«قازاق ءۇشىن سايتانمەن دە سويلەسۋگە بارمىن!»

وسپان باتىر.

سىرتتا قالعان ءيسى قازاقتىڭ قالىڭ بولىگىن ەل ەتەم دەپ اتقا قونعان، سول جولدا ءوزىن  قۇربان ەتكەن قازاقتىڭ سوڭعى باتىرى وسپاننىڭ الاش بالاسى ءۇشىن ورنى ەرەكشە. بۇل تاريحتى ۇمىتۋعا استە بولمايدى.

داقپىرتى الىسقا كەتكەن، وسپان باتىر جونىندە ايتىپ تا جازىلىپ تا كەلەدى. شىعىس تۇركىستاندا تاۋەلسىز ەل قۇرسام دەپ ايقاسقا تۇسكەن باتىرعا، كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ ايتارلىقتاي كومەكتەسكەنى راس. ءتىپتى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى: ل.پ.بەريا، س.كرۋگلوۆ، ۆ.اباكۋموۆتىڭ جەتكىزۋىمەن، ءستاليننىڭ ءوزى، وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن ەكەن. وعان مىنا حاتتار كۋا:

ستالين نە ءۇشىن قولداۋ كورسەتتى؟

«حورلوگين چويبالسان!

دو مەنيا دوشلي سلۋحي، چتو نا تەرريتوري كيتايا ۆ التايسكيح گوراح، پودنياليس ۆوستانيا كازاحوۆ، پود رۋكوۆودستۆوم وسپان باتىرا. پورۋچايۋ ۆام، ۋتوچنيت ۆسە دەتالي ي دولوجيت منە. رۋكوۆودستۆوم شان كاي شي، ارميا گوميندانا گوۆوريات ۆىتەسنياەت ەتو ۆوستانيە. موجەت ستويت، پوموچ ەتومۋ حرابرەتسۋ، ۆوەننوي پودموگوي، ليبو ورۋجيەم ي سوۆەتنيكوم. جدۋ وتۆەتا…»

يوسيف ستالين. كرەمل.

سونداي-اق، بىرنەشە ايدى وتكىزىپ بارىپ، ەكىنشى حاتىندا بىلاي دەپتى:

«حورلوگين چويبالسان!

ۆام نۋجنو سروچنو سەزديت، نا مەستو ۆوستانيا ي ۆمەستە س رۋكوۆوديتەلەم ەتوگو ۆوستانيا سوزدات ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو، س پوسلەدوۆاتەلنىم وبرازوۆانيەم ۆ رەسپۋبليكۋ».

يوسيف ستالين. كرەمل.

سوناۋ التاي تاۋى مەن تارباعاتاي جانە الاكول ارالىعىندا جاتقان ۇلان - عايىر دالانى مەكەن ەتكەن قازاقتاردىڭ وتكەنى، بىزگە ماقتانىش تۇتارلىقتاي ، ءارى قۇرمەتتەۋگە تۇراتىنداي ۇلى تاريح. سول دالادا تىرشىلىك كەشكەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز تاۋەلسىز ەل بولۋعا قانشاما رەت تالپىنىپ، كوتەرىلىسكە شىققان. وڭتۇستىك شىعىس تۇركىستانداعى كوتەرىلىستەردى ەسەپكە الماعاندا، ودان كەيىنگى ەڭ ءىرى كوتەرىلىس وسپان باتىر كوتەرىلىسى دەۋگە بولادى.

1940 جىلى التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا بۇرق ەتكەن ەسىمحان، ىرىسحان، اقتەكە ۇشتىگى باستاعان رۋ اقساقالدارىنىڭ قىتاي ۇستەمدىگىنە كۇرەسى كەيىننەن سونىڭ قۇرامىندا بولعان وسپان باتىردىڭ باسشىلىعىنا اۋىسادى.

وسى ارادا ازداپ شەگىنىس جاساپ، مىنا ءبىر قۇجاتتى دەرەكتى ايتا كەتەيىك.

XX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنىڭ ونە بويىندا ي.ۆ.ءستاليننىڭ قولتىعىنا كىرىپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان شىڭجاڭ دۋبانى شەن شيتساي 1942–43 جىلدارى اشىق انتيكەڭەستىك باعىت ۇستاپ، يمپەراتور چان كايشي بيلىگىن قولداي باستايدى. شەن شيتسايدىڭ وسىنداي ساياساتىنان كەيىن، كەڭەس وداعى بۇعان ارنايى شەشىم قابىلداۋعا ءماجبىر بولادى ل.پ.بەريا، س.كرۋگلوۆ، ۆ.اباكۋموۆتىڭ ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا، وسى شەشىمدى ورىنداۋ ءۇشىن شىڭجاڭ ولكەسىنە جاسىرىن تۇردە ارنايى ادامدار جىبەرىلىپ، قىتايلارعا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندىعى ايتىلادى.

مىنە وسى ۇيىمداستىرۋ جانە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنىڭ التاي، تارباعاتاي جانە ىلە ايماقتارى قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىس جاساۋىنا (وسپان باتىر كوتەرىلىسى) ىقپال ەتكەنى راس (مونعول ەلى ارقىلى كوتەرىلىستى تولىقتاي قارۋ-جاراقپەن جانە وق-دارىمەن كەڭەس وداعى قامتاماسىز ەتكەن). بۇل ولكەلەر قازاقتىڭ كونەدەن مەكەن ەتكەن اتا – قونىسى، سونىمەن قاتار، ەشقانداي ۇيعىردىڭ اۋماعىنا كىرمەيدى.  دەگەنمەن وسى ارادا ايتارىمىز، قىتاي جاعىندا قالعان ەل ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقانمەن، الىپ ەلدىڭ تەپەرىشىن اسا كوپ كوردى. بۇل دا كوتەرىلىستىڭ ايتارلىقتاي تەز باستالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ءسويتىپ، جەرگىلىكتى مۇسىلمان ۇلتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن (قازاقتار جانە وزگەلەر) 1944 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا قۇلجا قالاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى.

جۇرەگى تۇكتى باتىردىڭ قولباسشىلىعىمەن گوميندان اسكەرىمەن قانشاما رەت قيان-كەسكى ۇرىستار جۇرگىزىلدى. وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى باستالعان كوتەرىلىس ەل اراسىندا كەڭىنەن قولداۋ تاپتى. وسپان باتىر ەگەر بۇدان بەس-التى عاسىر بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندە مۇمكىن اتالارى شىڭعىس جانە ءامىر تەمىر دەڭگەيلەس ۇلى قولباسشى بولار ما ەدى؟..

يمپەراتور شان كاي شي باستاعان گوميندان ۇكىمەتىمەن ءوز ۋاقىتىندا كەلىسىمگە كەلە الماي، ەكى اراداعى ارازدىعى وسە تۇسكەن ستالين،  موڭعول مەملەكەتى ارقىلى وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىسكە دەم بەرىپ، سوعىسقا كەرەكتى كوپ مولشەردەگى قارۋ-جاراق جىبەرتكەن ەدى. كەزىندە كەڭەستىك شەنەۋنىك پاحوموۆ باستاعان قىرىقتاي قىزىل ارميا وفيتسەرلەرىن وسپانعا جىبەرىپ، الداعى ۋاقىتتا  نە ىستەۋ كەرەگى جونىندە جانە مايدانداعى شايقاستى وڭتايلى ۇيىمداستىرۋ باعىتىندا اقىل-كەڭەستەر بەرىپ وتىردى. وسىلايشا ۇزاق جىلعى تابان تىرەسكەن سوعىستىڭ ناتيجەسىندە وسپان باتىردىڭ ساربازدارى التاي، تارباعاتاي جانە ىلە وزەنى بويىنداعى تۋعان ەلىن دە، وسكەن جەرىن دە ۋاقىتشا بولسا دا ازات ەتە ءبىلدى.

شىڭجاڭنىڭ سولتۇستىك قاناتى سانالاتىن ءۇش ايماق گوميندان ەزگىسى مەن وكتەمدىگىنەن ازات ەتىلىپ، ءوز بوستاندىعىن الدى. ءسويتىپ، 1944 جىلى كۇزدە وسپان باتىردىڭ جان اياماعان قان توگىس مايدانى ارقاسىندا جانە ۇزدىكسىز كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى (نەمەسە ۋاقىتشا وكىمەتى) دۇنيەگە كەلدى. بۇعان ارينە، ستاليندىك ساياساتتىڭ ۇلكەن كومەگى دە بولعان ەدى. ءبىرىنشى بولىپ وسى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى تانىعان كەڭەستىك جۇيە مەن موڭعول ەلى ەدى. ونىڭ العاشقى توراعاسى بولىپ سول كەزەڭنىڭ ساۋاتتى، كورنەكتى  ازاماتى، قازاق  ءاليحان تورە تاعايىندالدى. ال وسپان باتىر التاي ايماقتىق اكىمشىلىگىنىڭ اكىمى بولسا، ورىنباسارلىعىنا دالەلحان سۇگىرباەۆ يە بولدى. دەگەنمەن، باتىردىڭ تۇبىنە قىزىل قىتايلار جەتتى.

گوميندان وكىمەتىمەن كەسكىلەسكەن سوعىستا، توبىقتان قان كەشىپ ءجۇرىپ، جەڭىپ العان جانە وراسان زور كۇشپەن ورناتقان رەسپۋبليكاسىن، ءوزى رەتتەپ بەرگەندەي كورىنەتىن موڭعول چويبالسان وكىمەتى مەن ورىستارعا وسپان باتىردىڭ كوڭىلى ونشالىقتى تولا قويمادى. ناقتى العا قويعان تىلەگى ورىندالماي، ورىستىڭ ايتقانىمەن جۇرۋگە كوندىگە الماعان باتىر، ىستىق پەن سۋىقتا ونداعان جىلدار سوعىسىپ، تالاي مىڭداعان ساربازدارىن قۇربان ەتسە دە، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەل بولۋعا قول جەتكىزە الماعانىن  انىق ءتۇسىندى. مىنە، سوندىقتان دا  ول كۇرەسۋىن توقتاتپادى.

«مەن قار جامىلىپ، مۇز توسەنىپ، حالقىم ءۇشىن كۇرەستىم، ەندى ونىڭ قىزىعىن دايىن استىڭ يەلەرى كورىپ وتىر. بيلىكتى، انا كەڭەس ۇكىمەتى دايىنداعان دالەلحانعا بەردىم» – دەگەن ەدى ءبىر سوزىندە.

قالاي ايتقاندا دا، حالىقتى كوتەرەتىن دە، كوندىرە الاتىن دا تەك ابىروي، بەدەلى الىسقا كەتكەن وسپان باتىر عانا ەدى.

كەزىندە گوميندان بيلىگىن ومىرگە اكەلگەن شان كاي شي مەن شىڭجاڭدى وكتەمدىكپەن ءارى اسا قاتالدىقپەن باسقارىپ وتىرعان شەن شيتساي ، قىتايدىڭ ماو باستاعان قىزىل كوممۋنيستەرىنەن جەڭىلىس تاپتى. بۇل كەزەڭدە كەڭەس وكىمەتى گەرمانيا فاشيستەرىن كۇيرەتىپ تىنعان بولاتىن. گومينداندى قىتاي كوممۋنيستەرى جەڭىپ، بيلىكتى قولعا العان سوڭ، ەندى ستالينگە وسپان باتىر دا جانە ونىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان  شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دا كەرەكسىز بولىپ قالدى. ءبىر جاعىنان ونىڭ تاۋەلسىز بولىپ تۇرعانى – سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى  ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى ءۇشىن دە قاۋىپتى ەدى. ەندى ورىس جاعىنان دا، قىتاي جاعىنان دا وسپان باتىردى قۋدالاۋ، جويۋ، سونىمەن قاتار، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇلاتۋ كەرەك بولدى. ستالين بيلىگى ەرىكتى قىتاي كوممۋنيستەرىنە بەردى.

اتتەڭ، باتىرعا ەندى كومەككە كەلەتىن ەشكىم بولمادى. وسپان باستاپ ءۇش ايماق (التاي، تارباعاتاي، ىلە) دۇرلىگىپ جاتقانىمەن، ونى ەشكىم قولدامادى. مايدانداسقان قىزۋ كۇرەس ەلۋىنشى جىلعا دەيىن جالعاستى. سول كەزدەگى شىعىس تۇركىستان اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى، گەنەرال ىسقاقبەك باستاعان توپ، باتىردىڭ اۋىلىنا  بارىپ، وعان اقىل-كەڭەس بەرىپ، ونى رايىنان قايتارماقشى  بولدى. الايدا،  باتىر وعان كونبەدى. ءيا، وسپان باتىردىڭ كونبەۋىنىڭ ءجونى بار. ول ەكى جاققا دا تاۋەلدى بولعىسى كەلمەدى. سوناۋ 1939 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ ءشۇرشىت ەلىندەگى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جاپپاي ءۇش ايماقتى كوتەرىپ، قان مايدان اشىپ، سوعىسىپ كەلگەن ازاماتقا شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا سول كەزەڭدەردە تەڭ كەلەتىن باتىر جوق ەدى.

وسى باعا جەتپەس ەرلىگىنە  وراي، وسپان باتىردى قازاقتار عانا ەمەس، شەت ەلدىكتەر دە جوعارى باعالادى. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ جۇرتىنان باسقا، جان-جاقتاعى ەلدەردەن ەشبىر قولداۋسىز قالعان باتىر 1951 جىلى قىتايلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، مەرت بولدى. وسپان باتىر كوتەرىلىسى، تاريحتا گومينداندىق وتارلاۋ، ەزىپ-جانشۋعا جانە ودان كەيىنگى قىزىل كوممۋنيستەرگە قارسى حح عاسىرداعى اسا ءىرى كەسكىلەسكەن كوتەرىلىس بولدى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق. وسپان باتىردىڭ قازاق ەلىنىڭ، اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.

ۋاقىتىندا، قازىرگى  شىڭجاڭنىڭ  قازاقتار مەكەندەگەن جارتى ولكەسىن ازات ەتىپ، تاۋەلسىز ەل قۇرام دەگەن اسىل ارمانى ورىندالماي كەتتى. كوپ ۇزاماي، ءوزى اتسالىسقان جانە ىرگەسىن تۇرعىزعان ۋاقىتشا وكىمەت تە (رەسپۋبليكا) قۇردىمعا قۇلادى. ونى قىزىل قىتايلار قۇرتىپ تىنعان ەدى. ارينە، قازىر ءبارى تاريحقا اينالدى. بىراق ەل ازاتتىعىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ازاماتتىڭ ەرلىگى مەن ەڭبەگىن كەيىنگى جاس  ۇرپاقتارى  ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz