى جەردى ەكى جاققا بەيتاراپ ەتىپ قالدىرادى. ءالى كۇنگە وق تىلەپ ويقاستاعان وقيعالار سول ەكى ارشىن جەردەن اتويلاپ تۇر. سونى كوزىمەن كورگەن ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اقساقالى بىلاي دەپ اڭگىمە شەرتىپتى:
– ءبىز قازاق دەگەن حالىقتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇردىك. سول قازاقتا عيبراتتى سوزدەر وتە كوپ. سونىڭ ءبىرىن مىسال ەتەيىن. بىردە ەكى ادام جەرگە تالاسىپ قالىپتى. تالاسا تالاسا ەكەۋى جاعا جىرتىسىپ، توبەلەسىپ، ابدەن يت سىلىكپەگە ءتۇسىپتى. ءسويتىپ شارشاپ، شالدىعىپ وتىرسا، جاندارىنان ءبىر ادام كولدەنەڭدەپ وتە بەرىپتى. ەكەۋى داۋىن بەيساۋات جۇرگىنشىگە ايتىپ، جۇگىنگەندى ءجون كورەدى. سوندا الگى ادام: «تۇرا تۇرىڭدار، مەن بۇنىڭ جايىن جەردىڭ وزىنەن سۇرايىن»، – دەپ اتىنان دومالانىپ تۇسە قالىپ، جەرگە قۇلاعىن توسىپ، ەكپەتتەپ جاتىپتى دا، ەڭسەسىن تىكتەپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ بىلاي دەپتى: «سەن «جەر مەنىكى» دەيسىڭ، سەن «مەنىكى» دەيسىڭ، ال جەر: «مىنا داۋلاسىپ، ولەرمەن بولعان ەكەۋى دە مەنىكى» دەيدى، بۇعان نە دەيسىڭدەر؟
اۋلەتىمىزدىڭ اقساقالى ايتقان تامسىلگە ەۆرەيلەر تاڭ قالىسقان كورىنەدى. بۇ قازاقتىڭ تاڭدايىڭدى قاقتىرار ءسوزى مەن ىسىندە قيساپ جوق قوي، قيساپ جوق. بىراق، سونى ۇعىپ الۋعا العابايلاردىڭ قيىنسىناتىنى قىزىق. مەن الگىندە وعان بيلىكتىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن الىمشە جەتكىزگەن بولدىم. ال سول بيلىكتىڭ بيىگىندە وتكەن حان بابالارىنىڭ ىزىنە ۇڭىلەر بىرەۋ تابىلار ما ەكەن وسى جۇرتتىڭ ىشىنەن؟ ءاي، قايدام... العاباي دوسىم، ساعان، ارينە، جانىم اشيدى. سوندىقتان قارا باسىڭدى قامداپ قال دەگەن اقىل ايتتىم. باسقاعا سەنىڭ شاماڭ كەلمەيدى. پەشەنەڭە جازىلماعان ەل باسقارۋ. اۋىلىڭنىڭ جۇرتىنا وبال دەسەم دە، باسقا امالىم كەم، بالا كەزدەن بىرگە وستىك، باۋىر باسىپ قالدىق. سول سەبەپتەن سەنى جەتەلەۋگە ءتيىسپىن مەن...
VIII
دوستارىنىڭ اقىل-كەڭەسىن قۇلاعىنا قۇيىپ، ميلانىپ العان سوڭ العاباي تۇلەپ سالا بەردى. تۇلەمەگەندە قايتەدى، ويى تۇنەكتەن وياندى، ءوزىنىڭ وسى كەزگە دەيىن تۇك بىتىرمەي تۇرتىنۋمەن كۇن وتكەرىپ جۇرگەنىن بەك ءتۇسىندى. بۇگىنگى العاباي بۇرىنعى العابايعا كۇلەتىن بولدى. قازىر ونىڭ قاۋىم ورتاسىنداعى سوزى:
«بالتاي-شالتايدى قويىڭدار، مەن بىلەمىن، مەنى تىڭداڭدار!» – دەپ كەلەدى. بىرەۋلەر الداعى قىستىڭ قامىن ايتا باستاسا، العاباي ولارعا:
– مالعا قاراپ ماڭىراعاندى، قازاق، قاشان قوياسىڭ؟! – دەيدى اقىرىپ. باسقا كاسىپتىڭ ىعىن بىلمەيتىن اۋىل جۇرتى بۇندايدا كادىمگىدەي ىعا سويلەپ:
– العاباي-اۋ، سوندا نە ويلاعانىڭ بار؟ – دەسە، بۇل سوزبۇيداعا سالماي توتەسىنەن تارتادى:
– ساتۋ كەرەك! مال باعۋ – ازاپ. ازاپتان ارىلۋ كەرەك.
– مالدان باسقا تىرلىگى جوق ەلمىز عوي ءبىز، – دەيدى باتالى مەن ەمىلدىڭ ۇرپاعى ەڭكىش تارتقان بويىن جازا الماي. جۇرتتىڭ وسىلاي وسال شىققانىن بىلگەندە العاباي ويىنداعىسىن ىرىكپەي ايتىپ تا سالادى:
– قازاق، قاشانعى قاڭىلتىر بەت، قارا قابىرعا بولىپ قانجىرداي قاتىپ جۇرەسىڭ؟ سەن دە مىنا زاماننىڭ يگىلىگىن ءبىر كورسەڭشى، بايقۇس-اۋ. مالدى قالاداعى حان بازاردىڭ اۋزىنا ايداپ اپارىپ توعىتامىز دا، تىگەرگە تۇياعىن قالدىرماي ساتىپ، تابىسىمىزدى بانككە باسىپ تاستايمىز. اقشا قازىر بانكتە بالالايدى. مەن اقشادان اقشا تۋدىرامىن.
وسىنى ايتىپ، اۋىلدىڭ قۇتى قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرىن قارا بازاردىڭ قان قاسابىنا بەرىپ، ءبىر قاپ اقشا ارقالاپ قايتقان كۇنى ەل العابايدىڭ اۋزىنا تۇتاس قارادى. دەگەنىنە كونىپ، دەرتەسىنە جەگىلدى.
بۇل كۇندەرى العاباي اۋىلىنىڭ اينالاسى تەمىر-تەرسەكتەن دە ارىلىپ بولعان. قيسىق شەگە، سىنىق سىم كورسە ءبىتتى ىلگەرىدە سونىڭ ءبىرىن كوزىنە ىلمەيتىن جۇرت تىرنەكتەپ جيا جۇرەتىن ادەت تاپتى. تاپقانىن اكەلىپ العابايعا بەرەدى، العاباي كيمگە بەرەدى. كيم كىمگە بەرەدى؟.. كوجە توعى تۇگەسىلىپ، جۇتاپ ۇلگەرگەن جۇرتتىڭ وندا شارۋاسى جوق. اقشا، اقشا، اقشا... ىزدەگەن سايىن ول پالە ىننەن ىنگە تىعىلىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ قۋعان سايىن جەلقۋىقتانىپ جەتكىزبەي، الىستان ارباپ، سيقىرلانا كۇلىپ، العاباي اۋىلىنداعى ادامداردىڭ ارانىن ابدەن اشتى. ىلگەرىدە باقاستىق پەن كۇندەستىك كۇرەسكە تۇسپەگەن بە، الدە سونى ەل ءىشى ەلەڭ قىلماعان با، قازىر بىرەۋدىڭ قاتىنى قازانىنىڭ تۇبىنە جۇقالاپ ماي جۇتقىزسا، كورە قالعاننىڭ قىزعانىشتان كوزى قىزارىپ، قىلعىنىپ ولۋگە بار. سوسىن ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ: «شىكىن-اي، جەتىسىپ قالىپتى عوي»، – دەيدى.
بار داۋلەتىن سىپىرىپ العابايدىڭ الدىنا سالىپ بەرگەنىمەن اۋىل جۇرتى ءبىر-ءبىرىنىڭ تەسىك قالتاسىن كورە تۇرا بۇل كەزدە وزىنشە باي-كەدەيگە جىكتەلەتىندى شىعاردى. ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعدايىنا جانى اشي وتىرىپ قۋلىق-سۇمدىق جارىستىراتىن بولدى. ءبىر-بىرىمەن بولە قارىن ەكەندىگىن بىلسە دە، ءبولىندى. تەگىندە، ادام بالاسىنا ادامدىقتان الىستاۋ، كىسىلىكتەن كەتۋ قيىن ەمەس ەكەن. ازعىنداۋ اياق استىندا ەكەن. الايدا، پەندە شىركىن ول كۇيىنە ەش وكىنبەيتىن بولسا كەرەك. قايتا «قالپىم وسى»، «جاراتىلىستاعى جايىم وسى» دەپ، جۇرە بەرەتىن كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارى العابايدىڭ بەدەلىن ۇستەپ، بيلىگىن بەكىتە تۇسكەن. «بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ» دەگەن ەدى-اۋ اشەر دوسى. العاباي اۋىل جۇرتىنا دوسىنىڭ ايتقانىن اينا قاتەسىز ىستەدى. ىندەتە سۇراپ ءجۇرىپ اۋىلدان جيەن، جيەننەن تۋعان جينەشارلاردى تاۋىپ، ءبىر كوشە ەتتى. باتالى-ەمىل اراسىندا ەكى ءۇش ءتۇتىن قوجا-سۋناق بار ەكەن، «اراب» اتاندىرىپ ولارعا ۇلتتىق مارتەبە سىيلادى. ءتورت-بەس ءۇي تورە-تولەڭگىتتىڭ ءتۇبىن موڭعولعا تەلىپ، ولاردان ءبىر ۇلىس جاسادى. اللا-اي، بۇل اۋىل بۇرىن جاعا جىرتىسىپ، جانجالداسىپ، جىرتىلىپ-ايرىلىپ كەتپەي قالايشا ءبۇتىن ءومىر سۇرگەن؟ بەلگىسىز... قازىر العابايدىڭ «بىرلىك»، «ىنتىماق» دەپ كۇندە زار قاقساۋىنىڭ ارقاسىندا عانا كوبەسى سوگىلمەي ءىلدا-الدامەن تەرىسىنە ءىلىنىپ ارەڭ ءجۇر. بۇندايدا ميىعىنان كۇلىپ قويىپ العاباي اشەر دوسىنىڭ ءسوزىن ەمىرەنە ەسىنە الاتىن: «بيلىكتىڭ ءبىر عانا اتى بار – بيلىك. بيلىكتىڭ ءبىر عانا جولى بار: ول – كوپتى كەلەگە كەلتىرمەۋ. بىرلىكتى سۇراپ وتىرعان بولىپ – ءبۇلدىرۋ، ىنتىماققا ىندىنىڭ كەپكەندەي بولىپ وتىرىپ – ىدىراتۋ. سەنىڭ بيلىگىڭدى كوپتىڭ بىرلىگى ەمەس، كەرى كەتكەن تىرلىگى، ءوزارا قىرىن قاباق قىربايلىعى، باسەكە-باقاستىعى قامتاماسىز ەتەدى».
«بيلىكتىڭ بەرىك قامالى – بايلىق» دەگەندى كيم دوسى كەڭەس ەتىپ ەدى، كەمەل دوس بۇعان ەڭ كەرەكتىنى ايتىپتى. العابايدىڭ بانككە اپارىپ قۇيعانى قازىر بالالاپ، ءوسىپ، بالاپاننان شوجە شىعىپ، شوجەدەن كۇركە تاۋىققا ۇلعايىپ، كۇركە تاۋىعى كۇرىك باسىپ، جۇمىرتقالاپ جاتىر. ءوز بەتىنشە ءونىپ باستاعان اقشانى ساۋساعىنا ساراڭ قىستىرىپ كەي-كەيدە اۋىل جۇرتىنا ۇلەستىرىپ قويادى. مىنا جۇرت سوعان ءماز. العاباي، ارينە، ول دا ءماز. «الدىمەن ءوزىڭ بايى. ماي جۇققان جەڭىڭنىڭ ۇشىن جۇپىنا جۇرتقا ءبىر جالاتساڭ جەتەدى، سودان كەيىن جەتەگىڭە ماڭىراپ، ەرەدى دە وتىرادى» دەدى عوي كيمەكەڭ. «ءاي، كيمەكە-اي، كەر ساڭلاعىم، كەمەڭگەرىم-اي!».
«كوردەن كەبىنىن سۇيرەتىپ تۇرەگەلگەن ءتىرى ارۋاق سەكىلدى وسى جامان-جۇماندارعا جۇعىن دا تاتىرماسام قايتەدى؟» دەگەن ويعا كەتەدى العاباي كەي ساتتەردە. «ويتكەنى، – دەپ الگى ويىنا بەكي تۇسەدى ول، – بۇتىنا تولىپ جۇرگەنى بولماسا، بۇلاردىڭ قولىنان قويدىڭ قورداسىن سىپىرۋ دا كەلمەيدى. وۋ، قيسىنىن تاپقانعا مالدىڭ قيى دا قىپ-قىزىل اقشا ەمەس پە؟ مىنالار سونى بىلگەن ەمەس. ەرتەلى-كەش مال سوڭىنان ءورىپ، مالدىڭ سۇمەسىنە قاراعان وڭكەي سۇمەلەك ەل بولىپ جارىتا ما؟ جاساعان جاقسىلىعىڭدى ءبىلىپ، تۇيسىنە مە؟».
العاباي اسىپ-تاسىعان سايىن اۋىل جۇرتى جاسىپ، ءوزىن ءوزى كەمباعال، قور ساناپ، قورعالاقتاپ بىتكەن. انە ءبىر قاريا تۇنجىر قاباعىنىڭ استىنان جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قاراپ، كوز جانارىن جاس جۋىپ، العابايدىڭ رەزيدەنتسياسىنا قاراي بۇگجەڭدەي باسىپ بارادى. العاباي مىرزادان اس-اۋقات ساتىپ الارلىق باقىر تيىن سۇراماق. العابايدى القاپ، اياعىن قۇشارداي بولىپ سۇرايدى. سوندا العاباي: «ءجا، جاكە، بۇنىڭىز نە، مىنە، الىڭىز» دەپ ۋىسىنا بىرەر سولكەباي تاستاسا، سورلى قارت سوعان ريزا. بىلاي شىعا، جولىققان ادامعا: «شىركىن، باردىڭ اتى بار-اۋ. بايلىق بارعا بىتەدى عوي. قالاي-قالاي بولار ەكەن، بوساعاسىنان اتتاتاما ما، جوق پا دەپ بارعانىمدا «جاكەلەپ» تورگە وزدىرىپ، قىجالات قىلماي قايتاردى» دەر ەدى.
العاباي ەل سوزىنە قۇلاق اسىپ، قۇراق ۇشىپ جۇرگەن العاشقى جىلدارى اۋىلعا باتالى باباسىنىڭ اتىن بەرمەك بولىپ ىشقىنعان شاقار شالدى الگى كىسى دەپ بۇگىندە كىم ويلايدى؟.. ال العاباي قارتتىڭ سىرتىنان قاراپ تىجىرىنادى: «سۇرانشاق. تۇقىم-تۇياعىمەن تىلەنشى. بۇيتكەنشە مۇردەم قاتپاي ما؟». ىزعارىن الىستان سەزدىرىپ وتىرعانىمەن العاەكەڭ، بىراق، اۋىلداستارىنىڭ بەتىنە تۋرا كەلە بەرمەيدى. قۋلانىپ العان. و، توبا، قازىر ول قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىندىعىن ويلاپ قۋانادى. قورعانسىز، اڭعال جۇرتتى ءارى يتەرىپ، بەرى جىعۋدىڭ شەبەرى. نوحانىڭ ءسوزى دە ەستە: «پايعامبارلار دا ءوز قاۋىمىنا جاراتقان يەنىڭ جۇماقتى ۋادە ەتكەنىندەي توزاقتىڭ بارىن ەسكەرتۋدەن تانباعان». باياعى ورەن، جالىندى كومسومول، ءارى اگاشكيندەردىڭ ناسيحاتىنان كوگەرىپ-كوكتەگەن العاباي پايعامبارلار مەن پايعامبارلار قاۋىمى دەگەنگە باس قاتىرعان ەمەس، ايتسە دە، قيا باسسا قيامەتتىڭ بولا كەتۋى عاجاپ ەمەستىگىن اۋىل جۇرتىنا ايتا ءجۇرۋدى ادەت قىلعان.
ۇمىتىپ بارامىز، قيامەت كۇنىنىڭ قياپاتىن ايتىپ زارلايتىن بۇل اۋىلدا وسى كۇنى العاباي جالعىز ەمەس-ءتى. بىردە العاباي اۋىلىنا جالاڭاش ەتىنە جالاڭ شۇبەرەك بايلاپ، شاشىن تۇقىلىنا دەيىن تىقىرلاپ قىرعان، بورلاپ-سىرلاعان ءجۇزىن سىلتىمەن سۇرتكەندەي سۇپ-سۇر شۇبىرىندى توپ كەرنەيلەتىپ-سىرنايلاتىپ كەلىپ تۇردى. «حارە كريشنا» دەدى ولار. «سەنىڭ حالقىڭ اداسقان. ولاردىڭ بىلعانعان جانى تازارماي اقيرەتتىڭ شەگىنەن ورىن تاپپايدى» دەپ حابار بەردى.
كەلەسى كۇنى ايرىق تاڭبا كوتەرگەن قاۋىمنىڭ ۋاعىزى تىڭدالدى. «زاماناقىر تاياپ قالدى، – دەدى ولار. – ءبىز ءۇشىن قانىن توگىپ، بورەنەگە تاڭىلعان قۇداي ۇلىن ەسكە الىپ، ءمىناجات ەتىڭدەر».
بۇل قاۋىمنىڭ سوڭىنان كيمەلەپ جەتكەن جاماعات العاباي اۋىلىنىڭ جۇرتى اداسۋشىلاردان ەكەنىن قاتاڭ ەسكەرتتى دە، اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ قورىمدى قيراتىپ، ارۋاقتار الەمىن الاستاپ: «قيامەت كۇنى سۇراققا الىناسىڭدار، كۇناھار پەندەلەر!» دەدى.
العاباي اۋىلىنداعى رۋحى بىلعانعاندار جالاڭ شۇبەرەككە ورانعان قاۋىمنىڭ ەتەگىن قۇشىپ، قۇداي ۇلىنىڭ جاپا شەكەندىگىن سەزىنگەن بايقۇستار ايرىق تاڭبا ارقالاعانداردىڭ اياعىنا جىعىلدى. ال شەتىنەن كۇناھار پەندەلەر بولسا، جاماعاتتىڭ يەگىنىڭ استىندا جالبىراعان ساقالدى پانا تۇتىپ جاتقان. سونداي ابىر-سابىر، قالايماقان كۇندەردىڭ بىرىندە-اۋ دەيمىن، العاباي ءۇيىنىڭ قاسىنداعى كارى قارا اعاشتىڭ باسىنا توپتانىپ كەپ ءۇيىرلى قارعا ۇيا سالا باستادى.
IX
ءار سانى اقجاعالى ۇلىقتاردىڭ ىزاسىن تۋدىرىپ، تۋ-تالاقايىن شىعاراتىن «تاسجارعان» اپتالىعى كەزەكتى سەنساتسياسىمەن كەرباققان قوعامنىڭ قوياسىن اقتارىپ سالعان. قارشادايىنان قاعىنىپ، قالامىن قايداعى قيىن تاقىرىپقا جۇمساپ دانىككەن ءتىلشى باياعى «قۋراي-دجۋنگليدىڭ» ىشىندە ءومىر سۇرگەن اۋىل تاعدىرىنا ورالىپتى.
«العاباي قامىسبايۇلىن كوپتەن ءبىلۋشى ەدىم، – دەپتى ءتىلشى ماقالانىڭ العاشقى جولىندا-اق. – مەن اۋداندىق گازەتتە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جىلدارى ول الىس ءبىر قيانداعى اۋىلدى مەنشىكتەپ، مۇكامال-مۇلكىمەن قانجىعاسىنا بوكتەرگەن-ءدى. ءا دەگەندەگى ءىسى «ءاپ-بارەكەلدىمەن» باستالعان العاباي اۋىل جۇرتىنىڭ ازدى-كەم ىلىك-شاتىسىنا شاتىلىپ، شارۋاشىلىقتى باسقارۋ ىسىنە كەتىكتەن كەتپەننىڭ باسىن سۋىراتىن سۋاياقتاردى كەڭەسشى ەتىپ شاقىرعان. بەيعام اۋىلدىڭ بار بايلىعىن ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ۇپتەپ كەتكەن الگى قۋلار العابايدىڭ رەزيدەنتسياسىندا نە كەڭەس قۇرعانىن ءىشىمىز سەزگەنىمەن، قانداي قۇجاتتان قىزىل قۋىرداق جاساعانىن بىلە المادىق. ايتەۋىر، اينالدىرعان التى-جەتى جىلدىڭ اۋقىمىندا العاباي اۋىلىنىڭ اينالاسىن تىپ-تيپىل ەتتى. جانارمايعا ايىرباستىڭ ەسەبىمەن قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى الىپ شاھارلاردىڭ حانبازارىنا ايدالدى. ىسكە جارامسىز، ىلىككە تاتىمسىزدىڭ باسىمەن تەحنيكا اتاۋلى تەگىس ساتىلدى. العابايدىڭ دوستارى جەردىڭ قىرتىسىنان قازىنا ءتىنتىپ تاباتىن قۇرالداردى سۇيرەپ اپارىپ، تاۋ مەن تاستى دا شۇرىق-تەسىك قىلىپ تىندى. ارينە، تابىسقا كەنەلدى. بايلىققا باتتى. ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى بانك «ىسكەر» جىگىتتەردىڭ تۇتامىنا كەلمەي تاپقان-تايانعاندارىن شەتەل اسىردى. العابايدىڭ اياۋلى دوسى اشەر سول اقشالاردى قۇندى قاعازدارعا اينالدىرىپ مۇحيت اسىپ كەتكەن. نوحا – ۇيىمداسقان قىلمىس الەمىنىڭ سەركەسى. العابايدى الار جاۋدىڭ القىمى نوحانىڭ قولىندا. كيم كەڭەسشىلىك قىزمەت اتقارادى. كەڭەسشىنىڭ كەسىرلى ويى مەن ويىنىنا بۇل كۇندە ەش كەدەرگى جوق. ول العاباي اۋىلىنان كۇللى الەمنىڭ كۇلسالعىشىن جاساپ وتىر. كۋاگەرلەر مەن جيحادشىلار، سايتان مەن ءىبىلىستىڭ جولىنا ازعىرۋشىلار كيمنىڭ نۇسقاۋىمەن انداعايلاپ العاباي اۋىلىن باسىپ قالعان.
«قان ۇيىعان ولكەگە قارعالار ءۇيىر كەلەدى» دەۋشى ەدى. جاناما جانە تۋرا ماعىناسىندا العاباي اۋىلى قازىر سول قان ۇيىعان، قاراڭعى قاپاسقا قامالعان ۇرەيلى مەكەن. مەن تىلدەسكەن قاريا، ول ءوزىن ەمىل باتىردىڭ ۇرپاعىمەن دەپ تانىستىردى، «كيەسىز جەردى قۇزعىن، يەسىز ەلدى ىزعىن جايلايدى» دەدى. سول كىسىنىڭ ءسوزى – ءسوز. ەندى قايتپەك كەرەك؟ اۋىل جۇرتىن وسىنداي ايانىشتى تاعدىردىڭ شەگىندە قالدىرىپ قويامىز با؟»
ايقاي-اتتانشىل اپتالىق ۇلىقتار ورتاسىن ۇلارداي شۋلاتىپ جاتقان تۇستا ماقالاعا كوز جۇگىرتىپ وتكەن كيم العاباي دوسىنا قوڭىراۋ شالدى.
– العەكە، ءاماندا ساۋ-سالاماتتىعىڭىزدى تىلەپ وتىراتىن پاقىرىڭىزبەن تىلدەسۋگە مۇرسات تابا الار ما ەكەنسىز؟
– و، نە دەگەنىڭ كيمەكە-اۋ، وزىڭدەي ابزال دوسپەن ساعاتتاپ سويلەسۋگە بارمىن عوي.
– پەيىل-نيەتىڭىزگە قۇمبىلمىن، العەكە. راحمەت سىزگە، ءبارىمىز ءسىزدىڭ جالپاق جاۋىرىنىڭىزعا جابىسىپ جان باعۋدامىز. بىزبەن تىلدەسۋگە مۇرسات تاپساڭىز، ءبىر جايدى ناقتىلاپ سۇراۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟
– سۇرا، سۇراي بەر. سۋىرمامداعىنىڭ ءبارىن سەن بىلەسىڭ عوي. سوندا دا سۇرا.
– العاەكە، وسى ءسىزدىڭ اۋىلىڭىزدا قارعا قاپتاپ كەتكەنى راس پا؟
– ويباي، راس. توپتانىپ ۇشقاندا كۇننىڭ كوزىن كولەگەيلەيدى.
– كادىمگى قارا قارعالار عوي؟
– اي، سونىڭ تەگىن تەكتەپ، ءتۇسىن تۇستەپ جۇرگەن كىم بار دەيسىڭ؟ مەنىڭشە، كادىمگى قارا قارعالار. ناگلىي، ناقۇرىس قارعالار. «عارق» دەپ ۇشىپ بارا جاتىپ توبەڭە ساڭعىرا سالادى، ۇياتسىزدار!
– ەندەشە قۇداي بەردى، العاەكە! ءسىز سول قارعالاردى تەگىس قاراۋىڭىزعا الىڭىز.
– نە، نە دەيسىڭ؟
– قاراۋىڭىزعا الىڭىز دەيمىن. سىنىق قانات قارعا قالماسىن قاراۋىڭىزدان.
– و نەگە، نە ءۇشىن؟
– ءپالى، العاەكەسى، قارعا دەگەنىڭىز – بيزنەس. تۇمسىعى – 100 دوللار، تىرناعى – 100 دوللار. ءبىر قارعادا ءبىر تۇمسىق، ەكى بالاق. ەكى بالاقتىڭ باسىندا ەكى تىرناق. بارلىعى – 300 دوللار. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، ءسىزدىڭ توبەڭىزدە قانشا دوللار شىرق اينالىپ ۇشىپ جۇرگەنىن؟
– اۋ، ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
– قىتايعا كەيىنگى ساپارىمنان ءبىلدىم.
– قىتاي ونى نە عىلادى ەكەن؟
– نە عىلاتىنىن نە عىلامىز؟ ءسىز بەن ءبىز ساتۋدى بىلسەك بولدى ەمەس پە؟
– سوندا بۇل قارعالاردى جامساتىپ، شەتىنەن اتامىز با، قايتەمىز؟
– اتامىز با، اسامىز با، الدە قىتايعا ايداپ وتەمىز بە، كورەمىز. سىزگە تاپسىرما: قارعالاردى قاراۋىڭىزدان شاشاۋ شىعارماڭىز.
– كيمەكە، تس-س، اقىرىن. بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويماسىن.
– ءيا، تس-س...بۇل – قۇپيا. مەملەكەتتىك قانا ەمەس، حالىقارالىق قۇسبەگىلەردىڭ قۇپياسى. قۇپيامىز اۋزىمىزدا قۇلىپتاۋلى بولسىن.
– قۇپ، كيمەكە، قۇپ!
كيممەن ءسوز بىتكەن بويدا تەلەفون تۇتقاسىن تاستاي سالىپ، تاسىراڭداپ دالاعا اتىپ شىققان العاباي تاناۋىنىڭ تەسىگىن اسپانعا توسەپ قاتتى دا قالدى. قارعالاردىڭ ءۇيىرى اۋەدە كوشكەن قارا قۇيىن سياقتى: جان-جاققا جامىراپ، جايىلىپ بارا جاتادى دا، جالت بۇرىلا توپتانىپ شىرق ۇيرىلەدى. شىرق ۇيرىلگەن ءۇيىردىڭ ورتاسى قاناتىنىڭ قارىمى جەتكەن بيىككە كوتەرىلگەندە، ەتەگى دەلبەگەيلەنە تۇرىلگەن قارعا-قۇيعىن كيمنىڭ باسىنداعى قامىس قالپاققا دا ۇقساپ كەتەدى. قارعالاردىڭ قارقىلىنان قۇلاعى قاجالعان العاباي قازىر ولارعا سۇيسىنە كوز سالىپ تۇر. «ە-ە، قارعالار، قارعالار، سەن مەنىڭ باسىما ءۇيىرىلىپ، قونعالى جۇرگەن بايلىق قۇسى، باق قۇسى ەكەنسىڭ عوي، جانىم-اۋ».
...قارعالاردىڭ ءبىر ءۇيىرى ءۇيىنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى الىپ قارا اعاشتىڭ باسىنا ۇيا سالىپ جۇرگەنىن بايقاعان العاباي جەكسۇرىن قۇستىڭ توڭىرەكتى الا قۇسىق جاسايتىنىن ويلاپ كەيىگەن. «مىنا ماڭقا اۋىلدى مالدىڭ قيى مەن كوڭىنەن ارەڭ ارشىپ الىپ وتىرعانىمدا قارعاسى قۇرعىر قارقىلداپ قايدان تاپ بولا كەتتى؟» دەپ العاباي اشۋ شاقىرىپ، قارا اعاشتاردىڭ بۇتاعىنا داڭعارا بايلاتىپ، اينالاسىن ازان-قازان قىلعان-دى. الايدا وعان ايىلىن جيعان قارعا بالاسى بولمادى. باستاپقىدا داڭعارا ۇنىنەن دالباقتاي ۇشىپ قاشقانىمەن بارا-بارا بويى ۇيرەنگەن قارعالار العاباي اۋىلىندا انسامبل قۇرىپ العان. لىپ ەتىپ جەل سوعىپ، بۇتاق تەربەلسە، قاڭعىر ەتە قالاتىن داڭعارا داۋىسى «ال، باستا» دەگەندەي قارعالار حورىنىڭ قارقىلىن ۇدەتە تۇسەدى. سودان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن عارق-عارق. عارىققا قارىق بوپ وياناسا، تاعى دا عارق. الىپ داراقتىڭ ءسىڭىرلى جۋان بۇتاعىنا جايىلىپ جاتىپ الاتىن سۇمىراي اتا قارعا بۇدان تاڭ ازاڭىندا ماڭعازدانىپ حال سۇرايتىنىن قايتەرسىڭ؟ «عاراعىم، العاباي، عال عالاي؟» بيىكتە وتىرىپ العابايداي اردا تۋعان ازاماتقا سالەم بەرگەنىم ىڭعايسىز دەي مە ەكەن، كەيدە جەرگە ءتۇسىپ، بالۋان جۇرىسكە سالىپ، ىرعالا باسىپ كەلەدى دە: «عال عالاي، عال عالاي، العاباي؟» دەپ كەتەدى. «ءوي، جەكسۇرىن نەمە!»
العابايدىڭ امالى تاۋسىلعان. ال قارعالار ءۇيىرى شەتسىز-شەكسىز كوكجيەكتىڭ ءار تۇسىنان قارا كۇيەدەي تۇتاسىپ شىعادى دا، تۋرا بۇنىڭ اۋىلىن بەتكە الادى. ات شاپتىرىپ الدىرعان مىرزا قوناقتارى سەكىلدى. اسىقپاي ۇشىپ كەپ قارا اعاشتاردىڭ باسىنا باپتانىپ قونا بەرەدى. سونىڭ ءبارى العابايدىڭ توبەسىنەن تەسىلە قارايتىن سەكىلدى: «مىرزا، بولىسەتىن نە بار سىزدە؟» العاباي نەسىمەن ءبولىسسىن؟ بولىسەتىنىن دوستارىمەن ءبولىسىپ قويعان. بىراق، قارعانىڭ اتى قارعا ەمەس پە، جەر تۇبىنەن ولاردى بۇل ولكەگە جەل ايداپ كەلدى عوي دەيسىز بە؟ انە، اناۋ ادىرلار قارا بازارعا ايدالعان مالدىڭ تەرى-تەرسەگىنە تولىپ، اۋزى مۇرنىنان اقتارىلا ءجيدىپ جاتىر. اناۋ تاۋلاردىڭ ساي-سالاسى – العابايدىڭ اڭشى دوستارى قىناداي قىرعان اڭ مەن قۇستىڭ ولەكسەسى. ايداۋ دالاعا اينالعان اناۋ ەگىستىك القابىنداعى ەركەك ءشوپتىڭ باسى – تۇنعان ءدان. سونى، سول جەمتىگىن، جەڭسىك اسىن سەزگەن قارعالار قايدان بولسا دا كەلەدى عوي. ءيا، اۋىلداعى ايتقىشتاردىڭ سوزىندە ەش قاتە جوق: ادامدا العابايدىڭ، قۇستا قارعابايدىڭ قۇلقىنى قۇردىمداعانى سەزەدى.
ەندى، مىنە، العاەكەڭ اسپانعا اڭتارىلا قاراپ تۇر، ىشىنەن كۇبىرلەپ ساناپ تۇر. «ءاي ءبىر ميلليون بار شىعار-اۋ...» «اللام-اۋ، سوندا العاباي ۋىستاپ دوللار ۇستايتىن ميلليونەر بولماق قوي؟!» – «ە، بولادى، نەگە بولماسقا؟». «اي، العاباي، قايدا تۇراسىڭ؟» – «امەريكادا. جو-جوق، ەۋروپادا». «ەۋروپاڭىز نە، ايدىڭ بەتىندە». اشەر ايتقان: «دوسىم العاباي، جەر پلانەتاسىنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەلۋدە، اسقان بايلار ەندى جاڭا مەكەن، جالعاستى ءومىر ىزدەپ ايدىڭ ارعى بەتىنە كوشۋدە» دەپ. «نەسى قيىن، دوستارى امان بولسا، العاەكەڭ دە ايدى وزىنە قونىس ەتەر». «شىركىن، سول ءۇشىن ماڭگىلىكپەن بىرگە ماڭگى ءومىر سۇرسە عوي ارمانسىز».
قيالىنا قارعانىڭ قاناتىن بايلاپ الىپ-ۇشقان العاباي ءبىر كۇنى ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋدىڭ سىرىن قاراەكەڭنىڭ وزىنەن سۇراپ بىلسە قايتەدى دەگەن ويعا بەكىدى. ەرتەدە، تىم ەرتە كەزدە ەستىگەن ءسوزى بار-دى. قارعالار ماڭگىلىك ءومىر ءنارى – ءابىلحايات سۋىن بىلەدى ەكەن. ءابىلحايات سۋىن ۇزاق جاساعان امىرشىگە اكەلە جاتىپ قارعا بايقاماي توگىپ الادى. ءابىلحايات سۋى تيگەن ارشا مەن شىرشا سودان ماڭگى جاسىل بولىپ قالىپتى.
ءابىلحايات سۋى... ول قايدا؟ قانشا جابىسىپ سۇراعانىڭمەن سۇمىراي قارعا بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرە مە؟ جوق، ارينە. ەندەشە نە ىستەمەك كەرەك؟ اۋىل قوجاسى «نە ىستەمەك كەرەكتىڭ؟» سوڭىنا سالپاقتاپ ءتۇسىپ العان.
– نە ىستەمەك كەرەك؟ – دەپ ول بىردە داۋىستاپ تا جىبەردى.
– قارا اعاشتاردى ورتەيىك، تۇبىنە وت قويالىق، – دەدى الدەكىم.
– اۋىل-ايماعىڭ قارا اعاشپەن بىرگە ورتەنەدى عوي، سورلى-اۋ؟ – دەپ الگى الدەكىمدى تاعى ءبىر الدەكىم ساقتىققا شاقىردى.
اۋەدە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن مىڭ-ميلليون دوللارىن بىرەۋلەر اۋىلدان الاستاماق بولىپ جاتقاندا العابايدا جان قالا ما؟ عارق ەتتى. قۇدايا توبا، قارعالاردىڭ قارقىلى قۇلاعىنا ۇيا سالىپ تاستاعان با، جوق الدە ءبىر سارىندى سالاۋات ءۇنىن ەستي بەرگەن سوڭ ەلىكتەپ دىبىس شىعاراتىن بولعان با، العاباي ءوز داۋىسىنىڭ قارعا ماقام تاپقانىن ءبىلىپ جۇرەتىن.
– تيمەڭدەر عارعالارعا، – دەدى العاباي، – دالانىڭ مومىن عۇسى عوي عارعالار.
اۋىلداستارىمەن وسى ءبىر ەكى اۋىز سۇحباتتان كەيىن-اق العابايدان مازا قاشتى. بۇل ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ شىعا قالسا، قىزىلكوز پالەلەر اعاشتاردى ورتەپ قارعالارىنىڭ سيراعىن ءۇيتىپ الارداي ۇرەيلەنەدى. كەيدە كيم ەكەۋىنىڭ قۇپياسىن سەزىپ قويىپ بۇنىڭ اۋىلىنداعى قارعالارعا الدەبىر سۇمپايىلار اۋ قۇرىپ جۇرگەندەي الاڭدايدى. جۇرتتىڭ اۋزىنان قارعا اتى ەستىلسە، قاراداي قىزعاناتىن قىزبا مىنەز دە تاپتى. «قارعا، قارعا» دەپ قاقىلداي بەرمەڭدەر!» دەيدى اقكوزدەنىپ.
قارعاعا قاتىستى اڭگىمەگە تەككە قاراپ جۇرە المايتىندىقتان قارا ولەڭنىڭ سوزىنە دە جارماستى: «قارعام-اۋ، سەن قاندايسىڭ مەن دەگەندە» ەمەس، «اينام-اۋ، سەن قاندايسىڭ مەن دەگەندە!» ولەڭنىڭ ءسوزىن بۇرمالاماي دۇرىستاپ ايتىڭدار!»
قازاقتا نە كوپ، قارعانى كورىنگەن نارسەگە كولدەنەڭ قوسىپ ايتاتىن ولەڭ كوپ ەكەن. «قارعام-اۋ، قارعام-اۋ...». العاباي كارى جىنىن، شاتپاقتاپ ولەڭ جازاتىن ىلكىدەگى ادەتىن قايتا تاۋىپ، بىرقانشا ۋاقىت ءسوز تۇزەۋگە وتىردى. ورتالىقتاعى ادەبي-مۋزىكالىق گازەت-جۋرنالدارعا بۇرقىراتىپ ماقالا-حات جولدادى. «اگاگاي، الا قارعا-اي، باق بەرسىن بالالارعا» دەيدى حالىق اۋىزى. حالىق اۋىزى قاتەلەسەدى. الا قارعا بالالارعا باق بەرە الا ما؟ بەرمەيدى. ابزالى: «اگاگاي، اللا، اللا-اي، باق بەرسىن بالالارعا» بولسا كەرەك. باقتى اللا بەرەدى. مىنە، ءسوزدىڭ دۇرىسى».
العانىڭ قارعاعا دەگەن ەرەكشە دوستىعى ايگىلەنگەندە بۇنىڭ ءبارى انشەيىنگى اڭگىمە بولىپ قالدى.
– العاباي ۇيىندە قارعانىڭ بالاسىن اسىرايدى ەكەن، – دەدى كوشەدە ۇشىراسقان ءبىر كىسى ءبىر كىسىگە.
– قوي، ەي، قارا اعاشتىڭ باسىنداعى قارعا بالاپانىن باعا الماي العانىڭ باۋىرىنا سالىپ بەرىپ پە؟
– ونىسىن بىلمەدىم، بىراق، العابايدىڭ قوراسىندا كوزى مويىلداي قارا، قاۋىرسىنى دا قۇندىز قارا، قارا تۇمسىق ءبىر قارعاباي قاراقاناتتانىپ ءوسىپ كەلە جاتىر.
– ماسساعان، ونى قايتپەك؟
– «بۇنى قايتپەكسىز؟» دەپ سۇراعاندارعا العاەكەڭ: «وسى قارعا دەيتىن قۇس قانشا جاسايدى ەكەن، سونى كورمەكپىن» دەگەن جاۋاپ قايىرىپتى.
– وۋ، اعاسى، قارعا-قۇزعىن 2-3 عاسىردىڭ ولكەسىن كەزىپ، ولەكسەسىن تاۋىسىپ ولمەسە، ولمەيدى دەۋشى ەدى عوي. العاباي دا سويتپەك پە؟
– سويتەتىن شىعار، مەن قايدان بىلەيىن؟..
العابايدىڭ ۇشۋعا ءالى قاناتى جەتىلمەگەن بالاپان قارعانى باعىپ وتىرعانى راس ەدى. بۇلاي ىستەۋىنە الگى ءابىلحايات سۋى تۋرالى القيسسا اسەر ەتسە كەرەك. «ءاي، تەگى تەگىن ەمەس-اۋ» دەپ القيسسانىڭ سىرىنا وزىنشە ۇڭىلگەن العاەكەڭ قارعانى ابدەن قولىنا ۇيرەتىپ، ونى ءۇي قۇسى ەتپەك. قولدا تۇلەگەن قارعاسى قايدان سۋ ءىشىپ، تۇمسىعىن قايدا جۋاتىنىن سودان بىلمەك. قارعانىڭ تۇمسىعى تيگەن سۋدان ۋىسىن تولتىرىپ جالعىز ۇرتتاسا جەتەدى: العاباي ماڭگى ءومىر سۇرمەك. العاەكەڭنىڭ... اللاەكەڭنىڭ ماڭگىلىك ومىرىنە جەتەتىن ماڭگىلىك بايلىعى، تاۋسىلىپ بىتپەيتىن ريزىعى – قارعالارى. مىنا قارعا بار قارعانىڭ باسى بولماق. ەندىگى قارعالار قارقىلداپ العابايدىڭ اسپانىندا عانا اينالىپ ۇشىپ جۇرەدى. العاباي ارمانداماسىن، العاباي ءبىر ءىستى قولعا الماسىن. العاباي ءبىر ءىستى شىنداپ قولعا السا كوردىڭىز عوي، قۇلقىنىنا قارعانى دا قۇلاتىپ، قۇلدانۋعا بار.
X
ارادا نەشە جىل وتكەنىن ۇمىتتىق: العاباي قىزىلشۇناق شال بولىپ ءالى شاۋىپ ءجۇر. تىڭ. جۇرگەندە اياعى-اياعىنا جۇقپاي تىپىڭداپ، جورعا جۇرىسكە سالادى. قارعاسى دا جۇنتتاي: سەمىز، ءداۋ، الىپ قارعا. وبەكتەپ العابايداي اتاسى تۇرعان سوڭ با ءورىس تىلەپ، ولەكسە ىزدەپ الىسقا ۇزاپ شىقپايدى. اۋىر دەنەسىن ارەڭ الىپ، باياعى كارى قارااعاشتىڭ باسىنا بارىپ قونادى دا، ەكى كوزى قىزارىپ، العابايعا كۇن ۇزاق قارايدى دا وتىرادى. ال، ءبىز بىلەتىن العاباي قازىر قارعانىڭ تۇمسىق-تىرناعىن ساتىپ پايدا تابۋ دەگەندى مۇلدە ۇمىتقان. ەسىل-دەرتى – ءابىلحايات سۋى. قارعاسى سول سۋدى الىپ كەلسە... سول سۋدان ءبىر جۇتسا... ماڭگىلىك ءومىر سۇرسە... قارتايماسا... كارىلىك دەگەندى بىلمەسە... ويتسە، بۇيتسە... اۋىل جۇرتى سوندا العابايعا كۇلەر ەدى: «قارعا باعامىن دەپ الجىدى عوي بايقۇس. بارىنان ايرىلدى. ءبىر زامانداردا اتاققا شىققان باي ەدى، باعىلان ەدى، ءدۇر ەدى. قازىر بۇ شالدىڭ شاۋ قارعاسىنان باسقا تۇگى دە جوق».
...قارا كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە تەرىستىكتەن ىزعىپ جەل تۇرعان. العاباي اۋىلىن قاپتاپ باسىپ العان قارعالار ءۇيىرى وسى ساتتە جەلگە باۋىرىن توسەپ، كوك جۇزىنە جەلىگە كوتەرىلدى. العابايدىڭ قارعاسى دا قارعالىعىن ىستەپ وزىنشە بولىپ ءجۇر. قاۋىرسىنىن جەل ءتۇتىپ، انەكەي، ول ۇيىرىنە بەت تۇزەپ بارادى. ىزعىپ سوققان جەلدىڭ ارتى ىرىق بەرمەس بورانعا ۇلاسىپ، بوراننىڭ سوڭىنان دۇلەي داۋىلدىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. قارعالاردىڭ باسقا مەكەنگە ءبىرجولا اۋعانى انىق اڭعارىلعان. «ءاي، – دەدى سوندا العاباي قالبالاقتاپ ء–اي، مەنى تاستاپ قايدا كەتپەكسىڭدەر، تۇگە؟»
العابايدىڭ قولدا وسكەن بالاپان قارعاسى قالباڭداپ، ارى-بەرى اينالا ۇشىپ جۇردە دە، ساڭعىرىعىن يەسىنىڭ جالتىر باسىنا سالماقتاپ تاستاپ كەپ جىبەرىپ قوشتاستى: «عوش-عوش، العاباي، عوش».
الماتى
03.07.2016 ج
Abai.kz
