شىندىق قازاق سياقتى – كەشىگىپ جۇرەدى، بىراق، ول قازاققا ءتۇبى ءبىر كەلەدى

قاڭتار ايىنىڭ 12-ءشى جۇلدىزىندا قوناەۆتىڭ تۋعانىنا 111 جىل تولدى. كەلەسى كۇنى ياعني, قاڭتاردىڭ 13-ءى كۇنى «تۇڭعىش پوەزيدەنت» تۋرالى زاڭڭىڭ كۇشى جويىلدى. مۇنان ءبىر وڭ نىشان كورۋگە بولادى. ەندى وسى جونىندە كەڭىرەك تارقاتىپ كورەلىك.

1960 جىلى كرەملدىڭ ۇيعارىمىمەن بيلىككە كەلگەن قوناەۆتىڭ قازاقستاندى شيرەك عاسىر ۋاقىت باسقارعانى بەلگىلى. توتەسىنەن ايتساق، قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق حالقى قور ۇلتقا اينالدى. اۋەلى قازاقتىڭ ۇلانعايىر دالاسى اسكەري ءوندىرىس ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن يادرولىق سىناق الاڭدارىنا بەرىلدى. ماسكەۋدىڭ بۇل شەشىمى قازاقستان بيلىگى تاراپىنان ەش قارسىلىقسىز جۇزەگە اسىرىلۋمەن بولدى. بۇعان جالعىز ءوزى قارسى قارسى شىعىپ، يادرولىق پوليگونداردىڭ ادامزاتقا تيگىزەر ولشەۋسىز زاردابى تۋرالى سەگىز توم عىلىمي ەڭبەك جازعان اتشاباروۆ اتتى جانكەشتى عالىمنىڭ ءۇنىن مۇنداعىلار ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن شىقپاستاي قىلىپ ءوشىردى. اتشاباروۆتىڭ الەمدىك عىلىمدا تەڭدەسى جوق 8 توم بۇل ەڭبەگى كگب تاراپىنانان تاركىلەنىپ، كوزى جويىلدى. وسىلايشا سەمەي، قاراعاندى، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، قىزىلوردا وبلىستارىندا 40 جىل بويى يادرولىق ءھام باكتەريالوگيالىق قارۋلاردىڭ الۋان ءتۇرى سىنالىپ جاتتى. بۇل قازاققا جاسالعان ۇلى ەتنوتسيد ەدى. سەبەبى يادرولىق قارۋلاردىڭ توپىراق بەتىنە، جەر استى سۋلارىنا سىڭگەن ۋلى ساۋلەلەرىنىڭ زيان-زاردابى ءۇش مىڭ جىل بويى (اقىردىڭ كۇنىنە دەيىن) جويىلماق ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان بۇل كۇندە قازاق حالقى الەمدەگى ەڭ دەرتتى ۇلتقا اينالىپ وتىر جانە كەلەشەكتە ەلىمىزدە ۋلى رادياتسيا سالدارىنان بولاتىن ءتۇرلى اۋرۋلار: راق، جۇرەك، قان تامىرلارى ت.ب. كەسەلدەر كۇشەيە تۇسپەك. بۇل مەنىڭ ەمەس، وسى سالانى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەردەن كەيىنگى عىلىمي تۇجىرىمدارى. بۇل تۇرعىدان قازاققا الاپات اپات جاقىنداپ كەلە جاتىر. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كەلەشەكتە رادياتسيا ساۋلەلەرىنەن بولاتىن ءتۇرلى اۋرۋلار گەومەتريالىق پروگرەسپەن وسپەك. الايدا مۇنىڭ الدىن الۋدا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي ساۋىقتىرۋ شارالارى جاسالماۋدا.

ەكىنشى ءبىر ۇلى تراگەديا – قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق ءوز تىلىنەن ايىرىلىپ، تازا ماڭگۇرت بولۋعا شاق قالدى. ول باسقارعان جىلدارى ەلىمىزدە مىڭعا جۋىق، (كەي دەرەكتەردە مىڭ جارىمنان استام) قازاق مەكتەبى جابىلدى. مەن قوناەۆ زامانىن كورگەن اداممىن، بالا كەزىمدە ءۇش ورىس وتباسى بار ءبىزدىڭ اۋىلدا جوعارىدان كەلگەن بۇيرىق بويىنشا ورىس مەكتەبىن اشپاقشى بولدى. بىراق سول كەزدىڭ ەستى قارتتارى بۇل سولاقاي شەشىمگە توسقاۋىل قويعانى – بالا بولسام دا ەمىس-ەمىس ەسىمدە. ال الماتى سياقتى استانامىزدا، باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىندا جالعىز-جالعىزدان قازاق مەكتەبىنىڭ بولعانىن بۇل كۇندە ەشكىم جوققا شىعارا الماس. ونىڭ وزىندە ول مەكتەپ-ينتەرناتتاردا مالشىلاردىڭ بالالارى وقيتىن. مالشىلاردىڭ بالالارى دەمەكشى، قوناەۆ تۇسىندا قازاق حالقى تەك مال باعاتىن تومەن ۇلتقا اينالدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، جەتپىسىنشى جىلدارى «قوي سانىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزەيىك!» دەگەن جالاڭ ۇران كوتەرىلدى. سول-اق ەكەن، مەكتەپ بىتىرگەن قازاقتىڭ ورىمدەي قىز-جىگىتتەرىنەن مال باعاتىن كومسومول جاستار بريگادالارى زور قارقىنمەن قۇرىلا باستادى. جاستار، اۋىلدا قالىپ، مال باعىڭدار دەگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى قىزۋ جۇرگىزىلدى. «ناتيجەسىندە» وقيمىن، عالىم، ۇستاز، ينجەنەر، دارىگەر بولامىن دەگەن تالاي جاستاردىڭ اسقارالى ارماندارى قاناتىنان قىرقىلدى. نەبىر ساۋلەلى جىگىتتەر، كوزدەرى مولدىرەگەن ارۋلار قوي مەن سيىر سوڭىنا سالىندى. بەينەلەپ ايتقاندا ايدالاعا «شوشاقتىڭ شولىنە» اپارىلىپ تاستالعان ءالى وڭى-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن باعىت-باعدارسىز قالعان بالاڭ جاستار ىشكىلىككە سالىندى، كوپتەگەن قازاق قىزدارى سول مال بريگادالاردىندا ءجۇرىپ، اياعى اۋىر بولىپ قالىپ، دۇنيەگە نەكەسىز بالا اكەلىپ جاتتى. مۇنىڭ شىن مانىندە ۇلتتىڭ ازعىنداۋىنىڭ باسى بولعانى بۇل كۇندە قوناەۆتى جاقتاۋشىلاردىڭ قاپەرىنە كىرەر ەمەس.

بۇل كەزدە قوناەۆ ماسكەۋگە «مەن الماتىداعى جەرگىلىكتى ۇلتتى 16 پايىزدان اسىرماۋدامىن» دەگەن سىڭايدا جارىمساقتانا اقپار بەرىپ جاتتى. نەگىزى كرەمل ەل استاناسىندا قازاقتىڭ سانى 20 پايىزدان اسپاسىن دەگەن جابىق پارمەندەر بەرگەن كورىنەدى. ايعاعىنداي الماتى سول كەزدە وزگە ۇلتتاردىڭ سۇيىكتى قالاسىنا اينالدى. ۇلى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ: «الماتى قازاقتىڭ استاناسى، ۇيعىردىڭ اسحاناسى، ورىستىڭ باسپاناسى»، – دەگەن ءاجۋالى ءسوزىنىڭ تاراعانى وسى كەز.

مىنە، قوناەۆ نەگىزىن سالعان سول ورىستاندىرۋ ساياساتى بۇل كۇندە «ءوز جەمىسىن» بەرۋدە. توقسانىنشى جىلدارى قوناەۆقا ادال قىزمەت ەتكەن پارتنومەنكلاتۋرانىڭ ءبىرسىپىراسى ەندى نازارباەۆقا ءتۇرلى جولدارمەن «انت بەرىپ» وزدەرىنىڭ بيلىگىن ساقتاپ قالدى كەيىن جاسى كەلىپ بيلىكتەن كەتە باستاعان كەزدە ولار وزدەرىنىڭ ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيتىن بالالارىن بيلىكتىڭ ءتۇرلى سالالارىنا اكەلۋمەن بولدى. مۇنىڭ ەڭ سۇمدىعى – بۇل بالالاردىڭ اكەلەرى بەلگىلى دەڭگەيدە انا ءتىلىن ءبىلۋشى ەدى، ال بۇلاردىڭ الماتىنىڭ كىلەڭ ورىس مەكتەپتەرىن بىتىرگەن قازاق تىلىنەن ءارى ۇلتتتىق قۇندىلىقتار مەن قازاقى دۇنيەتانىمنان ماقۇرىم ۇل-قىزدارى ەشقانداي ۇلتتىق ارمان-مۇراتسىز، مەملەكتتىك جاۋاپكەرشىلىكسىز ءتۇرلى لاۋىزىمدى قىزمەتتەرگە ارسىزدىقپەن قونجيا باستادى. شىندىعىندا ولاردىڭ اكەلەرى مۇراتسىز ەدى، سول ۇلتتىق ارمانسىزدىق، مەملەكەتتىك مۇراتسىزدىق كوۆيد ىندەتى سياقتى بۇلاردىڭ بالالارىنا دا جۇقتى. ۇلتىمىزدىڭ وتىز جىلعى تراگەدياسىنا اينالعان اكەلى-بالالاردىڭ بۇل مۇراتسىزدىعى بۇل كۇندە قازاقتىڭ ەڭ اۋىر دەرتىنە اينالدى. ءوز كەزەگىندە بۇل اكەلى-بالالى «سۇمجۇرەكتەر» وسى ۋاققا دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىڭدە مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنا تۇراقتى تۇردە، تاباندىلىقپەن لوببي جاساپ كەلەدى. مۇراتسىز وسكەن ولاردىڭ مۇراتسىز ماقساتى – قازاق حالقىن ءوز انا تىلىندە سويلەتپەۋ، ەگەر قازاق ءوز تىلىندە سويلەپ كەتسە، وزدەرىنىڭ ءبىر-اق كۇندە قىزمەتسىز قالاتىنىن بىلەدى ءارى بۇل مىسكىندەر ءوز «كەلەشەگىن» ويلاۋدىڭ اسقان شەبەرى دەسە دە بولادى. ولاردىڭ ءبىر ماقساتى – ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قامى ياعني وتباسىلىق ءارى كەتسە رۋلىق سانادان اسا الماي قالعان كەمباعال جاندار.سەبەبى سول مۇراتسىز اكەلەردىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى بۇل كۇندە دە توپىرلاپ بيلىككە كەلۋدە. كوزدەگەنى – بيلىك باسپالداقتارىمەن كارەرا جاساۋ بولىپ تابىلاتىن جانە وسى تۇرعىدا ءتۇرلى قيتۇرقى جولدارمەن جوعارى لاۋازىمداردى يەلەنىپ العان ورىس ءتىلدى شەنەۋنىكتەر ەندى ءوز بالالارىنىڭ قامدارىن جاساۋدا. بۇل بۇگىنگى «جاڭا قازاقستان» تۇسىندا دا ايقىن اڭعارىلادى. وسىناۋ كەلەڭسىز ءۇردىستىڭ قاي ۋاقىتقا دەيىن سوزىلارى بەلگىسىز. ەگەر بۇلاي بولا بەرسە – قازاقستاندى قۇردىم كۇتىپ تۇر دەي بەرىڭىز. نازارباەۆ كەزەڭىنەن باستالعان بۇل قاۋىپتى قۇردىم قازىر ءتىپتى زور قارقىن الۋدا. سەبەبى مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى – تالانتتى ءھام ءبىلىمدى العىر ويلى جاستار شەتەل اسۋدا. بۇل ءۇردىس جىل سايىن قارقىن الا تۇسۋدە. ەلىمىزدە بۇل كەلەڭسىز ءۇردىستىڭ الدىن الۋدا ەشقانداي مەملەكەتتىك شارالار جاسالماۋدا. جاسالسا دا مۇنىڭ بارلىعى تەك كوزبوياۋشىلىق بولىپ قالۋدا.

قوناەۆتىڭ قازاققا قالدىرعان تاعى ءبىر «مۇراسى» – ترايباليزم دەرتى بولدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىن شەبەر ۇستانعان قوناەۆ قازاقتى رۋعا ءبولىپ، ارا-داراسىن شىعاردى. ول ءۇشىن اۋەلى ول تاشەنوۆتىڭ تۇبىنە جەتتى. ودان كەيىن ساتباەۆ پەن بوكەتوۆتىڭ تاعدىرىن ويىنشىق قىلدى. وزىنە ارىدەن قامقور بولعان نۇرتاس وڭداسىنوۆ پەن وزبەكالى جانىبەكوۆتەردى قىزمەتتەن الاستاتتى. شىن مانىندە بۇل تۇلعالار قازاققا قۇداي سىيلاعان قۇتتى ەرلەر ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى قۇسادان ءولدى. بۇل تۇلعالاردان ايىرىلعان سوڭ قازاقتىڭ بەرەكەسى كەتە باستادى. ال قوناەۆ بولسا جىلدان جىلعا داۋىرلەي بەردى. بىراق كەز كەلگەن داۋىرلەۋدىڭ سوڭى بولادى عوي، قوناەۆ مۇنى كۇن ىلگەرى ءبىلدى. بىلگەنى سول ەمەس پە، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ول ءوزىنىڭ جامان اتىن شىعارمايتىن ءىزباسار ىزدەي باستادى. ونى ول تەمىرتاۋدان تاپتى جانە جەدەل «وسىرۋگە» پارمەن بەردى. نازارباەۆتىڭ جىلدام «وسكەنى» سونشا – كارمەتكومبيناتتىڭ پارتورگىنەن بىردەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا ءبىر-اق «قارعىدى»، ودان بىرنەشە جىلدان سوڭ ياعني 1979 جىلى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءوندىرىس ءىسى جونىندەگى حاتشىسى، ال 1984 جىلى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ قوناەۆتىڭ تاپ ىرگەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. ارادا ەكى جىل وتپەي جاتىپ، دالىرەك ايتقاندا 1986 جىلدىڭ 6 – 8 اقپانىندا وتكەن قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 16 سيەزىندى «اكەسى» قوناەۆتى ءىنىسى اسقار قوناەۆ ارقىلى قارالاعان ول ونى كرەملدىڭ الدىنا توپ ەتكىزىپ جىعىپ بەردى. وسى ساتتە قانداي سۇرجىلاندى قوينىنا سالىپ وسىرگەنىن ءبىر-اق ۇققان قوناەۆ ماسكەۋگە سابىلدى. الايدا ءبارى كەش ەدى. سول جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قوناەۆ بيلىكتەن ءبىرجولاتا ايىرىلدى. ءسويتىپ «بالاسىنىڭ» باس بولۋىمەن قوناەۆتىڭ ءداۋىرى اياقتالدى. بارىنە اقىلى جەتكەن قوناەۆتىڭ بيلىك پەن ساياساتتا «اكە-بالا» دەگەننىڭ بولمايتىنىن بىلمەگەنى وكىنىشتى ارينە. كەيىن بۇل جايىندا مارقۇم بالتاش تۇرسىنباەۆ مىنانداي اڭگىمە ايتىپ ەدى. «قوناەۆ ورنىنان الىنسىمەن ونى «اكە-كوكە» دەپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى ونىڭ ماڭىنان بەزىپ كەتتى قاسىندا تەك ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەكەۋمىز عانا قالدىق. ەكەۋمىز ۇيىنە بارىپ، حال-جاعدايىن ءبىلىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇردىق. سونداي جۇزدەسۋلەردىڭ بىرىندە قوناەۆ: «نازارباەۆتى بيلىككە اكەلگەنىم مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم بولدى»، – دەگەن ەكەن. وسىلايشا قوناەۆ اۋىرعان رۋشىلدىق دەرتى ونىڭ وزىنە ەش وپا بەرگەن جوق. قايتا ونىڭ تۇبىنە جەتتى. شىن مانىندە قوناەۆ ەشقانداي قازاق ەمەس ەدى. زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا 1940 جىلداردان بيلىك باسپالداعىمەن قاۋىرت كوتەرىلە باستاعان قوناەۆ 1949 جىلى تولقۇجاتىنا ءوزىن قازاق دەپ جازعىزىپ العان. بۇعان دەيىن ول تاتار بولىپ كەلگەن. مۇنى ءوزىنىڭ زامانداسى ءارى ۇيعىر مەكتەبىندە بىرگە وقىعان كلاستاسى يسمايل يۋسۋپوۆ تە، قوناەۆتىڭ اۋىلداسى، كەيىننەن وپپازيتسياعا كەتىپ قوناەۆ پەن نازارباەۆتى اياۋسىز اشكەرەلەگەنى ءۇشىن ديسسيدەنت اتانعان كارىشال اسانوۆ تا ءوز ەڭبەكتەرىندە دالەلدەپ جازدى. بۇل جالعان دەسەڭىزدەر، وتكەن جىلدارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە قوناەۆتىڭ گاپلوگرۋپاسىن زەرتتەگەن مامانداردىڭ ماقالاسى جارىق كورگەنى ەستەرىڭىزدە شىعار. سوندا قوناەۆتىڭ تاتار تەكتى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. سوڭعى تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنە سۇيەنگەن عىلىم وسىلاي دەپ جاتسا، قوناەۆتى قازاق دەپ جالاۋلاتقاندارعا نە جورىق؟ شىنىندا دا قوناەۆتى قازاق دەگەننەن بىزگە نە تۇسەدى؟ قوناەۆتىڭ ساياسي قىزمەتىنەن، ونىڭ ەل باسقارعان جىلدارىنان الاتىن ءبىر-اق عيبرات بار – ول كومەكەي اۋليە بۇقار جىراۋدىڭ «جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر»، – دەگەن قازىرگى اق وردامىزدىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويار وسيەتى. كەنەسارى حان قىرعىزدىڭ قولىنان قازاعا ۇشىراعان سوناۋ 1847 جىلدان جاتقا تىزگىن بەرىپ كەلدىك قوي، سودان قازاق نە ۇتتى. قۇتتى ەرلەرىن قور قىلعاننان باسقا – تۇك تە! جاتتى توبەگە كوتەرۋ، قۇتتى ەرلەردى قور قىلۋ ءداستۇرى مىنا تاۋەلسىزدىك زامانىندا ءالى دە «قارقىندى» جالعاسۋدا. ولاي بولماسا، نازارباەۆ تۇسىندا ەركىن اۋەلبەكوۆ، زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، بولات اتاباەۆ، ارون اتابەك سىندى ت.ب. ەل ءۇشىن تۋعان اسىل ەرلەر ءبىرى قۇسادان، ءبىرى وقتان، ءبىرى اباقتىدا ءشىرىپ ولەر مە ەدى. گولوششەكيننىڭ جيەنى ماشكەۆيچ، ونىڭ سىبايلاستارى شوديەۆ پەن يبراگيموۆ، ميتتال، كيم سەكىلدى جات جۇرتتىق الاياقتاردىڭ قولىنا ەلىمىزدىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن بەرىپ قويار ما ەدىك؟ ەگەر بيلىك قۇتتى ەرلەردىڭ قولىندا بولسا، بۇلاردىڭ ءبىرىن دە بيلىك پەن قازىنانىڭ ماڭىنا جولاتپاس ەدى عوي. جوق، ولاي بولماي شىقتى. نازارباەۆ بيلىك قۇرعان داۋىردە بار بايلىعىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. جاتتىڭ قولىندا كەتكەنى سول ەمەس پە، قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق بايلىعىنىڭ 93 پايىزى ماسكەۋگە كەتىپ وتىردى، وسىلايشا قازاق حالقى ءوز بايلىعىنىڭ 7% پايىزىمەن عانا كۇن كوردى. ال نازارباەۆ تۇسىندا بۇل اۋەلى 3% سونان سوڭ، 1% ءتۇستى. وسى تسيفرلار سىزدەردى ويلاندىرماي ما، قازاعىم؟! قوناەۆ تۇسىندا قازاق بايلىعى وداقتى اسىراۋعا جۇمسالسا، نازارباەۆ زامانىندا الەمدىك الپاۋىتتار مەن ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جەمىنە اينالدىق. شىن مانىندە سوڭعى وتىز جىلدا قازاق سوتسياليزمنەن كاپيتاليستىك فورماتسياعا، ودان فەدولدىق فورماتسياعا، ودان قۇل يەلەنۋشىلىك قوعامعا دەيىن كەرى كەتتىك. عىلىم تىلىندە مۇنى رەگرەسس ياعني كەرى كەتۋشىلىك دەيدى. قازاقتىڭ وتىز جىل قۇل بولعانىن، ەلۋ مىڭ تەڭگە جالاقىنى قاناعات تۇتىپ كەلگەنىن، ەل بايلىعىنىڭ ءوز حالقىنا جانى اشىمايتىن، ارامنان بايىعان 162 وليگارحتارتىڭ قولىندا شوعىرلانىپ كەلگەنىن بىلتىرعى بايانداماسىندا قازىرگى پرەزيدەنتىمىز توقاەۆتىڭ ءوزى مويىندادى ەمەس پە.

مىنە، سىزدەرگە «اكەلى-بالالى» قوناەۆ پەن نازارباەۆتىڭ ىستەپ كەتكەنى. «اكەلى-بالالى» دەيتىنىمىز 1982 جىلى قوناەۆ ءوزىنىڭ جەتپىس جىلدىق تويىندا كۇللى پارتنومەنكۋلاتۋرانىڭ الدىندا نازارباەۆتى «بالام» دەپ جاريالادى بۇل، ەندى مەنەن كەيىنگى بيلىك نازارباەۆقا تيەسلى دەگەن ءسوز ەدى. وزىنە وقتاي بولىپ تيگەن وسى سوزىنەن كەيىن قوناەۆ ارادا ءتورت جىل وتكەن سوڭ بيلىكتەن ايىرىلدى. ونى جوعارىدا ايتتىق. ەگەر سول كۇنى قوناەۆ نازارباەۆتى «بالام» دەپ ايتپاسا، ونى بيلىككە جولاتپاي، ورنىنا ارلى-ۇياتتى، ەڭ باستىسى مەملەكەتشىل باسقا ءبىر ازاماتتى باۋلىعىندا تاۋەلسىز قازاق ەلى بۇل كۇندە باسقاشا دامىپ، وزگەشە وركەندەر ەدى عوي. قازىرگىدەي ءتۇپسىز جەمقورلار مەن وردالى جىلانداي كلاندار بيلىككە كەلمەس ەدى عوي. جەمقورلار دەمەكشى، قوناەۆ قازاقتىڭ ماڭگىلىك سورىنا (بۇل ءتۇبى ماڭگىلىك سورىمىز بولماق) نازارباەۆتاي جەمقور باسشىنى دايىنداپ كەتتى. نازارباەۆ ءوزىنىڭ وتىز جىلدىق بيلىگىندە ءوز ماڭايىنا كىلەڭ جەمقورلار مەن جارامساقتاردى جيدى. جەمقور مينيستر، جەمقور اكىم، پاراقور پروكۋرورلار مەن سوتتاردىڭ ۇلى ارمياسى وسى نازارباەۆ تۇسىندا جاساقتالدى ءھام داۋىرلەدى ءارى گۇلدەندى. ەندى قازاققا جۋىق ارادا بۇل جەمقورلىق ىندەتىنەن قۇتىلۋ جوق. سەبەبى قازاق قوعامىن دەندەگەن جەمقورلىق دەرتى – ۇلتتىڭ ەتى تۇگىلى سۇيەگىنەن ءوتىپ كەتتى. جەمقورلىق – قازاق قوعامىنىڭ ەڭ اۋىر، ەڭ ايىقپاس كەسەلىنە اينالدى. مۇنى تەك پارمەندى شارالار ارقىلى جويۋعا بولادى. بىراق بۇعان ەل بيلىگىنىڭ ساياسي جىگەرى جەتەر ەمەس. جۋىق ارادا جەتپەيتىن شىعار، سەبەبى مەملەكەتتىك تەتىكتەردى تۇگەل بيلەپ العان «ۇجىمدىق نازارباەۆشىلدىق» بۇعان جۋىق ارادا جول بەرمەيدى. وعان ۇرپاقتىڭ اۋىسقانى كەرەك ەدى. الايدا ۇرپاق اۋىساتىن كۇن ءالى قازاققا ارمانداي الىس سياقتى. سەبەبى مۇراتسىز اكەلەردىڭ «ول دا وزىڭدەي يت بولسىن ازعىر-ازعىر» (اباي) دەپ «تاربيەلەگەن» بالالارى كوشكەن سەلدەي جوڭكىلىپ، بيلىككە كەلۋدە. ال، سانالى، ءبىلىمدى جاستار لەگ-لەگىمەن ەلدەن كەتۋدە. سەبەبى ولار قارا باقايىنا دەيىن كوررۋپتسيا جايلاعان ەلدە قالا بەرسە، جەمقور كوكەلەرىنىڭ جەمى بولاتىنىن بىلەدى. بۇعان ەندى نە شارا؟!

دەگەنمەن ءسوزىمدى وپتيميستىك نوتادا اياقتاعىم كەلەدى. جازبامنىڭ باسىندا قوناەۆتىڭ تۋعان كۇنىندە تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋرالى زاڭسىز زاڭدار جويىلدى دەدىم عوي. ءيا، مۇندا وڭ نىشان بار. سەبەبى قاراپ وتىرساق، قوناەۆ – نازارباەۆ تاندەمىنە 2022 جىلى الپىس جىل تولعان ەكەن. قازاق ۇعىمىندا الپىس جىلدى ءبىر زامان بولىپ سانالادى. ايتپاقشى، قازاق ۇعىمىندا الپىس جىلدى – «كىشى زامان» 300 جىلدى «ۇلى زامان» دەيدى. ماسەلەن 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» بيىل ياعني 2023 جىلى ءۇش ءجۇز تولماق. قاراپ وتىرساق 1723 جىلدىڭ ايى مەن كۇنى بيىلعى 2023 جىلدىڭ اي مەن كۇنىمەن دالمە-ءدال قايتالانادى ياعني ءۇش ءجۇز جىلدىق ۇلى زامان – تولىق تسيكل دەگەنمىز وسى. وسى تۇرعىدان كەلسەك 1960 جىلدارى باستالعان كەيىنگى «كىشى زامان» – قوناەۆ پەن نازارباەۆ بيلىك قۇرعان الپىس جىلدىق كەزەڭ 2022 جىلى ءوز مارەسىنە جەتتى ياعني اياقتالدى ەندى بيىلدان قازاق ءۇشىن جاڭا زامان باستالدى جانە بۇل زاماندا بيلىك بىرتىندەپ توقاەۆتىڭ قولىنا كوشۋدە. توقاەۆتىڭ قانداي باسشى بولارىن ۋاقىت كورسەتەدى. دەگەنمەن ول كىسى ءوزىن جاڭا زاماننىڭ باسى ەكەنىن سەزىنۋ كەرەك ءارى وسى جاڭا ءداۋىر مەن قازاق مەملەكەتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جانقيارلىقپەن ءىس قىلۋى كەرەك، باسقا جول جوق. ول ءۇشىن ماڭىنا مۇراتسىز اكەلەردىڭ ماڭگۇرت بالالارىن ەمەس، قۇتتى ەرلەردى جيۋى كەرەك. قازاقتا قۇتتى ەرلەر قۇرىپ كەتكەن جوق، «ەل بولسا، ەر تۋعىزباي تۇرا المايدى» دەگەندەي مۇنداي ەرلەر ەل ىشىندە از دا بولسا – بار. داتكە قۋات – سوڭعى كەزدەرى ولار ازداپ بولسا دا بيلىككە كەلۋدە. بۇل دا – وڭ نىشان.

مەنىڭ وسى جازبامنان سوڭ قوناەۆشىلداردىڭ ورە تۇرەگەلەتىنىن بىلەمىن. تۇرەگەلە بەرىڭىزدەر. مەنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىمنىڭ تۇگەلى – شىندىق. دەگەنمەن قازاق قوعامى ءالى تولىق ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ بولماعان بالاڭ ۇلت بولعاندىقتان شىندىقتىڭ كوزىنە تۋرا قاراي الماي كەلەمىز. قوناەۆشىلدارعا قازاقتىڭ ەلدىگىنەن ءوز رۋىنىڭ نامىسى قىمبات. بۇل دا ءبىر قازاقتىڭ دەرتى. بۇل كەزەڭنەن ءوتۋىمىز كەرەك، ءوتىپ تە جاتىرمىز. سونىڭ ءبىر ايعاعى – كەزىندە رۋشىل بولعان ازاماتتار بۇل كۇندە ەلشىل بولۋدا. ولار كەزىندە وزدەرىنىڭ رۋشىل بولعانىنا قىسىلادى. ءسوز جوق، بۇل وڭ ءۇردىس. ءوستىپ-ءوستىپ تۇبىندە بۇل دەرتتەن دە ارىلاتىن بولامىز. باسقا جول جوق!

ەرتەدە، قازاق حاندىعى قۇرىلعان زاماندا «الاش دەمەگەن ادامدى اكەڭ دە بولسا، ۇرىپ جىق» دەگەن ۇراندى ءسوز بولعان ەكەن. ال ءبىز بىلەتىن قوناەۆ ەشقاشان «الاشىم، قازاعىم» دەمەگەن ادام. سونىڭ ايعاعىنداي ول بيلىك قۇرعان داۋىردە قازاق ءتىلىن قولداۋ ماقساتىندا جارتى پاراق قاۋلى، جارعاق بەت قارار جارىق كورگەن ەمەس. اششى بولسا دا شىندىق – قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى العاشقى قاۋلى كەلىمسەك كولبيننىڭ كەزىندە شىقتى.

وسىنداي قوناەۆتى ۇلت كوسەمى قىلعىسى كەلەتىندەرگە تاڭقالاسىڭ. قازاققا جانى اشىماعان قوناەۆ بار بولعانى ماسكەۋدىڭ ايتقانىنا باس شۇلعۋمەن، قازاقتى ورىستىڭ الدىنا جىعىپ بەرۋمەن وتكەن ادال كوممۋنيست قانا. ايتپەسە نازارباەۆ قۇساپ، وتىز جىل بيلىكتە وتىرا ما؟ ماسكەۋدىڭ قازاققا جاساپ جاتقان اپەرباقان، شوۆينيستىك ساياساتىنا، قازاعىنىڭ جەرىن جاتقا جەم قىلماس ءۇشىن قارسى شىققان جۇمابەك تاشەنەۆتى كرەمل ءبىر كۇن دە بيلىكتە قالدىرعان جوق. ال ءومىرى ماسكەۋدىڭ قاباعىن قالتقىسىز باققان قوناەۆ شيرەك عاسىر بويى بيلىكتەن ايىرىلماي كەلدى ەمەس پە. «بالاسى» نازارباەۆ بولسا – «اكەسىنەن» دە اسىپ ءتۇستى. اسىپ تۇسكەنى سول – ءوزىن توبەسىنە كوتەرگەن اڭقاۋ ەلىن ابدەن قۇل قىلعان ول قازاقتى وتىز جىل بويى اياۋسىز بيلەپ توستەپ، جانشۋمەن بولدى.

وكىنىشكە قاراي، قوناەۆ شيرەك عاسىر باسقارعان كەزەڭگە ءالى دە ءادىل تاريحي باعا بەرىلەر ەمەس. دۇرىسى – مىناۋ، بۇرىسى – مىناۋ دەلىنگەن جوق. قازىر بارلىعىڭىز نازارباەۆتى تىلدەرىڭىز جەتكەنشە جامانداپ، سوزدەرىڭىز جەتكەنشە قارالاپ جاتسىزدار. ال ونى «بالام» دەپ اسپەتتەپ بيلىككە اكەلگەن، ءسويتىپ قازاقتىڭ تۇبىنە جەتە جازداعان قوناەۆ تۋرالى ەشتەڭە دەگىلەرىڭىز كەلمەيدى، قايتا ودان ۇلى تۇلعا جاساۋعا ۇمتىلىپ قويمايسىزدار. بىراق قوناەۆ ەشقاشان ۇلى تۇلعا بولا المايدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قوناەۆتىڭ نازارباەۆتى بيلىككە الىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى ءبىر عانا جاۋاپكەرسىزدىگى، ءوزى ايتقانداي قاتەلىگى – ونى قازاق قوعامىنا ەشقاشان ۇلى تۇلعا قىلماق ەمەس. ول نازارباەۆتىڭ قازاققا قۇت ەمەس، جۇت بولاتىنىن ءبىلدى، ءتىپتى بۇل جايىندا وعان ەسكەرتكەندەر دە بولعان دەسەدى. ماسەلەن نازارباەۆتى «بالام» دەپ جاريالاعان سوڭ، قوناەۆتىڭ تۋعان قارىنداسى اعاسىنا: «مىنانىڭ كوزى ءبىر ورنىندا تۇرمايدى ەكەن، ءتۇبى ءسىزدى بۇل ساتىپ كەتەدى»، – دەگەن كورىنەدى. الايدا، قاۋىپ بىلدىرگەن مۇنداي سوزدەرگە قوناەۆ قۇلاق اسپادى. اقىرى قارىنداسى ايتقانداي بولدى. قاراعاندىدا تاشەنەۆتىڭ اتالاس تۋىسى ءسابيت ەسىمدى اعامىز تۇردى. بىردە ول كىسى ماعان: «اعالارىم (سارانىڭ قىزمەتتەگى تۋىستارى) جاس كەزىندە نازارباەۆتى تاشەنەۆتىڭ الدىنا الىپ بارىپتى. سوندا تاشەنەۆ: «مىنالارىڭنىڭ كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ تۇر ەكەن. مىنا تۇرىمەن ەلدىڭ تۇبىنە جەتەر، مۇنى ماعان نەگە اكەلدىڭدەر، الىپ كەتىڭدەر!» – دەپ رەنجىگەن كورىنەدى. بۇل – تاشەنەۆتىڭ بيلىك يەلەرىندە بولاتىن كىسى تانىعىشتىق قاسيەتىن كورسەتەدى. 25 جىل ەل باسقارعان قوناەۆتى دا كىسى تانىماعان دەپ استە ايتا المايمىز، دەگەنمەن ءوزى ايتقانداي «بيلىكتە ۇزاق وتىرعان ادامنىڭ كوزىن شەل باسادى» عوي. تاشەنەۆ تانىعان قازاق حالقىنىڭ كەلەشەك وتىز جىلعى سورىن قوناەۆتىڭ تانىماعانى وكىنىشتى، ارينە.

قالاي دەسەك تە 60 جىلعا سوزىلعان «قوناەۆ – نازارباەۆ» زامانى اياقتالدى. قازاق ءۇشىن جاڭا زامان باستالۋدا. كەشەگى «تۇڭعىش پرەزيدەنت» تۋرالى زاڭسىز زاڭنىڭ جويىلۋى وسىنى مەڭزەيدى. ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!

ەرلان تولەۋتاي

Abai.kz