باسى: «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى...

جالعاسى: قازاقى ساندىراقتىڭ ءبىرى...

جالعاسى: مۇرات زامانداسقا حات...

جالعاسى: جەر-سۋ اتاۋلارىن جەكەشەلەندىرۋگە بولمايدى!

جالعاسى: رۋحاني جاڭعىرۋ - قيالي قاڭعىرۋ...

جالعاسى: نەمىستەردىڭ ۇلتشىلدىققا تولى 10 وسيەتى

جالعاسى: نازارباەۆشا شالىقتاۋعا كاريموۆشە انىقتاما

10.01.2009. «تۇركىستان» گازەتىنىڭ №1 سانىندا بەكسۇلتان نۇرجەكەنىڭ «قازاق جانە وتانسۇيگىشتىك» اتتى جاقسى ماقالاسى جارىق كورىپتى. شىنىمدى ايتسام مەن بەكسۇلتان جازعان دۇنيەلەردەن (تاريحي تاقىرىپقا) تۇشىنا وقىعانىم وسى عانا بولدى. قاسىم ءماسيميدىڭ «يستوريا ۋيگۋرسكوي دەرجاۆى» اتتى ەكى تومدىعىن مەن وقىعام ءارى اۆتورمەن اۋىز ەكى بولسا دا 3-4 ساعاتتاپ ايتىسقانمىن. اۆتوردىڭ قانداي نيەتپەن جازعانىنا باس قاتىرماي-اق ناقتى ءمان-مازمۇنىنا تالداۋ جاساعان ادام بەكسۇلتان ايتقان تىراش ءشوۆينيزمنىڭ كۇلىمسى يىسىنەن تۇنشىعادى. ونى مەن اۆتورعا اشىق ءارى قاتاڭ ەسكەرتە ايتقانمىن. تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن بۇلدىرگەننەن باسقا، ۇيعىر حالقىنا جەككورىنىشتەن باسقا ەش نارسەگە قول جەتكىزە المايسىڭ. سوندا ساعان كەرەگى نە نارسە ەدى؟- دەگەنمىن.

بەكەڭ تاريحقا اۋەس بولىپ جۇرگەلى تالاي بولدى. ءوزى ايتقانداي «وربۇلاققا اۋەستىكتەن»  باستالعان تاريحشىلدىقتىڭ  ازدى-كوپتى تابىسى بەكەڭدى مىڭ-مىڭ جىلدار قويناۋىنا قۇلاش ۇرا ۇمتىلۋعا جەلىكتىرىپ جىبەرگەنىن سەزبەي قالعانى، مەندە ءبىر اياۋشىلىق سەزىم پايدا قىلعان. اپىر-اي قارىمى جەتپەسكە نەگە قارمانىپ تىراشتانادى ەكەن، حۇن مەن ۇيسىنگە، ساق پەن تيگراحاۋداعا بارۋ ءۇشىن قانشا ىزدەنىس، قانشا ءبىلىم كەرەك ەكەنىن الدىمەن ويلاپ قاراۋ كەرەك بولار-اۋ!

بەكەڭ ونى بۇرىن بايقاماسا، ەندى بايقاپ شاماسىن شاقتاي باستاعانداي بولىپ كورىندى.

«...مەن وقىعان دۇنيەلەرىمدى جيناپ، جۇيەلەپ ساقتاۋعا داعدىلاندىم. ءبىراز نارسەنى وقىپ بىلگەننەن كەيىن بارىپ قانا ادام ءوزىنىڭ وتە از بىلەتىنىن بايقايدى ەكەن. ەڭ كوپ بىلەتىن ادام، مەنىڭشە ەشتەڭە بىلمەيتىن ادام، ويتكەنى ءوزى بىلمەگەن سوڭ ەشكىمدى تىڭدامايدى دا ەشتەمەگە ارالاسپايدى دا، ءبارىن جوققا شىعارا بەرەدى.»

«ەڭ كوپ بىلەتىن ادام» دەگەننەن ناقتىلاپ «ەڭ كوپ بىلەم دەيتىن ادام» دەپ جازۋ كەرەك ەدى. ءجونى دە سول عوي.

مەن بەكەڭ جازعان ءبىر ماقالاسىنداعى ەسىكتەن تابىلعان ساق حانزاداسىنىڭ التىن كيىمىن «ۇيسىندەردىكى بولار» دەيتىن بولجامىنىڭ قيسىنسىزدىعىن دالەلدەپ «تالاس-تاراز-شىعۋ  قالالارىنىڭ تاريحي ورنى دەگەن ماقالا جازىپ ەدىم. وندا بەكەڭ ءوزى ايتقان تاريحي ءبىلىمىنىڭ كەمشىلدىگىن باسا ايتقانمىن.

