جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
توعىزىنشى تاراۋ
1
شەرۋدىڭ ماموزى ۇيىنەن اتتانىپ شىققان توبى كۇرەگە كەشتەتە جەتكەن. جانە بۇكىل كۇرە دۋانى كولەمىندەگى باي قىتايلار مەن دۇڭگەن، سىبە، سولاڭ، داعىر قىستاقتارى: تاقىر-ماقۇر، يشى-عاشاڭ، شىڭشا-حوزى، لاۋساگۇڭ-سەكسەنبۇت، قارااتتى-مازار، ءۋايىس-مازار، كوكاالا-سانداحوزى ءتارىزدى جەرلەرگە قاشقىن ىزدەۋشى توپ-توپ جىگىت لەكتەرى جىبەرىلدى. مولتان ءىنىسى - ساعاتبەك، قىدىربەك ءىنىسى - نۇسىپبەك، تايلاقبايدىڭ بالاسى - مالشى جانە ارىپپايلار سول نوكەرلەردى جۇرگىزۋشى شەرۋ قولباسىلارى.
سول كۇنى كۇرەگە قونعان ۇلكەندەر «سەيپىل» اتالاتىن قورعان، قامالدىڭ قاقپاسى «ۇلى ەسىك» كۇزەتىنەن ءمور-تاڭبالى ارىز قاعازدارىمەن ىشكە ءوتىپ، ۋەزدىك ۇكىمەتتىڭ الدىنا تامان جاقىنداي بەردى. ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان بيىك تاس ءۇي توبەسىنىڭ الدىڭعى بۇرىشىنا قولادان ورناتىلعان ەكى باستى ايداھار بەينەسى بار. ەكى باسى ەكى جاعىنا قاراپ، ءتىلىن شىعارىپ، ءۇڭىلىپ تۇرعان قۇلىق-ناماسى بەيبىت راي كوزدەمەيدى. شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ جانە وسى 1944 جىلعا دەيىن بۇكىل قىتايدى بيلەپ كەلە جاتقان گومينداڭ پاتشاسى جاڭ قاي شىنىڭ شەن بەلگىسى سول. اتتارىن زاڭ بويىنشا بەس ءجۇز مەتر جەردەگى «ۇلى ەسىك» كۇزەتىنىڭ سىرتىنا قالدىرىپ جاياۋ شۇبىرعان كوپ شەرۋ ەندى ۇيەز ءۇيى الدىنداعى كۇزەت جايعا تامان بەتتەپ كەلەدى. جاس-كارى قاس-قاباق وزگەرگەن، سەرگەك كەسكىندە.
توعىزىنشى تاراۋ
1
شەرۋدىڭ ماموزى ۇيىنەن اتتانىپ شىققان توبى كۇرەگە كەشتەتە جەتكەن. جانە بۇكىل كۇرە دۋانى كولەمىندەگى باي قىتايلار مەن دۇڭگەن، سىبە، سولاڭ، داعىر قىستاقتارى: تاقىر-ماقۇر، يشى-عاشاڭ، شىڭشا-حوزى، لاۋساگۇڭ-سەكسەنبۇت، قارااتتى-مازار، ءۋايىس-مازار، كوكاالا-سانداحوزى ءتارىزدى جەرلەرگە قاشقىن ىزدەۋشى توپ-توپ جىگىت لەكتەرى جىبەرىلدى. مولتان ءىنىسى - ساعاتبەك، قىدىربەك ءىنىسى - نۇسىپبەك، تايلاقبايدىڭ بالاسى - مالشى جانە ارىپپايلار سول نوكەرلەردى جۇرگىزۋشى شەرۋ قولباسىلارى.
سول كۇنى كۇرەگە قونعان ۇلكەندەر «سەيپىل» اتالاتىن قورعان، قامالدىڭ قاقپاسى «ۇلى ەسىك» كۇزەتىنەن ءمور-تاڭبالى ارىز قاعازدارىمەن ىشكە ءوتىپ، ۋەزدىك ۇكىمەتتىڭ الدىنا تامان جاقىنداي بەردى. ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان بيىك تاس ءۇي توبەسىنىڭ الدىڭعى بۇرىشىنا قولادان ورناتىلعان ەكى باستى ايداھار بەينەسى بار. ەكى باسى ەكى جاعىنا قاراپ، ءتىلىن شىعارىپ، ءۇڭىلىپ تۇرعان قۇلىق-ناماسى بەيبىت راي كوزدەمەيدى. شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ جانە وسى 1944 جىلعا دەيىن بۇكىل قىتايدى بيلەپ كەلە جاتقان گومينداڭ پاتشاسى جاڭ قاي شىنىڭ شەن بەلگىسى سول. اتتارىن زاڭ بويىنشا بەس ءجۇز مەتر جەردەگى «ۇلى ەسىك» كۇزەتىنىڭ سىرتىنا قالدىرىپ جاياۋ شۇبىرعان كوپ شەرۋ ەندى ۇيەز ءۇيى الدىنداعى كۇزەت جايعا تامان بەتتەپ كەلەدى. جاس-كارى قاس-قاباق وزگەرگەن، سەرگەك كەسكىندە.
شىعىس جاقتان كىرەتىن جالعىز ەسىكتىڭ كوزىندە كولەڭكەلى دالدادا قالت ەتپەي بىرىنە-ءبىرى بەتتەسە قاراپ، قالشيىپ تۇرعان ەكى قىتاي شەرىك قاراۋىل بار. قىسقا، ساراۋىز «جاپوندىق» مىلتىقتىڭ ۇشىنا ەكى ءجۇزدى، سالا-قۇلاش، جالپاق كوك سۇڭگى نايزا بەكىتىلگەن. ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى تىرس ەتپەي، ءمىز باقپاي تۇرعان سۋىق قالىپتارىندا شەرىكتەر سول نايزالى مىلتىق ۇشتارىن ءبىر-بىرىمەن سەرتتەستىرىپ، ايقاستىرا ۇستاسقان. ۇشىم از جوعارى الا ۇستاعان قانجارلار ايقاسىپ جاتقان جىلانداي جولدى بەكىتكەن.
سول كوك سۇڭگى ءجۇزىن جاڭا عانا جالاپ، سەرتتەن ءوتىپ كەلىپ، ەندى انت ۇستىندە تۇرعانداي، قىلپ ەتپەي، مەلشيىپ، سۇرقىلدانىپ قالعان. وسىنداعى بار «تاربيەنى» ەڭ الدىمەن تاس قاڭتارىلىپ، وسىلار تانىتقانداي. سىرتىنان قاراساڭ تۇنەك... شەرۋ كىسىلەرى كۇزەتكە ءتارتىپ بويىنشا جيىرما قادامداي جاقىنداماي توقتادى. سول ساتتە العا قاراي: تايلاقباي، كەرىمبەك، ابدوللا، قىدىربەك، قارىمساقتار ءبولىنىپ شىعا بەرگەن. بەسەۋى قاراۋىلعا قاراي تۇرىلگەن قاباقپەن ءۇنسىز تاقاپ كەلەدى. شەرىكتەر سول قالپى، تىرس ەتپەي تۇر.
سودان قازاقتار قول ۇسىنىم جەرگە جەتكەندە بارىپ اۋىر، بولات نايزالارى ساقىرلاي قوزعالىپ، ءبىر-بىرلەپ بۇلاردىڭ قوينى-قونىشىن، قالتالارىن اداقتاپ، سىڭار قولدارىمەن سىرتىنان باسىپ ءتىنتىپ شىقتى. قىدىربەكتىڭ قالتاسىنان باكىسىن تاۋىپ، كوزىنە سۇرقىلدانىپ قاراپ قويدى. قولدارىنداعى قىزىل الا تاڭبالى ارىز قاعازعا ەكەۋى ەكى جاقتان كوز تاستاپ، ىشكە قاراي سونان سوڭ وتكىزە بەرىپ، ساقىر-سۇقىر قاقتىعىسقان قانجارلارى قايتادان ايقاسىپ، سىرت جاقتارىنان بەكىتىپ قالدى.
ىشكى جاقتا ءبىر بولمەدەن كەيىن ءبىر بولمەگە وتكىزىپ، تەك باسقىشتاپ جالعاستىرىپ وتىراتىن ءار بولمەنىڭ اۋىزعى ەسىك، تورگى ەسىكتەرى بار. قازاق ءۇشىن سونىڭ ءوزى قۇرساۋ ەدى. اۋەلگى بولىمدە ەسەپ شوتتارىن قاربالاس قاعىپ، ەشنارسەگە مۇرشالارى كەلمەي وتىرعان - كۋاي جي (بۋحگالتەريا) قىزمەتكەرلەرى. جوعارىدان تەكسەرۋ كەلەتىنى بىلىنگەندەي، مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جابدىنىپ جاتقان ءۇش-ءتورت قىتاي ادامى ەدى. جىلت ەتكەن جايدارىلىق نىشانى بولماعاندىقتان، قاربالاسىپ اسىعىس ىستەگەن قىزىمەت ادامدارىنىڭ ءتۇسى سۇستى.
ەكى جاققا قاق جارىلىپ جايعاسقان بۋحگالتەرلەردىڭ ورتاسىنداعى اشىقپەن ءجۇرىپ وتكەن كەرىمبەكتەر بۇنىڭ تورىندەگى قوس قاقپاقتى جالتىراعان كوك ەسىكتەن ەكىنشى بولمەگە كىردى. بۇل الىم-سالىق جونىندەگى ۋەزدىك ۇكىمەتتىڭ ەڭ ءبىر بەلدى، بەدەلدى تۇتقاسى - «ءباجىحانا» بولاتىن. ءوزى مۇندا كەپ قىسىلعانىمەن دەربەس مەكەمە. سالعىرت وتىرعان ءبىرى جوق، جۇمىسقا بۇلار دا قىزىل تاناۋ بولا كىرىسىپ، كىشكەنە «ءسان-ءبان» شوتتارىن مۇنداعىلار دا سىتىر-سىتىر كوزعاسۋدا. كەرىمبەكتەر بۇلارمەن باس يزەسىپ، امانداسىپ ءوتتى. بۇل بولمەنىڭ قىر قازاعىنا تانىستىعى وزگەدەن ارتىقتاۋ. ماموزى بۇرىنعى قورعاس، ءسۇيدىن ەكى ۇيەزدىك الىم-سالىق مەكەمەسى كەلىپ توعىسقان وسى ۇلكەن ورىننىڭ دۋاندىق وكىلى، باس باجىگەرى. مۇندا وتىرعاندار ارا-تۇرا بوي جازىپ ەلگە شىعىپ قايتىپ تۇرادى. ءباجى ءجونىن سىلتاۋراتىپ جايلاۋشىل بولىپ العاندار...
ۇيەزدىك ۇكىمەت ءتىلماشى وسىندا وتىراتىن. ول كەرىمبەكتەردى اي كۇنىمەن، اتى-جونىمەن بۇرىنعىشا مۇقيات تىركەپ جازىپ قويدى دا، ءوزى ىلەسىپ بىرگە ءجۇردى. ەندى مۇنان كەيىنگى ۇزىنشا بولمەدە كەڭەسشى، بۇيرىقشى، نۇسقاۋشىلاردىڭ ءۇنسىز ءزىلدى، ايرىقشا توبى وتىر ەدى. تۇستەرى سىزدى، تومسارىڭقى، كەيبىرى جەندەتكوز كەلگەن، مىعىم ءتورت-بەس اسكەري ادام. ءبارى دە ۇلكەن دارەجەلى، شەندى سارى الا وفيتسەر، تورەلەر.
كەرىمبەكتەر بۇلارعا جاي عانا:
- حاۋ ما؟ حاۋ ما؟* - دەپ اقىرىن امانداسىپ جاي سۋسىپ كەلەسى بولمەگە ءوتىپ كەلدى. مۇندا باس ورىنباساردىڭ ءبىر وزىنە، ۇلكەن اكىمگە ارنالعان تاعى ءبىر ءساندى بولمە بار-دى. ەدەنگە جاپپاي، شيماڭداي قىزىل كىلەم توسەلگەن، ۇلكەن تەرەزەلەر كوگىلدىر جىبەك پەردەلى، دۇمبىرەگەن كەڭ، جارىق بولمە. ۋەزدىڭ ەكىنشى باسشىسى جاڭ-تۇڭ ايبىنى ما شيانگوننەن كەم ەمەس، ءوزى اسقان ايار، اقىل تاپقىشتىعىمەن ۋەز باستىعىنا جاققان ادام.
ءتور جاق يىقتا پودپولكوۆنيك دارەجەسىندەگى، تۇتاس بىتكەن، شوي ماڭداي، جالپاق قارا قاستى، شونجار قىتاي وتىر. اسكەري گيمناستەركالى قالپىندا وڭ جاق جامباسىندا جالتىراعان قوڭىر قاپتى تاپانشاسى. ول كەرىمبەكتەرگە:
- زوحا، زوحا** - دەپ بۇيىرىڭقىراپ، قولى سىرتىمەن ورىن نۇسقادى. بىراق كەرىمبەك وتىرىپ قالعان جوق.
- ىشكە كىرەتىن، ما شيانگون جانابىنا ايتىلاتىن ارىزىمىز بار ەدى.
- ول قانداي ارىز؟...- ورىنباسار الدە نە ءۇشىن، انتەك سەكەم العانداي ىركىلە بەردى دە، كەرىمبەكتىڭ جاۋابىن توسپاستان:
- شۋيما! شۋيما!*** - دەپ ءوز تىلىمەن «بار، بار!» دەگەنىندە ما شيانگوننىڭ ەسىگىن يەگىمەن قاتال نۇسقاپ ايتتى. بيىك، مول دەنەلى كەرىمبەك قاسىنداعى تاعى وزىندەي ءىرى ابدوللا، قىدىربەكتەردى باستاپ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، جاڭ-تۇڭ كوزىمەن عانا جالت ەتىپ ولاردىڭ تۋ سىرتىنان قارادى... ءيا، ونىڭ بۇل كوزقاراسىن كەرىمبەك تە ارقاسىمەن سەزىپ بارا جاتقان-دى. سونادا، كۇزگى ۇلكەن داۋ كەزىندە جانە كوكتەمدە ما شيانگون مەن ونىڭ كەڭەسشىلەرى بىرىگىپ كەرىمبەك ءىسى جايلى، شەرۋدى ىدىراتىپ، باسقا ەل ىشىنە ءبولىپ جىبەرۋ تۋرالى ءار ءتۇرلى تارتىس تۋعان سىن كەزەڭدە شەشۋشى پىكىر ايتقان باس اقىلشى وسى. «شەرۋدى ءبولۋ» دەگەن زىميان ەسەپ بۇل بولماسا، العاشىندا ما شيانگوننىڭ ءوز ويىنا دا كىرگەن شارا، ەمەس-ءتى.
* حاۋ ما؟ - جاقسى ما؟ - دەپ امانداسۋ.
** زوحا - وتىر.
*** شۋيما - بار، بار.
ما شيانگون ءتوردىڭ ءدال توبەسىندەگى ۇستەلىندە جان-جاعى تولىپ بۋدىراعان ءبىر كوپ قاعازداردى وزىمەن-ءوزى عانا بولىپ اۋدارىستىرىپ، وڭاشالىقتا قاۋىرت ۇڭىلە اقتارىپ وتىرعان ەكەن. ەسىك تىرسىلداتىپ قاعىلماي كەنەت اشىلعاندا ۇستەلدەن باسىن جۇلا كوتەرىپ الدى. كەرىمبەك باستاپ كىرىپ كەلە جاتقان ىركەس-تىركەس قازاقتاردى كورگەندە، وقىس تاڭدانىپ قالىپ، شانشىلا قاراپ ەدى. كەرىمبەك، ابدوللالار:
- حاۋ ما! جاقسى ما! قۇرمەتتى باسشىمىز؟ - دەپ، اناداي جەتپەي، توقتاپ امانداستى. بارلىعى اق قالپاقتارىن قولعا ۇستاسقان. سۇر تۇماعىن قارىمساق تا قولتىعىنا قىسىپ تۇر.
ما شيانگون بۇلارعا «وتىر-وتىر» دەگەندەي بولىپ، قولى ۇشىن سىرتىنا، وڭ ءبۇيىر جاققا سىلتەمەلەپ ورىن نۇسقادى.
تۇيىق جۇزبەن باس قوسىپ كەلگەن شەرۋ كىسىلەرى ءسال ۇيلىعىسقانداي بوپ ورىن الدى. تايلاقباي دا ءوز ەلى جوق، ەسەسىز... پاراسات، ينابات اتاۋلى بۇندا جۇرمەيدى. ما شيانگون بۇلاردىڭ جۇرىستەرىنەن ەشنارسە ەستىمەگەن سىڭايمەن:
- نە، نە جۇمىس؟.. - دەپ، كەرىمبەككە سىزدى جۇزبەن يەك قاعا قارادى. كەرىمبەك جاۋاپ ورنىنا تەز قيمىلمەن تۇرەگەپ، ءتوس قالتاسىنان ءتورت بۇكتەۋلى قاعاز شىعارا كەلىپ قاھارلى تورەگە ۇسىندى. ما شيانگون «بۇل نەعىلعان قاعاز» دەگەندەي، قولىنا كەرەناۋ ۇستادى. قىزىل الا ساۋساق باسىلعان، كوپ ءمور، تاڭبالى اراپ جازۋىن كوز قيىعىمەن شاپشاڭ ءبىر شالىپ ءوتىپ، تىلماشقا قاراي سەرمەدى. زاڭ بويىنشا تۇرەگەپ تۇراتىن قاعىلەز ءتىلماش لىپ ەتىپ العان قاعازىن اۋەلى دىبىسسىز جۇگىرتە ءبىر وقىپ شىققاننان كەيىن، ءار سويلەمىن سويلەمدەي اۋدارا باستادى. سويلەگەندە ەكى قاسقا ءتىسى سويديا كورىنىپ تۇراتىن ورساق ءتىستى، ۇزىن، اققۇبا دۇڭگەن جىگىتتىڭ كىرپىگىن قاعا ءتۇسىپ جۇگىرتەتىن جىلدام كوزى ارىزدا ايتىلىپ جاتقان ءاربىر ءسوزدى قىلپ ەتكىزبەي اڭدي باسىپ، شاۋقىلداپ اۋدارىپ تۇر. ىركىلىپ، تەجەلمەيدى. كۇنى بۇرىن وسىعان، ءتىپتى پارەمەنەن دايىندالىپ العان ادامداي لىپىپ تۇر. قاعاز بەتىندە جەمگە تۇسكەن، بابى كەلگەن، شابىتتى قىرانداي.
ءبىر كەزدە: «شىڭجاڭداعى بارلىق ۇلتتىڭ ۇقىق-تەڭدىگىنە بىردەي كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ۇكىمەتىمىزدىڭ ءادىل زاڭىنان...» دەگەن جەرگە كەلگەندە، ما شيانگون كەرىمبەككە جالت ەتىپ:
- شىڭجاڭداعى ۇلتتار تەندىگىنە بىردەي كوڭىل بولگەن بە؟.. ولاي بولسا سەن نەگە ۇنەمى ءتىسىڭ قارىسقان سەنىمسىزدىك كورسەتىپ ءجۇرسىڭ؟! الىم-سالىق ءىسى جونىندە ماموزىدان ءوزىڭ سەنبەي ءبىر سۇرايسىڭ. ونان قالسا جاۋاپتاۋعا تۇرمايتىن شوشاق تۇماق بىرەۋىڭدى بەرى قاراي تاعى شاپتىراسىڭ. اتى كىم ەدى،- مىنە قازىر مەن ساعان ايتىپ بەرەيىن،- دەپ ىڭىرانىپ ىشكى قالتاسىنا «يمان-شارتتاي» ساقتاعان كىشكەنە قويىن داپتەرىن شىعارىپ قاراپ جىبەرىپ:
- مىنە، مىنا مۇ-لىنى-شاقى دەدى.- بىلتىر ارىز اكەلگەن مۇرىنشاقتىڭ اتىن وشپەستەي عىپ، ساقتاپ قويعانى بايقالدى. سونىڭ ءبارى كەرىمبەك ءىسى ەكەنىن جازباي تانىپ وتىر.
- عاپۋ ەتىڭىز، مەن ونى بىلمەيمىن،- دەدى كەرىمبەك. وسىدان كەيىن ما شيانگون ارىزداعى «ەت ساسىسا تۇز بار، تۇز ساسىسا نە بار» دەگەن ۇركىنىشتى ءسوزدىڭ نە سەبەپتى تۋرا وسىلاي جات كوزبەن قاراپ ايتىلعانىن، نەگە تۇكپىرلى ءتۇڭىلىس جاتقانىن كەرىمبەكتەن ءدال وسى ارادا اۋىز ەكى تەرگەپ، سۇراپ تا الدى. ماقالدى قوينىنداعى جاڭاعى كىتاپشاعا شۇقاقتاپ جازىپ قويدى. ەندى العاشىندا ما شيانگون كەرىمبەكپەن بىرنەشە ءسوزدى سۇراق-جاۋاپ رەتىندە بوگەلىسسىز سويلەسىپ جاۋاپتاستى.
كەرىمبەك ءوز قىزى گۇلنازىمدى سۇراقشى اكەتكەنىن بىلمەي، ماموزىنىڭ ءىنىسى - راحيم الىپ قاشتى دەپ ارىزدانىپ وتىرعان. سوعان وراي ما شيانگون دا ءدال ازىرگە دەيىن ءوزى ەشنارسە بىلمەگەن سىڭايمەن اڭقاۋسىپ:
- مۇمكىن، جىگىت پەن قىزىڭنىڭ تانىستىعى بار شىعار؟ «حۇي-زۋ» ءوزىڭنىڭ مۇسىلمانىڭ عوي. سول راحيممەن قىز بۇرىننان تانىس بوپ شىقسا، بۇ جۇرىسىننەن ءوزىڭ ۇيالىپ قالىپ جۇرمەيسىڭ بە؟
بۇل ما شيانگوننىڭ جاڭىلدىرىپ وتىرعان ءسوزى ەكەنىن كەرىمبەك بىلگەن جوق...
- ولاي بولمايدى! ءتيىس ەمەس! بىزدە دە جول، بىزدە دە زاڭ بار. ول مىلتىقپەن، قىلىشپەن تۋعان زاڭ ەمەس، حالىقتىڭ، ەلدىڭ ارىنان تۋعان. زاماندار بويىنداعى جيناستىرعان ادالدىق پەن ادامدىق نامىستان تۋاتىن زاڭ. جۇرەككە وزگەنىڭ امىرىمەن ەمەس، ەلدىك ابۇيىردان، ادامدىق اردان سىڭەتىن زاڭ! ۇلى-قىزىمىز سونىمەن وسەدى. قازاق ءوزىنىڭ ول ءداستۇرىن ەشكىمگە ايىرباس ەتپەيدى. قىزى اتا-اناسىن قارعاتىپ ەشقايدا كەتە المايدى. جانە اسىرەسە، ءوز جۇرتى تۇرعاندا وزگە ۇلت، وزگە تۇقىمعا مىڭ جەردەن تەلىگەنىڭمەن شەندەسپەيدى.
- قازاق وزگەدەن ارتىق پا؟ - دەپ ما شيانگون شاپ ەتىپ ەدى، بۇعان تايلاقباي ىلە جاۋاپ قاتىپ:
- كىمنىڭ ۇستاعان جولى ارتىق بولسا سول ارتىق، ۇلگىسى جاقسى بولسا سول ارتىق. اعايىندى ەكەۋى بىرەۋىنىڭ قىزىن ۇلىنا اپەرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەگەلى جۇرگەننەن ساقتاسىن! - دەدى، قاعىتىپ.
وسى كەزدە ما شيانگون راحيم جايلى بىردەمەنىڭ شەت جاعاسىن بىلەرلىكتەي ءسوز سۇراپ قالدى.
- قىز اكەتۋشى جىگىت شەرۋ ىشىنە نەمەسە ەلدەرىڭنىڭ شەتىنە بۇرىن بارىپ ءجۇرۋشى مە ەدى؟
كەرىمبەك ۇندەمەي، ما شيانگوننىڭ جۇزىنە قاراپ ويلانىپ قالدى. بۇل تۇستا شىداي الماي قارىمساق سوزگە كىرىسىپ:
- مىنا تاتار جىگىتتەرىنىڭ ارىزى-اق بارىنە دالەل بولماي ما؟ داڭعىل جول جاتسا سۇرلەۋ ىزدەپ ساۋەگەيلەنۋ نە كەرەك؟ ونان دا بۇل اۋرەگەرشىلىكتەرىڭدى داۋلاماي-اق قوي دەگەنىڭ عوي مىناۋ! شىنداساڭ ونىڭا دا ماقۇل دەرمىز-اۋ... سونى ءبىلىپ تۇرسىڭ. بىراق ماموزى ءبىر ادام. ءبىز تۇتاس ءبىر ەلمىز. ماموزىنىڭ ءبىر باسىنا ءبىزدىڭ، رۋلى ەلدىڭ قان جىلاعان ارى مەن جاسى قالايشا تاتىماي كەتە بەرۋى كەرەك! ءتۇبى ءبىر سۇراۋى بولار، بۇيتە بەرسە قاشارعا جول تاپپاعان قولىڭداعى قىلىشىڭا جارماساتىنىن ۇمىتپا!
ما شيانگون اۋدارمانى ەستىگەندە بەرگى جاققا جالت ەتىپ قارادى. ءتۇسى قۋاڭدانىپ قارىمساققا بىردەڭە دەي بەرىپ ەدى، سونى سەزگەن قىدىربەك ۇستەم ۇنمەن كيىپ كەتىپ:
- ولاي دەمەي نە دەيمىز؟.. ءبىزدىڭ قىزبەن دوستاسقان تاتار قىزىنا ماموزىنىڭ ءىنىسى «سامان تويلارىڭا قازاق قىزىن شاقىر» دەپ اقىل كورسەتكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. قاجەت بولسا سول قىز كەلىپ ءوزى دە ايتادى. سوندا بۇل جارتى جولدان ىستەگەن جاۋگەرشىلىك ەمەي نەمەنە؟
وسى كەزدە ابدوللا دا سىنالاي كىرىستى.
- قۇرمەتتى پالكوندىك-اۋ! - دەدى جارقاشتانعان زور ۇنمەن: - بىزگە ەل بولىپ وتىر دەيتىن بولساڭىز، ماموزىنىڭ وسى قاستىعى اعاتتىڭ اعاتى! قازاق ءجونىن بىلەدى، ىشكەن اسى بويىنا تاراماسىن دەگەن كەپ. ۇققىڭىز كەلسە، ءبىزدىڭ قىزدى تەك اكەتىپ قانا قويعان جوق. بۇنى ايتساق اۋەلى ءتىپتى، سەنبەۋىڭىزگە بولادى، - دەپ كەلىپ، ابدوللا ما شيانگوننىڭ باياعى ماموزى قىزىمەن بولعان اڭگىمەسىن ىشتەي ەسىنە الا وتىرىپ:
- سىزدەي ادام ءوز باسىندا جوق نارسەگە «سەنبەي» قالا ما دەيمىز. ماموزى ءبىر توپ ادامدى بىلگەندەرىن ىستەۋگە جىبەرگەن...
ما شيانگون ىعىسپاعان قالىپ بايقاتتى.
- ارىز دەگەن وپاسىز، الا قانات ساۋىسقان، - دەپ باستادى، ول ەندىگى جاۋابىن: - ونىڭ ءبىر قاناتى سەندەر بولساڭ، ەكىنشى قاناتى - ماموزى. وعان قۇيرىق بولماي تاعى بولمايدى. ولاردىڭ دا ءوز اۋزىنان دالەل ەستىپ، سوعان قاراپ تۇگەل قانات-قۇيرىق شىعارۋىمىز كەرەك. كىم جاقتاعى قاناتتىڭ قىسقا ەكەنى ءازىر ەمەس، سوندا بىلىنەدى.
ول وزگە ايتار سوزگە ورىن قالدىرماي، اڭگىمەنى قىسقارتا سويلەدى. وسى باستان ارىزشىلاردىڭ بويىن وزىنە ۇيرەتكىسى كەلمەي وتىرعانى اشىلدى...
2
ماموزى وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن كەلىپ، ما شيانگوننىڭ الدىندا بولىپ كەتكەن... سۇراقشى مەن راحيم ماموزىعا كەرىمبەكتىڭ قىزىن اكەتۋدىڭ ورايلى ءساتى كەلگەندىگىن... سەزدىرىپ اقىل سالعاندا، ماموزى ولاردى توقتاتىپ تۇرىپ، ءوزى ما شيانگونگە جەتكەن. ويازعا وسى جولى زور ءبىر ءوتىنىش، تىلەگى بارىن كىشىلىكپەن ارزۋ ەتكەن. ماموزى ءوز تۋىسقانىنىڭ قىزىن كەرىمبەك «بالەقور ءاليدىڭ» ىنىسىنە «الىپ قاشتىرىپ»، اياعى تاپتىرماي مارعاۋ اسىرىپ وتىرعانىن، وكىمەت بار دەپ سەسكەنبەي الىنەن ابدەن اسقانىن ايتا كەلىپ، سول كەرىمبەكتە ءبىر جاقسى قىز بارىن بىلدىرگەن. ءوزى ما شيانگون قالاسا، بۇگىن السا دا قىزىن بەرەتىن ماموزى عوي. ال ونى الا-الماسا كىنا ما شيانگوننىڭ وزىنەن. جاسى ەگدە پولكوۆنيكتى دىڭكەسىن قۇرتىپ، ءالى دە جاس، سۇلۋ قىزىمەن ىنتىقتىرادى. ما شيانگون اشىق تۇردە ءوز قايناعاسى، گۋبەرناتور ليۋ بين ديدەن قورقادى. نە قىز سورلىنىڭ باسىن اشىپ، بوساتپايدى. جەمتىكتى يا ءوزى جەمەي، يا وزگەگە قيماي ءدال تۇبىندە قورىپ جاتىپ الاتىن جۋان توبەت مىنەزىن ەسكە العىزعانداي بولاتىن. بار بولعانى ماموزىنىڭ ۇيىنە ايىندا ما، جىلىندا ما، ءبىر رەت... قوناققا شىعىپ تۇنەپ قايتىپ تۇرادى! ارينە، قاناعات تاۋىپ قايتاتىن. سونداي پولكوۆنيككە وسى جولى ماموزى ويىنداعىسىن تولىق جەتكىزىپ:
- تاقسىر، سول توڭمويىننىڭ ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەتسەم وسىعان ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدان رۇقسات تيەر مە ەكەن؟! - دەپ قيپاق قاققان. كەرىمبەك قىزىن اكەتەتىن وسىنداعى، كۇرەگە بەلگىلى، «ىسكەر» سۇراقشى ەكەنىن ايتقان. سونى ەستىگەندە ما شيانگون بۇل جايلى ويلانباي-اق:
- دۋي! دۋي!* - دەپ باس يزەپ: - قايتا سوندايمەن كەرىمبەكتىڭ ءوزىن شاتىلدىرىپ، قولعا ءتۇسىرىپ بەرسەڭ ونان دا جاقسى! - دەگەن-ءدى
سونىمەن گۇلنازىم ساپارعا شىعاتىننان ەكى كۇن بۇرىن ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ وزىنەن راحيم مەن سۇراقشى جەتى اسكەر الىپ شىققان... قورالى قويدى الاستاعان ءبىر ۇيا بورىدەي انا وقشاۋ تاعىلىقتارى دا وسىنداي، وقپاندى سىردىڭ سوڭىنان تيگەن «ۇلەس» ەدى! ءتۇبى بەرىك سول تىرەكتى بايلاۋمەن «ءبورى كومگەن كومبەنى سۇم تۇلكى اشىپ»، ماموزى كەرىمبەككە ىستەمەك العاشقى ارەكەتىن ۋاقىتشا وسىمەن اياقتاي تۇرعان. كەرىمبەك بۇل كەلىستە ءوز توبەسىندە ءتۇيىلىپ جۇرگەن تاعى ءبىر قارا بۇلت بارىن بىلمەۋشى ەدى. ما شيانگون جاڭاعىنى ايتقاندا، كۇدەرى ۇزىلگەن ول ەندى ورنىنان امالسىز كوتەرىلە بەرە، بۇگىنگى سوڭعى بىلمەك ويىن سۇرادى.
* دۋي! دۋي! - دۇرىس! دۇرىس!
- وندا سول تەكسەرۋ قاشان؟ قاشان بولار ەكەن؟ ماموزى ءۇشىن «قۇلان قىردا، قۇندىز سۋدا» ءبارى ءوزىنىڭ جاي-جايىنداي بولعانىمەن، مۇنداعىلاردى قانشالىق ولشەۋسىز ءجابىر قينايتىنىن كىمگە ايتامىز!
كەرىمبەك بۇگىن وسى جەتكىزىپ وتىرعان پىكىرلەرىنىڭ بارلىعىمەن دە ءوزىنىڭ ىشكى سىرلارىن ايقىندايتىن سەزىكتى تۇردە، قانشالىق كوزگە ءتۇسىپ جاتقانىن ەسەپتەگەن جوق. ما شيانگون ونىڭ كوزىنە قاراپ:
- اسىقپاساڭ بارىنە دە ۇلگەرەسىڭ!..- دەپ قويدى. ەشنارسەگە ىققىسى كەلمەي، وزىمەن تەڭەسە سويلەسىپ وتىرعان «قىڭىر» قازاق نامىسىنا ۇرادى. ءوزى تۇرعان جەردە وزگەنى بار ەكەن دەگىسى كەلمەيتىن تاكاپپار اكىم ءۇشىن قازاققا بۇل مىنەز استە دە كەشىلمەستەي. ول ىشىنەن كەرىمبەككە «بۇل دا سەنىڭ كەيىنگى كۇنگى تاتار قولاقپانداي سىباعاڭ» - دەپ كەڭ تولعاپ شيرىعىپ وتىر.
ما شيانگون الدىندا تۇرعان بارماقتىڭ باسىنداي عانا كۇمىس قوڭىراۋدى قاعىپ قالىپ ەدى. ونى نەگە ىستەگەنىن تۇسىنبەگەن قىدىربەك قوڭىراۋ ءۇنى اسا ءبىر ءمولدىر توگىلىپ شىققاندا، «مىناسىن قارشىعاعا تاعار ما ەدى» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە، وڭ جاق قابىرعادا ەلەڭسىز تۇرعان بولمە رەڭدەس سۇرعىلت پەردە استىنان تىرس ەتىپ ەسىك اشىلعانداي بولدى دا، سۋماڭ بەرىپ ءبىر شەرىك شىعا كەلدى. عايىپتان پايدا بولعانداي. جوعارى وتىرعان تايلاقبايدان باستاپ، قازاقتار سەكەم الىپ قالعان. ءوز ءامىر-كۇزىرىنداعى قىزمەتكەر اتاۋلىنىڭ بارشاسىنا شاڭىلداپ قاتتى سويلەيتىن مەن-مەن، قاتال جارلىق يەسى قولىنا ماۋزەر ۇستاپ، ەنتەلەپ بۇيرىق كۇتكەن شەرىككە شاڭ-شۇڭ سويلەپ ءبىر جۇمىس بۇيىرا باستادى. ءسوزىنىڭ ىشىندە ماموزى اتى ايتىلىپ، ەكى-ءۇش اۋىزداي بىردەمەنى بۇيىردى. تايلاقباي «مىنانىڭ وتىرعان بويى، اۋماعىمەن زار-زامان عوي» دەپ ويلادى. شىنىندا ادام كەشەر، راقات كورەر ومىردەي ەمەس، قاتالدىقتان مۇراعا قالعان، سول سەنىمدى مۇلتىكسىز اتقارىپ وتىرعان اۋلەت ناسىلىندەي، بەيمازالىق بايبايىنداي. شەرىك بۇيرىق الار-الماستا اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ ەسىككە بەتتەي جونەلدى. ما شيانگون جاڭا توسىن شىعا كەلگەن شەرىكتەن قازاقتاردىڭ ونشا سەسكەنبەگەنىن اڭدادى. وسى ادامداردى ىشتەي امالسىز مويىنداپ، مۇمكىن ۇناتقان دا كەزدەرى بولاتىن شىعار.
اراق، تەمەكى، قۇمارلىق-باڭگىلىكپەن ءىسى جوق، نارداي-نارداي ساۋ تۇقىم. ما شيانگونگە بۇلار جۇرگەن اۋادا ءبىر كۇن ءجۇرۋ تاڭسىق بولىپ كورىنەدى.
شەرىك شىعىپ كەتكەن سوڭ، ما شيانگون كەرىمبەكتەرگە دە:
- ءمىن تيان! ءمىن تيان ءلاي!* - دەدى، ىڭىرانىپ. ورنىنان تۇرەگەپ العان كەرىمبەك ءوز توبىن باستاپ ەسىككە قاراي بەتتەدى. ولار سىرتقا شىققاننان كەيىن ەندى وزدەرىنشە اقىل قورىتقاندا، تايلاقباي ماموزىنى ەرتەڭگە شاقىرتقانىن ەسكە الىپ:
* ءمىن تيان! ءمىن تيان ءلاي! - ەرتەڭ! ەرتەڭ كەل!
- مۇنىڭ سىرى ءمالىم... قولىمەن دەمەگەن بولىپ، اياعىمەن شالادى. اينالىپ كەلگەندە «قوي قارعىسى قاسقىرعا جەتپەيدى» دەگەن سىعىر وسى! - دەپ وتىرىپ، اۋجاي قورىتتى.
- توسايىق، اۋەلى نە دەيتىنىن كورەيىك، - دەگەنگە توقتاعان. وسى كۇننىڭ ەرتەڭىندە تايلاقباي مەن كەرىمبەك، ابدوللا ما شيان-گونگە قايتا كىردى. ماموزى بۇگىن انەۋكۇنگى «مەن ەشنارسە بىلمەيمىن» دەگەن سوزىنەن اۋىسا جىلجىپ:
- مەنىڭ ءىنىم ول جاققا ەكى جىلدان بەرى بارىپ جۇرگەن. قىزىمەن سوندا تانىس بولىپ، سۇراقشى ءۇشىن اراعا ءسوز ايتىپ تا جۇرگەن. ەكەۋى كەلىسكەن، - دەپ قاسقيىپ وتىر. قىزدى راحيم ەمەس، سۇراقشى اكەتكەنىن ماموزى بۇگىن اشىققا سالىپ، جاسىرماي ايتىپ شارپىستى. ەستيتىنىن، قازاقتار ادا-كۇدە ەستىسىن دەگەن.
- وندا، قىزبەن كەلىسكەنى راس بولسا، نەگە تارتىپ الادى؟ - دەگەن دالەلگە:
- سولاي ەتپەسە، قاسىنداعى بىرگە الىپ شىققان ادامدار جىبەرىپ قويا سالۋشى ما ەدى، - دەيدى ماموزى.
تايلاقباي تاتار قىزدارىنىڭ جابىرلەنگەن ارىزىن قالتاسىنان شىعارىپ كورسەتكەن-ءدى. ماموزى «جەتى شەرىكتىڭ بارعانى وتىرىك، قىزدى تەك سۇراقشى مەن ءراحيمنىڭ ءوزى اكەتكەن، قالعانى جالا» دەپ قاراپ وتىر.
- ەندەشە، سول ءسوزىڭ راس بولسىن، قىز بەن جىگىتتى كەلتىر. وسى ارادا جاۋاپتارىن ءبارىمىز دە ەت قۇلاعىمىزبەن ەستيىك، دەگەن.
كەرىمبەككە ماموزى قوس تاناۋىنان مىرس بەرىپ:
- ءھىڭ! سەن ءوز ويىڭمەن ءوزىڭ سەمىرىپ ءجۇر ەكەنسىڭ، مىرزا! بۇنداعا ادامدار سەنىڭ كوزىڭە تەكەشىك كورىنىپ وتىر ما؟ جۇرتتىڭ ءبارىن الپەڭشەك ويناتىپ قويىپ، ءوزىڭ وسىندا قايقايىپ وتىرعىڭ كەلەدى! «تورعاي جاڭبىر جاۋسا بالاسىن قورعايدى، بۇرشاق جاۋسا باسىن قورعايدى». وسى دامەزورلىعىڭمەن ءالى باسىڭدى قورعاي الماي قالۋىڭ عاجاپ ەمەس، اۋليەكەشىم! - دەدى تاناۋراپ.
قاراما-قارسى جاقتان كەرىمبەكتىڭ بەتىنە باقجيىپ قاراپ، بەت-باعىپ وتىر. تىستەي قاتىپ تۇرعان ءتىلماش بۇلاردىڭ اۋىزدارىنان شىققاندى قاعىپ الىپ ما شيانگونعا جەتكىزۋدە. سوزگە بۇل تۇستا كەرىمبەكتىڭ ءور جاعىندا وتىرعان تايلاقباي ارالاسىپ قالدى. ەكى اراسى كەڭ جاتقان قالىڭ، ۇزىن، قارا-بۋىرىل قاسى شانجاۋلاپ:
- و، ءبىز ارىمىزدان باسىمىز ساداعا، دەپ جۇرسەك، ونىمىزدىڭ ءبارى قۇر «دامەزورلىق» بولعانى ما؟ - دەپ مول كەۋدەسىمەن ما شيانگونعا تۇتاس بۇرىلدى. تىنىشتىق ساقتاعان ۇلكەن بولمە ىشىندە زور ءۇنى ارشىنداپ شىعىپ، ما شيانگوننان سۋىق قاباعىن بۇرماي سويلەدى. ماموزىعا ايتار جاۋاپتى ما شيانگونعا سالا ايتىپ:
- ءبىزدىڭ بۇكىل ەل بولىپ، جوقتاپ جۇرگەن نالىس تەڭدىگىمىزدى، ءتىپتى، تورعاي بوپ قورعاي المايسىڭ دەگەن نۇسقاڭ بار عوي! بۇلاي بولسا، جەردى تاستاپ، نە كوكتى مەكەن ەتەدى ەكەنبىز دە، نە ول قولدان كەلمەسە قۇبا بەلگە تۋ تىگىپ، قۇلا تۇزدە كور قازىسادى ەكەنبىز! - دەپ جىبەردى. قالش-قالش ەتىپ كەتتى.
كەرىمبەك ءوز اكەسىمەن زامانداس بولعان تايلەكەڭنىڭ مىنا كۇيىن اياپ قارادى. ءتىلماش تايلاقبايدى اۋدارىپ بولعانشا، توسىپ قالدى دا، ما شيانگوننىڭ سوزگە وقتالعانىن كۇتپەي:
- قاسقىر قارىزىن تەرىسىمەن وتەيدى، ماموزى مىرزا! وسى رايىڭدا تۇرساڭ، نە ءبىزدى ءبىر جەرگە تاقارسىڭ دا، نە تەرىڭدى جايعىزىپ ءبىر-اق توقتارسىڭ. جالعىز-اق، مەن سەن قۇساپ «جۇزىگى باردا سۇلەيمەن، جۇزىگى جوقتا سۇمىرەيگەن» بولماسپىن، ولسەم تىك ولەرمىن. مەن سەنسەم، ارىما سەنەم. جارا كورگەن جۇرەگىمە سەنەم! - دەدى. ءتۇسى اقشىل تارتا ساقالى تالدانىپ كەتكەن كەزى ەدى. ۇندەمەي وتىرعانمەن تايلاقباي، كەرىمبەكتەي جولداستارىنىڭ نۇسقاسىن تانىپ، ابدوللانىڭ دا ءتۇسى قاشىپ وتىر. ما شيانگون شاپشاڭ، جۇيرىك ءتىلماش ارقىلى بۇل جاۋاپتاسۋلاردىڭ بارلىعىن قالىسپاي، ەرە تىڭداپ قىرعيداي باعىپ وتىر ەدى. قادالعان كوزى ماموزى مەن كەرىمبەك، تايلاقبايدى قىلپ ەتكەن قاباقتارىنا دەيىن باعا وتىرىپ تىڭداعان-دى. ول تاپ قازىر كەرىمبەك پەن تايلاقبايدى «ولىمگە بارسا دا وكىنبەي باراتىندار-اۋ. ءدىنىن ۇمىتسا دا، كەگىن ۇمىتپايتىندار دەيتىن وسىلارداي بولار» دەپ، ءبىر ءسات وسى ەكى-ءۇش ادامعا قىزعانىپ تا قاراعانداي.
ءتىلماش كەرىمبەكتىڭ جاڭاعى «سۇلەيمەن» دەگەن ءسوزىن ما شيانگونگە مۇسىلمان اڭىزداعى «سۇلەيمەن پايعامباردى» بەينەلەي ءتۇسىندىرىپ، ءسوز ءمانىسىن تولىق جەتكىزە قاناعاتتاندىرعان. ما شيانگون سول ماقالدى قويىن داپتەرىنە شۇقاقتاتىپ جازىپ الدى. ءتىلماشتان تايلاقبايدىڭ «قۇبا بەلگە تۋ تىگىپ، قۇبا تۇزدە كور قازىسادى ەكەنبىز» دەگەن ءسوزىن دە قايتا سۇراپ بۇلجىتپاي ءتۇسىردى. ەرتەڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن شاعىندا، ءبىر كۇن الدىنان شىعارماق... ارىز سوڭىن ما شيانگون دۇرىس تىڭداماۋعا بەتتەگەنىن ءوزىنىڭ وسى قيمىلىمەن دە اپ-ايقىن سەزدىرىپ وتىرعانداي.
- ءبىز بۇل ءىستى انىعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن نوعاي قىزدارىن كۋالىككە اكەلەمىز، - دەدى ابدوللا، جۇيەگە جۇگىنىپ: - قازاقتا «ويناعاندا ويىڭداعىڭدى ايتساڭ، شىنداعاندا نەڭدى ايتاسىڭ» دەگەن مىنەز بار. قوزعاۋعا ارىمىز بارماي وتىرعان ءىسىمىز ول...
ما شيانگون ابدوللانىڭ كەۋدەسىندەگى ۇلكەن التى جۇلدىزدى، ۇكىمەت بەلگىسى - زناچوگىنە كوز سالىپ، قاراپ قويدى. شىڭ شى ءسايدىڭ ايگىلى التى جارلىعى قۇرمەتىنە شىعارىلعان «التى ۇران» دەپ اتالعان، ايدىندى بولىستىق بەلگىسى ەدى. جەر بەتىندەگى - «ىزگىلىك» اتاۋلى وسىنىڭ «التى بۇرىشىندا» دەلىنەتىن. پولكوۆنيك ابدوللاعا دەگەن اشۋىن ىشكە ساقتاپ، بىراق وشپەس كەك ەتىپ ءتۇيىپ اتارعا وعى بولماي وتىردى.
ماموزى ما شيانگون كوزىنشە ابدوللا دالەلىنە توقتالىپ قالعان جوق.
- ونداي جاساما كۋالىك ەمەس، ءبىز سەندەردىڭ ءوز قىزىڭنىڭ قولىنان قاعاز اپەرەمىز... سوندا قالعان ءسوزدى تاعى نە دەپ ايتپاقسىڭ، كانى؟!
پولكوۆنيك ەكى جاقتىڭ وسىنداي بار سوزدەرىن تىڭداپ بولدى دا:
- بۇلاي بولسا ەكى جاعىڭ دا سول ايعاق-كۋا، دالەلىڭدى تولىقتىرىپ كەلەسىڭ، - دەپ، ءسوزدى بۇگىن دە قىسقا كەستى.
ماموزى گۇلنازىم قولىنان قاعاز الدىراتىن بولسا، وندا شەرۋ مىڭ جەردەن باي-بايلاعانىمەن ەشنارسەگە اسپايتىنى بەلگىلى. ول ارينە، ۇيەز باستىعىنىڭ قولىندا. ما شيانگوننىڭ بۇل كەسىم بايقاتىسىنا قاراپ تايلاقباي، كەرىمبەك، ابدوللالار وزدەرىنە جاياۋ ەر ارقالاتقالى وتىرعان «تورەلىكتى» تانىپ، ۇققانداي بولدى. گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ مۇنداي كەرتارتپا، استامدىعى تەگىندە بۇل وتىرعان شەرۋ كىسىلەرىنە عانا ەمەس، شىڭجاڭداعى ۇساق ۇلتتار ءىشىن وبا اۋرۋىنداي ارالاپ تۇتاستاي كەرنەپ بارا جاتقان ىندەت-دەرتتىڭ سانسىز كوز قاينارى. بىرەۋدەن قىز تارتىپ الۋ تۇرىندە بولسا، ەندى بىرىندە كىسىسىن قاماپ، قيناۋمەن ءولتىرىپ جاۋاپ بەرمەۋ. ۇيعىر، دۇڭگەن حالقىنىڭ كەدەي ديقاندارىن، ۇساق ساۋداگەرىن الىم-سالىقپەن ىڭىرشاعىن شىعارسا، قازاق، قالماق، قىرعىز سياقتى تاۋ حالىقتارى بۇلار ءۇشىن، ءتىپتى، جابايىنىڭ قاتارىندا. ساناسقاندارىنىڭ ءتۇرى مىناداي.
شەرۋ كىسىلەرى ورىندارىنان اقىرىن كوتەرىلە بەردى. كەرىمبەكتىڭ كوڭىلى ەندى انىق تورىعىپ شىقتى. بىرگە ەمەس، مىڭعا، سانسىزعا... ىستەيتىنى وسى ەكەنىنە كوزى تاعى جەتە تۇسكەندەي بولىپ ەدى. ەلدىڭ ەلدىگى قالماي بارا جاتقاندىعى انىق اڭعارىلعان. سىرتقى ەسىكتەن شىعا بەرىپ، اناۋ تەرەك ساياسىنداعى، كوزدەرىمەن وسى بەرگى جاقتى سارىلىپ باعىپ، ءيىرىلىپ وتىرعان جۋاس، مومىن، ەل كىسىلەرىن كورگەندە، تىنىسى بۋىلىپ، جۇرەگى اتقاقتاپ ۇرىپ كەتتى. بايقاسا، ءوز ەلىمەن جىلاپ كورىسكەندەي حالگە جەتكەن ەكەن! سونداي ءبىر الماعايىپ كۇيدە كوپكە دەيىن ەشكىممەن سويلەسە العان جوق. وزىمەن-ءوزى جاپا-جالعىز بولعانداي، قۋارىپ قالىپ ەدى، «ۇلى ەسىكتەن» جولى بولماعان دۋانالارداي شۇبىرىپ شىعىپ اتتارىن تاۋىپ مىنگەندە، الىس ءبىر كوكجيەككە قادالىپ قاراپ، قام شەككەن جۇزبەن ويىنان شاتىلعانداي اڭىرىپ قالىپ كەلە جاتتى. ىشكى جاعى اڭىراپ، قۇلازىعان شىرايى قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. ويران بولا كۇيزەلگەن كوڭىلدىڭ وزىندەي بەلگى ءدال جۇزىنە دە شىققان. سول كۇنى كەرىمبەك رۋحىن بالاسىن الدىرعان جولبارىستاي ىڭىرانعان، ولشەۋسىز كەك ىزاسى كۇيرەتكەن-ءدى. سەندەلتىپ كۇيرەتكەن. بىراق ىشتەي ۋشىعا ءتۇستى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