ءبىز ءوز ءتۇپ-تۇقيان، ءزاۋ-زاتىمىزدى ساق- تيگراحاۋدا، حۇن-ءۇيسىن-قاڭلىدان باستاۋ كەرەكتىگى جونىندە بىرلىككە كەلگەن سياقتى ەدىك قوي. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا جازىلعان  رەسمي تاريحتارىمىزدا عانا ەمەس، سوناۋ توتاليتارلىق-وتارلىق زاماندا جازىلعان ەنتسيكلوپەديالارىمىزبەن بەس تومدىق قاز سسر  تاريحىندا دا سول قاعيدالارعا باس يگەندەي بولعانبىز. بۇكىل الەم «التىن ادام» ساح-سكيف حانزاداسىنىكى دەگەن عىلىمي تۇجىرىمعا يمانداي ۇيىپ اكادەميالىق بايلام جاساعانىنا شيرەك عاسىردان اسىپ كەتكەنى نەگە ەستەن شىعادى؟

سونىمەن ساليحالى عىلىمي جاڭالىقتى جوققا شىعارا قويارلىق ءبىر دالەل، سىيپات كەلتىرمەي-اق ويجوتا پىكىرمەن ەل الدىنا شىعۋ، بەرى ايتقاندا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەۋ، ال ارىراق ايتار  ءسوزدى بەكەڭنىڭ جوعارىداعى ماقالاسىنداعى مىنا جولدارعا سىلتەمە ەتكىمىز كەلدى.

پاتريوتيزم جونىندە ايتا كەلىپ ول بىلاي دەيدى: «...ءبىزدىڭ ءپاتريوتيزمىمىزدىڭ  ءوزى كەيدە انا تۇلعانى جاقتاۋ مەن جوقتاۋعا، مىنا تۇلعانى داتتاۋ مەن بوقتاۋعا ۇلاسىپ جاتادى. ادام تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، ءبىر-بىرىمەن داتتاسىپ بوقتاسپاۋى كەرەك. قايتا بىرلەسىپ، اقىلداسىپ ءبىر ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرۋى قاجەت (وتە ادەمى، ءادىل ايتىلعان ءسوز-اق. ءا.د.)

«وقىعانىڭ بىلگەنىڭ بار بولعان سوڭ سونىڭ ارقاسىندا ءبىر پىكىرگە ويىڭ تياناقتاعان سوڭ كەيدە الدەكىمدەردىڭ ايتقانىمەن جازىلعانىنا ءوز پىكىرىڭدى بىلدىرەسىڭ. كوبىنەسە ونىڭ اياعى جاۋلاسۋعا، داۋلاسۋعا بىرتە-بىرتە كەك الىپ، كەك قايتارۋعا، وشتەسۋگە ۇلاسىپ جاتادى. ونداي ورەسكەلدىكتى توقتاتاتىن كۇش – تەك ادامنىڭ ءوز مادەنيەتى. بىزدە تەك وسى شىركىن ازىرشە جەتىسپەيدى.» تۇركىستان گازەتى № 1.  09.01.2009 جىل.

مەن بۇل ۇزىندىلەردى نەگە مولىنان تولىق كەلتىرىپ وتىرمىن؟ بىرىنشىدەن اۆتوردىڭ وي-تۇجىرىمدارىنا ريزا بولىپ قولداپ-قۋاتتاعانىمنان، ەكىنشىدەن سول ارقىلى بەكەڭنىڭ ءوزىن ءوز سوزىنە، ءوز ۋاجىنە تاعى ءبىر رەت نازار اۋدارتۋ ءۇشىن، ءسويتىپ ۇيسىندەردى دارىپتەۋ ءۇشىن ساح  اتا-بابامىزدىڭ مارتەبەسىن تومەندەتكەندەي بولعان وزىمشىلدىگىن، تاريحي ءبىلىم-بىلىگىمەن دالەل-سىپاتىنىڭ تابان تىرەپ تۇرا الماسىن،  كەمەل اقىشەۆ باستاعان،  الكەي مارعۇلانداي الىبىمىز العىستاعان قازاق ارحەولوگياسىنىڭ ۇلى جەتىستىگىنە كولەڭكە تۇسىرگەننەن باسقا قول جەتەر، كوزگە كورىنىپ، كوڭىل يلانتار ەشتەڭە دە تابىلماسىن باسا ايتقىمىز كەلىپ ەدى.

بۇگىنگى قازاققا كەرەگى بولعان  قول جەتكەن،  الەم مويىنداعان عىلىمي جەتىستىكتەرىمىز بەن مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى اسپەتتەپ،  الدىمەن ءوزىمىزدىڭ تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتۋعا تاباندى تۇردە ات سالىسۋ، سول ارقىلى دۇنيەگە تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ كەرەك دەپ بىلەمىز. سول قاتارلى جاڭالىقتار لەگىن ءۇزىپ الماي، ۇزدىكسىز ىزدەنە بەرۋ، تەرەڭدەتە بەرۋ باستى نازاردا بولۋى كەرەك.

ءبىز باردى جوققا شىعارماي-اق،  جوقتان بار جاساۋعا دا بارۋعا ءتيىسپىز، ارينە، عىلىمي دالەل، سىپاتتار ارقىلى «التىن ادامدى» تاريح ساحناسىنا ب.ج.س. بۇرىنعى  ەكىنشى عاسىردا بەلگىلى بولا باستاعان،  كوشپەلى  اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا،  ۇلى قورعاننان ىستىقكول، جەتىسۋعا ارەڭ جەتكەن  كوشپەلى ۇيسىندەردەن 4-5 عاسىر بۇرىن الەمدىك وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن ساح اتا-بابامىزدان اۋدارىپ بەرۋ نەگە قاجەت بولدى؟ قانداي جاڭالىق اشا قويدىق، ونى جوققا شىعارا قويارلىق؟ بوس ءسوز، قۇر قيالدان باسقا ازىرشە ەشتەڭە دە كورىپ تۇرعانىمىز جوق قوي.

جالپى العاندا، قوعامدىق عىلىمدار سالاسىندا، اسىرەسە وتان تاريحى بويىنشا باسى اشىلماعان داۋلى ءارى كۇماندى ويلار مەن قورىتىندى سىماقتار از ەمەسىن  ەسكەرە وتىرىپ «التىن ادام» جونىندەگى ىزدەنىستەرگە دە شەك قويىپ تىيىم سالۋعا حاقىمىز جوق ەكنىن بىلەمىز. دەموكراتيا دەگەن اتقا جەڭىل تەلپەكباي تۇعىرعا قونجيعالى كىمنىڭ، نە ايتۋىنا  كەدەرگى بولام دەۋ اۋرەشىلىك ەكەنى بەلگىلى، ايتسە دە، ساليقالى حالىقتىق، مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە قاتىستى قالام تارتقان عالىمدار مەن زيالىلىردىڭ الدىمەن ءوزىن سىيلاۋى، جەڭىل-جەلپى ۋ-شۋعا ىلەسە شاپپاۋ، جەتى ولشەپ ءبىر كەسۋگە داعدىلانۋ، تەك عىلىمي دالەلمەن، تاريحي ناق دەرەكتەرمەن سويلەۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. وسى  بارىستا بەكەڭ اعامىز قىنجىلا ايتقانداي ءبىر-بىرىمىزدەن جاۋلىق، وشپەندىلىك كۇتپەي، بايسالدىعىلىمي ايتىس-تارتىسقا توزىمدىلىكپەن بارۋىمىز تالاپ ەتىلسە دەيمىز، ويتكەنى، ءبارىمىزدىڭ يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى ەكەنىن قالاي ۇمىتامىز؟

كوممۋنيستىك توتاريتارلىق جۇيە قالىپتاستىرىپ كەتكەن ۇلتتى-ۇلتقا، اعايىندى- اعايىنعا، ۇل مەن قىزدى اكە-شەشەگە ايداپ سالۋ ارقىلى ەل بيلەۋ، ادامداردى تۇقىرتىپ ۇستاۋ سياقتى زۇلىمدىقتاردىڭ زاردابىن جويۋ بارشامىزدىڭ  ۇلت بولىپ ۇيىسۋ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن نىعايتۋ ارمانىمىزدىڭ التىن ارقاۋىنا اينالۋى كەرەك-اق. قازاقتىڭ قازاقتان باسقا دوسى جوق، دۇشپانى قۇزعىنشا قۇڭقىلداپ تورۋىلداپ  ءجۇر! ساق بول! ساقتانساڭ عانا ساقتايدى اللا تاعالا!

قازاق  قازاققا ساۋلەسىن ءتۇسىرۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىن-ءوزى تانىپ، بويىنا تاڭىرلىك نۇرساۋلە،  يمان، نامىس بارىن سەزىنگەندە عانا ناعىز ادام،  ناعىز قابىلەتتى دە قۋاتتى ۇلت ەكەنىن  بارشاعا  ۇعىندىراتىن بولادى.

23.02.2009 جىل.

اقپاننىڭ سوڭعى قىرلانۋى مەن سىرلانۋىنىڭ تەگەۋرىنى الماتىلىقتاردى قىسا باستاعالى 3-4 كۇن بولدى. مەن قولىما قالام الماعالى تالاي اپتالار ءوتىر كەتىپتى-اۋ. دەنساۋلىق قۇرعىر كوڭىل كوتەرتپەي قۇلاش جازدىرماي-اق قويدى عوي.

مەن بۇگىن «جىل ون ەكى اي( جۋرنالىن شىعارۋشى باسپاگەر تالعات ايتبايۇلى دەگەن جىگىتتىڭ ءتىلشى كەنجەعالي كوشىم-نوعايمەن سۇحباتىن وقىپ، نامىستى ىنىمىزگە ريزا بولدىم.

ءبىزدىڭ قازاقتا وسىنداي  ءبىر قايسار دا ءبىلىمدى   ازاماتتار شوعىرى بوي كورسەتە باستاعانى سۇيىندىرەدى. ساراي جىرشىلارمەن جاعىمپاز اقساقال، كوكساقالداردان ابدەن ىعىر بولعان مىنا الماعايىپ زاماندا تالعاتتاردىڭ بوي كورسەتۋى، داۋىسىن شىعارا ءور سويلەۋى، ەرتەڭگى كۇنگە سەنىممەن كوز تىگۋگە جىگەر، كۇش، سەنىم بەرەدى ەكەن.

ونىڭ قوجا احمەت ياسساۋي باباسىنان كەلتىرگەن مىنا ءۇزىندىسى ءبىزدىڭ بۇگىنگى يمانسىز  قوعامعا وقىلعان قاتاڭ وكىم ەكەن:  «ادىلەتسىز قوعامدا ەلدەن راحىم كەتەدى. سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم جوق بولادى. ار، ۇيات، نامىس يمان كوشەدى. مۇسىلمان مۇسىلماندى ولتىرەدى. بۇزىقتى، زالىمدى جاقتايدى. اقيقاتتى جالعانمەن ايىرباستايدى. وسىلايشا قيامەتكە جولىعادى.»

ال، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اسقار سۇلەيمەنوۆ مارقۇم: «...جىنىس ۇشەۋ بولادى، ەركەك، ۇرعاشى جانە بيلىك. سوڭعىسىنان وتكەن ساتىمپاز، سالداقى جوق» -   دەپ توتەسىنەن قايىرىپتى.

تالعات باۋىرىم وسىلاردى كولدەنەڭ تاراتا وتىرىپ: «سوندىقتان بيلىكتى تازالاعان دۇرىس قوي. بيلىكتىڭ ءتانى دە، جانى دا، پيعىلى دا تازارسىن دەر ەدىم»، - دەگەن تىلەك قوسادى.

نيەت قالىس، تىلەك ورىندى-اۋ! بىراق ودان نە شىعادى؟ تۇك تە، ەشنارسە دە شىقپاسىن بىلە تۇرا ايتىلار ءسوز ايتىلا بەرۋى، «ويان، قازاق» ۇرانىنا ءۇن قوسا بەرۋ كەرەك ەكەنىنە ءۇمىت ارتا تىلەۋلەستىك بىلدىرۋگە ءتيىسپىز دەپ ويلادىم.

قاردىڭ باسىن قار الار جاۋىپ تۇرىپ،

حاننىڭ باسىن حان الار شاۋىپ تۇرىپ!

ءبىز بىلەتىن، تاريح بىلەتىن اششى دا بولسا جادىگوي «دەموكراتياعا قايشى بولسا دا وسى بولاتىن.

اقپاننىڭ ىزعارلى قارىن ناۋرىزدىڭ جىلىمىق قاپالاعى ءاپ-ساتتە جوق قىلىپ، قاردىڭ باسىن قار الارىنا تاعى ءبىر رەت كۋا بولارىمىز حاق. ال، مىنا تەكسىز دە تويىمسىز قارا نيەتتى حاننان (حاننان ساداعا كەتسىن-اۋ) قاشان قۇتىلار ەكەنبىز. بۇعان زاۋال كەلمەي قازاققا  تاڭ اتىپ، كۇن شىقپاس، كوكتەم مەن جازدان ءۇمىت بولماس دەپ قورقامىن. بىراق ۋاقىت دەگەن ءبىر سۇراپىل، حالىق دەگەن ءبىر قۇدىرەتتى كۇش بار ەكەنىنە كامىل سەنگەندىكتەن كوڭىل جۇباتىپ، كوكجيەككە سەنىممەن كوز تىگەمىز. تاياۋدا عانا قايتىس بولاعان  اقىن قارجاۋباي وماردىڭ مىنا ءبىر ەرەۋىل جىر جولدىرىن دا كەلتىرە كەتەيىن

ەي، مىرزالار، كوكتەن تۇسكەن مىرزالار،

اششى ءتىلىم تۇز جالار دا، مۇز جالار.

كوزدەرىڭدى اشىپ قارا شەل باسقان،

تۇتىندەرىڭ تۇتەتپەي تۇر مورجالار.

«دات» «تاسجارعان»  №7 (133) 18.02.2009 جىل.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz