ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: دۇكەنباي دوسجان (جالعاسى)
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى مەيمانى، جازۋشى - دۇكەنباي دوسجان وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر.
دۇكەنباي مىرزا جازۋشى مۇحتار ماعاۋين تۋرالى ايتا كەلىپ: «مۇحتار ماۋاينگە كەلەتىن بولساق، ونىڭ جازۋ قابىلەتىن، ىزدەنىسىن، بۇرىنعى، سوڭعى كىتاپتارىن قالت جىبەرمەي بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن قاتارلاس، قالامداس، زامانداس قالامگەردىڭ ءبىرىمىن. ءوز قولىمەن سىيلاعان 13 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى كىتاپحانامنىڭ تورىندە. اسىرەسە، شىڭعىسقان تاريحىنا بايلانىستى جازعاندارىن، ايتقان ءسوزىن، عىلىمي تۇجىرىمىن تولىقتاي قولدايمىن، بۇل پىكىرىمدى وزىنە دە ايتقانمىن. العاشقى تاريحي «وتىرار» پوۆەسىندەگى، «جىبەك جولى» رومانىنداعى سومدالعان شىڭعىسحان بەينەسى سول داۋىردەگى - سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى، كوپتەگەن سول ماڭداعى بەكىنىس قالالاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن ادەبي شىندىق، ياعني، سول كەزەڭدەگى وتىرار قالاسىنداعى تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ سەزىم سۋرەتىمەن، وي-قيالىمەن، كۇرەسكەرلىك قيمىلىمەن بەرىلگەن تۇستار; ياعني سول داۋىردەگى سىرداريا بويىنداعى وتىرىقشى ديقان، ۇستا، قىشكەر، عالىم، كىرەكەش، دەلدال سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن بولمىس-بەينەلەر - سول زاماننىڭ شىندىعى دەپ قابىلداعان ءجون» ەكەنىن ايتادى.
- ءسىزدىڭ جانسەبىل ەڭبەكقورلىعىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ قازىرگى 35 جاسقا دەيىنگى جاس اقىن-جازۋشىلاردان كىمدەردى وقيسىز؟
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى مەيمانى، جازۋشى - دۇكەنباي دوسجان وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر.
دۇكەنباي مىرزا جازۋشى مۇحتار ماعاۋين تۋرالى ايتا كەلىپ: «مۇحتار ماۋاينگە كەلەتىن بولساق، ونىڭ جازۋ قابىلەتىن، ىزدەنىسىن، بۇرىنعى، سوڭعى كىتاپتارىن قالت جىبەرمەي بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن قاتارلاس، قالامداس، زامانداس قالامگەردىڭ ءبىرىمىن. ءوز قولىمەن سىيلاعان 13 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى كىتاپحانامنىڭ تورىندە. اسىرەسە، شىڭعىسقان تاريحىنا بايلانىستى جازعاندارىن، ايتقان ءسوزىن، عىلىمي تۇجىرىمىن تولىقتاي قولدايمىن، بۇل پىكىرىمدى وزىنە دە ايتقانمىن. العاشقى تاريحي «وتىرار» پوۆەسىندەگى، «جىبەك جولى» رومانىنداعى سومدالعان شىڭعىسحان بەينەسى سول داۋىردەگى - سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى، كوپتەگەن سول ماڭداعى بەكىنىس قالالاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن ادەبي شىندىق، ياعني، سول كەزەڭدەگى وتىرار قالاسىنداعى تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ سەزىم سۋرەتىمەن، وي-قيالىمەن، كۇرەسكەرلىك قيمىلىمەن بەرىلگەن تۇستار; ياعني سول داۋىردەگى سىرداريا بويىنداعى وتىرىقشى ديقان، ۇستا، قىشكەر، عالىم، كىرەكەش، دەلدال سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن بولمىس-بەينەلەر - سول زاماننىڭ شىندىعى دەپ قابىلداعان ءجون» ەكەنىن ايتادى.
- ءسىزدىڭ جانسەبىل ەڭبەكقورلىعىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ قازىرگى 35 جاسقا دەيىنگى جاس اقىن-جازۋشىلاردان كىمدەردى وقيسىز؟
- بۇل ساۋالعا جوعارىداعى بايانداپ وتكەن تىرشىلىك-تىنىسىم جاۋاپ بەرەدى عوي دەپ ويلايمىن. بۇل سىردى ءومىر بويىنا وقۋ-توقۋمەن كەلە جاتقان، ىزدەنۋدى، جەتىلۋدى تىرشىلىگىنە مۇرات تۇتقان شىعارماشىلاق ادامى تەز تۇسىنەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەكىنشى ساۋالعا كەلەتىن بولساق - كوبىنە وزىمنەن كەيىنگى جازۋشىلاردى وقىپ سولاردىڭ تابىسىنا، جاڭا، توسىن تاقىرىپتى قالاي يگەرگەنىنە ريزا بولىپ جۇرەمىن. مىسالعا، اسقار التايدىڭ سوڭعى رومانى، قۋانىش جيەنبايدىڭ الاسۇرعان تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە كەلە جاتقانى، جولتاي المەشتىڭ جاڭالىق لەبى ەسكەن پروزالىق شىعارمالارى، تۇرىسبەك ساۋكەتايدىڭ كەيىنگى كەزەڭدى وقيعالاردى تىڭ بوياۋ، توسىن تەڭەۋلەر ارقىلى ادەمى اشىپ كورسەتۋى، اسىرەسە ونىڭ «ايقاراڭعىسى» رومانىنداعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ بۇگە-شەگەسىنە دەيىن تەرەڭ، ءارى ءادىل اشىلىپ سۋرەتتەگەن تۇستارى، ەل باسىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ سول كەزەڭدەگى ءجانتاسىلىم - اگونياسى وقىرمان قاۋىمدى نەمقۇرايدى قالدىرمايدى دەگەن ويدامىن.
- ءسىز تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ جولىندا تەر توككەن قالامگەرسىز."جىبەك جولى" رومانى ارقىلى كونە قالالاردى، ەجەلگى مادەنيەتتى حالىق رۋحىندا جاڭعىرتتىڭىز. بۇل تاقىرىپقا كەلۋىڭىزگە نە اسەر ەتتى؟ 2. ءسىزدى ل.گۋميلەۆپەن كەزدەسكەن جان دەيدى. سول تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟ 3. مۇحتار ماعاۋين تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟ 4.شىڭعىسحاننىڭ تاريحي ورىنى، قازاق ۇلتىنىڭ كەڭىستىگىندەگى ورىنى قانداي دەپ ويلايسىز؟
- اۋەل باستا تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقانىمنىڭ سەبەپ-سالدارى بارشا وقىرمان قاۋىمعا بەلگىلى دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم سول باياعى وتىرار، سىعاناق، ساۋران، ۇلى جىبەك جولىنىڭ قونالقى بەكەتتەرىنىڭ قۇلاعان قورعان قالدىعىنىڭ، بەلدەۋ، جال بولىپ جاتقان ۇيىندىلەرىنىڭ ۇستىندە ءوستىم. بالالىق شاعىم وسىناۋ كونە ورىنداردىڭ ورتاسىندا ءوتتى. ياعني العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاريح كورپەسىن كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزگەن ءجايىت - وسىناۋ ەسكى ورىنداردىڭ ساناما، جانارىما، قيالىما ەرتە باستان قانىق سىڭگەن كەپيەت-قاسيەتىنەن بولار، ءسىرا.
ل. ن. گۋميلەۆ ءوزىمنىڭ «جىبەك جولى» رومانىمنىڭ ورىسشا اۋدارماسىنا باتاسىن بەرگەن، تۇساۋىن كەسكەن كىسى. ول كىسىمەن ءبىر مارتە كەزدەسسەم دە قاراپايىم ءجۇرىس-تۇرىسى، اشىق مىنەزى، ارىدەن ويلايتىن كەمەلدىگى، دالالىقتارعا دەگەن مولدىرەگەن ۇلى سۇيىسپەندىگى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. بۇل تۋرالى «ەق» گازەتىندە شاعىن ەستەلىگىم جاريالاندى. مۇحتار ماۋاينگە كەلەتىن بولساق: ونىڭ جازۋ قابىلەتىن، ىزدەنىسىن، بۇرىنعى، سوڭعى كىتاپتارىن قالت جىبەرمەي بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن قاتارلاس، قالامداس، زامانداس قالامگەردىڭ ءبىرىمىن. ءوز قولىمەن سىيلاعان 13 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى كىتاپحانامنىڭ تورىندە. اسىرەسە، شىڭعىسقان تاريحىنا بايلانىستى جازعاندارىن، ايتقان ءسوزىن، عىلىمي تۇجىرىمىن تولىقتاي قولدايمىن، بۇل پىكىرىمدى وزىنە دە ايتقانمىن. العاشقى تاريحي «وتىرار» پوۆەسىندەگى، «جىبەك جولى» رومانىنداعى سومدالعان شىڭعىسحان بەينەسى سول داۋىردەگى - سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى، كوپتەگەن سول ماڭداعى بەكىنىس قالالاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن ادەبي شىندىق: ياعني سول كەزەڭدەگى وتىرار قالاسىنداعى تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ سەزىم سۋرەتىمەن، وي-قيالىمەن، كۇرەسكەرلىك قيمىلىمەن بەرىلگەن تۇستار; ياعني سول داۋىردەگى سىرداريا بويىنداعى وتىرىقشى ديقان، ۇستا، قىشكەر، عالىم، كىرەكەش، دەلدال سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن بولمىس-بەينەلەر - سول زاماننىڭ شىندىعى دەپ قابىلداعان ءجون.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا: شىڭعىسحان - ەن بايتاق دەشتى-قىپشاق دالاسىندا ءبىر تىزگىنگە باعىنعان حاندىق ءداۋىردى ورنىقتىرعان، كوشپەندى توبىر حالىقتى ۇيىستىرىپ - ءبىرتۇتاس مەمەلەكەت دارگەيىنە كوتەرگەن ۇلى تۇلعا. بىزدەر، كوپشىلىك وقىرمان قاۋىم تاريح كورپەسىن كوتەرگەن سايىن الدىمىزدان بيىك وسكەن داراقتاي بولىپ دالالىقتاردىڭ ەڭسە كوتەرۋىنە، ۇيىسۋىنا - سەبەپشى ،ۇيىتقى بولعان سايىپقىران قولدايدىڭ ەلەس-سۇلباسى نۇسقالانىپ كورىنەرى تەگىن بولماس!
- ءوزىڭىز تۋرالى قۇرداسىڭىز دۋلات يسابەكوۆ شىعارعان انەكدوتتاردىڭ ءبىرازى ەل اۋزىندا ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە شامىڭىزعا تيەتىندەرى بار ما؟ ۇنايتىندارى شە؟ وسىنداي انەكدوتتار نەلىكتەن تۋادى دەپ ويلايسىز؟
- انەكدوتقا، سايقىمازاق كۇلكىگە ازىق بولاتىن ءبىرشاما دەتال، كەسكىن-كەلبەت، شتريح، مىسال ءسوز، دەرەكتەردى ەرىنبەي جيناپ، قۇرداسىمنىڭ جۇرتتى ەزۋ تارتقىزىپ كۇلدىرۋ ءۇشىن مىسقىل ءسوزدى قوينى-قونىشىنان اعىن سۋشا اعىزىپ ايتىپ جۇرەتىنى بۇل كۇندە جاسىرىن ەمەس. كوبىنە تولەن ابدىكوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، مارقۇمدار تولەگەن توقبەرگەنوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ت.ب. زامانداستاردىڭ بويىنان تابىلعان ەزۋ تارتقىزار كۇلكىلى جايىتتەردى ءوز باسىما، ياعني دۇكەنبايدىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارى دەپ ماعان تەلىپ، ايتىپ جۇرەتىن ادەتى باياعىدان بار. كەيىنگى ءبىر كەزدەسكەنىمدە ءبىرشاما كۇلكىلى وقيعالاردى، انەكدوت سەكىلدى سايقىمازاق ءجايىتتى ەسىنەن تارس شىعارىپ الىپتى. 70-تەن اسقان ادامنىڭ جادى ولقىلى-تولقىلى بولاتىنى بەلگىلى. سايقىمازاق كۇلكىلى ءجايىتتى قۇرداسىما ءوزىم ايتىپ بەرىپ، جادىنا سالىپ، ورنىقتىرعان ءجايىم بار. سوڭعى كەزدە ءبىراز وقيعالاردى بىتىستىرىپ-شاتاستىرىپ، استىن ۇستىنە شىعارىپ, تولەندىكىن، مۇحتاردىكىن - مەنىڭ، ياعني دۇكەنبايدىڭ باسىنان وتكەن وقيعاسى دەپ، قولدان يىپ كەلتىرىپ، ال، ءوز باسىمنان وتكەن ەزۋ تارتقىزار جايىتتەردى - وزگە كىسىگە بۇيىرتىپ جۇرمەسىنە ەشقانداي كۋالىك بەرە المايمىن!
- دۇكە، ورتالىق كىتاپحاناداعى قابدەش پەن كادىربەكتىڭ كىتاپتارىن جىرتىپ تاستاعانىڭىز راس پا وسى؟
- جوعارىداعى مىسقىل سوزدە ايتىلعانداي ادەبي وپپونەنتتەردىڭ شىعارىپ جۇرگەن جالعان جالاسى. بار ءومىرىن كىتاپ جازۋعا ارناعان، كىتاپتى جۇرەگىنىڭ تورىنە قويىپ قاسيەت تۇتقان ادامعا كىتاپ جىرتتى دەپ جالا جابۋ - كۇنانىڭ ۇلكەنى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» اتتى ديولوگياسىن، «تاعدىر» اتتى رومانىن شۇقىنىپ وتىرىپ وقىپ شىققان اداممىن، اتالمىش دۇنيەلەر وتباسىلىق كىتاپحانامنىڭ تورىندە ساقتاۋلى. كادىربەك سەگىزباەۆتىڭ قولتاڭبا قويىپ بەرگەن «جول» رومانى، سوڭعى كىتابى كىتاپحانامدا. قاتار كەلە جاتقان، ومىرىمدە سەن دەسپەگەن، كوركەم ءسوزدىڭ قاسيەت-قادىرىن تەرەڭ ءارى ۇلكەن تەبىرەنىسپەن سەزىنەتىن، بالا جاستان شۇرقىراسىپ بىرگە وسكەن زامانداستىڭ جازعان دۇنيەلەرىنەن كەمشىلىك تاپساق - كوزىنە تۋرا قاراپ، ءادىلىن ايتاتىن جاسقا جەتكەن اداممىن. الگىدەي وقىس قىلىق، ورداشارقى، ورايسىز ارەكەتتىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى بۇل جەردە «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» تاراۋىن تاعى بايانداپ جاتۋدىڭ ءجونى بولماس.
- دۇكەنباي اعا، وسى ءسىز مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءادىل الدىم دەپ ويلايسىز با؟ قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءبىر سۇحباتىندا ءسىز كوميسسيا مۇشەلەرىنە جالىنىپ ءجۇردى الدى دەپ ەدى. جالپى وسى مەملەكەتتىك سىيلىققا قالاي قارايسىز؟
- زامانداسىم قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «جا» گازەتىندە شىققان سۇقباتى اراعا الا مىسىق ءتۇسىپ، مەن - ونىڭ، ول - مەنىڭ جازعان شىعارمالارىما سىن ايتىپ، بىلايعى جۇرتقا ءبىر-ءبىرىمىزدى ايكاپىر اتاندىرىپ, كەتىسىپ جۇرگەن كەزدە جازىلعان پىكىر. بۇل تۋرالى ەسكە الۋدىڭ قاجەتى بولماس. مەملەكەتتىك سىيلىقتى كوميسسيا مۇشەلەرىنە جالىنىپ ءجۇرىپ الدى دەگەن جەرگە قاراعان جالا، عايبات ءسوز انشەيىن! شىندىققا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن - ەرىنبەي، ارحيۆتەن الىپ 1996 جىل 26 جەلتوقساندا وتكەن مەملەكەتتىك سىيلىق جونىندەگى كومميسسيانىڭ حاتتاماسىن قاراڭىز: كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ 20-سى مەنىڭ «قۇم كىتابىمدى» قولداپ داۋىس بەرگەن، 4 كىسى قارسى بولعان. كۋا كىسىلەرىم: تۇمانباي مولداعاليەۆ ەدى، مارقۇم بولدى; كوزى ءتىرى قالعانى - مۇحتار ماعاۋين; كىتاپتى مەملەكەتتىك سىيلىققا «جۇلدىز» جۋرنالى رەداكتسياسىنىڭ اتىنان ۇسىنىپ، حاتتاما تولتىرىپ (حاتتاما كوشىرمەسى ساقتاۋلى), جاناشىرلىق جاساپ، بەدەلىن سالىپ - مارتەبەلى سىيلىققا قول جەتكىزۋگە سەبەپشى بولعان تىرى كۋام سول!
كەيىنگى كەزدەگى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان ادەبي شىعارمالار ەش جەردە تالقىلانبايدى، رەتسەنزيا شىقپايدى، وقىپ جاتپايدى، پىكىر ەكشەلمەيدى، كوميسسيا مۇشەلەرى تارتىسقا تۇسپەيدى; جوعارى جاقتاعى مارتەبەلى كىسىلەر بەلدەن باسىپ وزدەرى شەشە سالاتىن بولىپ ءجۇر.
- حالىقتىڭ قازىرگى ايانىشتى جاعدايىن اشىق ايتىپ، نەگە تاعى ءبىر ەرلىك جاساماسقا؟ الدە ونى ايتسا - جوعارىداعى ەلباسىنىڭ اشۋىنا ءتيىپ كەتىپ، نەشە ءتۇرلى سىي-سياپاتتان قۇر قالاسىز با؟
- سىرت دۇنيەنى ۇمىتىپ شىعارماشىلىق شارۋاعا، ءومىردى، كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىن كوركەم سوزبەن كەستەلەۋگە جان-تانىمەن بەرىلگەن كىسىنىڭ جوعارىداعى وتىرعان شەن-شەكپەندى شەنەۋنىكتەن الىپ جۇرگەن سىي-سىياپاتى مۇلدە جوق. ۇلتتىق مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي سىيلىقتى، مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءومىر بويعى كوز مايىمدى سارقىپ، سۇق ساۋساعىمدى سۇيەل ەتىپ، كەيىپكەرلەردىڭ جان الەمىن ءتىنتي زەردەلەۋگە ارنالعان اق تەر، كوك تەر بەينەتىمە بەرىلگەن. ءوز كۇشىمە، جازۋ قابىلەتىمە، قادىم قازاقتىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەگەن ءتىرى سوزىنە كۇن سايىن، ساعات سايىن سىيىنىپ تىرشىلىك كەشىپ كەلەمىن. جاقىندا ءوزىم وقىعان قوسۇيەڭكى ورتا مەكتەبىن قايتا سالۋعا، «وتىرار»، «تۇركىستان»، «ماعجان جۇماباەۆ» ەنتسيكلوپەديالارىنىڭ جوعارعى دارەجەدە، تەرەڭ مازمۇندا، عىلىمي بيىك دەڭگەيگە شىعۋىنا حال-قادىرىمشە ۇلەس قوسقان كىسىمىن. مەنىڭ جاسىمداعى، مەنىڭ جەتكەن ازدى-كوپتى بيىگىمدەگى كىسىگە - جوعارعى مارتەبەلى بيىكتە وتىرعان شەنەۋنىك مىرزالاردان ءناسىپ ەتىپ الدەقالاي بۇيىرىپ قالاتىن سىي-سياپات، ماراپات، يا وردەن، يا مەدال، يا قارجىلاي كومەك دامەتۋ - ۇلكەن كۇپىرلىك، كۇنا دەپ بىلەمىن. نەگە جەتسەم دە - اق، ادال بەينەتىممەن جەتىپ كەلەمىن! مۇنى وقىرمان قاۋىم بىلەدى.
حالىقتىڭ قازىرگى ءحالىن ويلاپ باس قاتىرىپ جۇرگەن بيلىكتەگى كىسىلەرگە كولدەنەڭ ساۋال قويىپ، ولاردىڭ شىرما-شاتۋ شاش ەتەك شارۋالارىنا بوگەت بولعىم كەلمەيدى. قولدان كەلەتىنى - ويعا العان، جۇرەگىمدى تەربەتكەن كەيىپكەرلەردىڭ قوڭىر مۇڭىن، جان اشۋىن، وكپە-نالاسىن، اشۋ-ىزاسىن، مىنا قىم-قۋىت تىرشىلىك ساپارىنداعى جازا باسىپ قاتەلىك جىبەرگەنىن، ۇرپاق تاربيەسى، قادىم قازاقتىڭ ۇلى وركەنيەتكە جول العان ۇزىك كەرۋەنى قاي بەلدىڭ، نەندەي اسۋدىڭ بيىگىندە جول تارتىپ بارادى - سونى اقىل تارازىسىنان وتكىزىپ اقيقاتىن ايتۋ عانا!
اركىم قولدان كەلەتىن شارۋاسىمەن اينالىسقانى ءلازىم. ءبىر ۇل، ءتورت قىز تاربيەلەپ ءوسىرىپپىن. شەتىنەن قازاق قوعامىنىڭ الدەنىپ، ارۋاقتانىپ، يىقتانىپ - ەل قاتارلى تىرشىلىك كەشۋىنە - قولدان كەلگەن ۇلەستەرىن قوسىپ، تىربانىپ ءجۇر. داتكە قۋات!
تاقاۋدا «ءجۇز اڭگىمە» اتتى ەكى تومدىق كىتابىم جارىق كوردى. اڭگىمەلەردى ايتەۋىر سان كوبەيتىپ جازا سالايىن، قالپاقتاي ەتىپ شىعارايىن دەگەن ويدان اۋلاقپىز، ارينە. بۇل - ەلۋ جىل بويعى ءتىرى ءسوزدىڭ قاۋىزىن الار زىر اينالعان ديىرمەنىنە ءتۇسىپ - يا تالايسىز، يا بولماسا اق ديدارلى اقراماشتىڭ اق تاڭىنداي مىڭ تاعدىرلى قادىم قازاقتىڭ بەينەتكە بەلشەسىنەن باتقان تىرشىلىگىنىڭ ارعى-بەرگى كوركەم شەجىرەسى دەۋگە تۇرارلىق ەڭبەك، قابىل الىڭىز، قادىرمەندى قاۋىم!
- ءبىز وسى «جارىقتىق» دەموكراتيانى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟
- كورەر كوزگە وقشاۋلانىپ كورىنگىسى كەلەتىن كەيبىر جىگىتتەردىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى - دەموكراتيا دەگەن ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن بارشا كەمشىلىكتى قاي دەڭگەيدە بولسىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي اشىق ايتىپ قاراپ وتىرۋ دەپ ۇعادى، بيلىك يەرارحياسى تىك (ۆەرتيكال) ەمەس، كولبەۋ (گوريزونتال) قۇرىلعانى ءجون دەپ شەشەدى. كەمشىلىكتىڭ سەبەبىن اشايىق، بولعىزباۋدىڭ جولىن اقىلداسايىق دەپ زەرتتەمەيدى. ءبىر-ءبىرىمىزدى تىلمەن ىرەپ، سويۋعا داعدىلانىپ، ءبىر-ءبىر وكپە سالعان قاپتى ارقالاپ جۇرگەندەيمىز. نە بولسا سوعان وكپەلەيمىز. «قارجىنى دۇرىس بولمەدى» دەپ، ۇكىمەتكە وكپەلەيمىز. «رەفورمانى جۇرگىزە الماي جاتىر» دەپ، اكىمگە وكپەلەيمىز. «داۋىسىن بەرمەدى» دەپ، كوجەسىن ارەڭ تاۋىپ ءىشىپ جۇرگەن حالىققا وكپەلەيمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اللا تاعالا بوساتقان التىنداي ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ الامىز.
مۇسىلماندىق ءداستۇر ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن اتام قازاق، وزگە دە مۇسىلمان ۇلتتارى ءۇشىن مۇسىلمان ءدىنى: يماندىلىق، ءتارتىپ، رەتتىلىك، سىپايىلىق، سوزگە تۇرۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، ءتوزىم. تورىمىزگە شىعارساق دەپ كەڭىردەكتەپ جۇرگەن ەۋروپالىق ۇلگىدەگى دەموكراتيادان گورى - مۇسىلماندىق ءدىنىمىز الدەقايدا ماڭىزدى، ءارى تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ۇلتىمىزدىڭ مىنەزىندەگى عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان نامىسقويلىق، ەڭبەكقورلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، سوزگە بەرىكتىك، ايەلدى قۇرمەتتەۋ، بەسىكتى كيە تۇتۋ - قازاقى دەموكراتيانىڭ بەرىك تۇعىرى سانالادى. ءوز ويىمشا، ەۋروپالىق دەموكراتيا: «سەن تۇر، مەن ايتايىن، جاسىمىزدان - جاسامىسىمىزعا دەيىن زاڭ الدىندا تەڭدەيمىز، بىردەي ءجۇرىپ-تۇرۋىمىز كەرەك» دەگەن كانونعا تابان تىرەيدى. بىزدەگى دەموكراتيا مۇسىلماندىق، ۇلتتىق داستۇردەن ءنار الادى، تابان تىرەيدى. باتىستىڭ دۋىلداپ كوشەگە شىعا كەلەتىن دەموكراتياسىن - ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەندەي اكەلىپ قوندىرا سالساق - انتەي سەكىلدى ءال-قۋاتىمىزدان ايىرىلىپ، تابانىمىز جەرگە تيمەي، ءالجۋاز، ءدۇبارا كەپ كەشۋىمىز مۇمكىن. نە نارسە بولسىن كىسىنىڭ ىشكى مادەنيەتىنەن، مىنەزىنەن شىعىپ جاتۋى كەرەك قوي. جالعىز مىسال: اكەم مارقۇم سۇيەگى سىپا كىسى ەكەن. سىپالىقتىڭ بەلگىسى - ايدالادا ات ۇستىندە كەلە جاتسا دا قاقىرىپ-تۇكىرمەيتىن كورىنەدى، ءوزى قۇرالپى ۇيگە جينالعان ۇلكەندەردىڭ ناسىباي اتىپ، ىرگەگە تۇكىرىپ، بالا-شاعانىڭ كوزىنشە بوقتاشاقتىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىرعانىن جاراتپاۋشى ەدى. ەندى وسىنداي كىسىنىڭ الدىندا ءوزىمدى جالاڭاش ۇستاپ، اۋزىما كەلگەنىمدى وتتاپ تۇرسام دەموكراتياعا قول جەتكىزگەنىم بە!
- جاڭاعى اۋىل جونىندەگى ساۋالعا قايتا اينالىپ سوقساق...
- كەيىنگى كەزدەگى اۋىلعا رەفورما نە وزگەرىس اكەلدى دەگەندى - اۋىلعا بارعان ادام كورىپ-بىلەدى. كەمشىلىك جوق ەمەس، جەتىپ ارتىلادى. الايدا، جاقسىنى دا كورە بىلسەك قانەكەي. اۋىلدىڭ يىعى كوپ كوتەرىلىپ قالعان. جالپى قاي كاسىپتە بولسىن، جولى بولعىش، جولى اۋىر كىسىلەر بولادى. قاي شارۋانىڭ باسىن ۇستاسا دا اياعى قۇردىمعا كەتەتىن ، قيراتىپ تىناتىن، سىندىرىپ، بۇلدىرەتىن سىپايى ۇرگوپپە كىسى بولادى; كەرىسىنشە، باسقان جەرىنە ءشوپ شىعىپ جۇرە بەرەتىن كىسىلەر تاعى بار. جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىعاتىن كىسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان ءجون مۇندايدا.
- وكپەشىلسىز بە، كەكشىلسىز بە، جاسىرماي ايتىڭىزشى؟
- كەزىندە سىنشىلارىم قيقىمداي ەدى، جاڭا كىتابىم جارىق كورسە بولدى، پىشاعىن جالاڭداتىپ شىعا كەلەتىن. نەسىن ايتاسىڭ، «وتىرار» پوۆەسى يان ەسىمدى جازۋشىنىڭ «شىڭعىسحاننىڭ» ءبازبىر تۇستارىنا ۇقساپ كەتكەن» دەدى، «جۇرەگىمىزدىڭ تورىندەگى اباي اقىنعا اراق ىشكىزىپتى» دەدى، ايتەۋىر سىنشىلارىمنىڭ جانعا باتىرىپ ايتپاعان ءسوزى كەمدە-كەم. تۇبىندە ناعىز شىندىق ءوزىم جاعىندا بولعان سوڭ - قاڭقۋ ءسوزدىڭ ءبارى ارتتا قالدى. ءبىرى: ءوزىم قاراعايداي ءبىر باسىلىمنىڭ باسىندا باستىق بولىپ وتىرماعان سوڭ - سىناي سالايىقشى دەپ، كەلەسىسى: بىلايعى جۇرتقا ءوزىنىڭ ارزان اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن - ماقالا جازعان اپەرباقان سىنشىلارىما وكپەلەپ، وشتەسە بەرسەم، كىتاپ جازۋدى قويىپ، ءومىرىم ايتىس-تارتىسپەن وتەتىنى ءمالىم. ولشەنىپ بەرگەن ۋاقىتىمدى مايدا-شۇيدەمەن وتكىزىپ العان بولار ەدىم. سول سىنشىلارىمنىڭ بۇل كۇندە بارىمەن دوسپىن، العاشقى «قا» ازەتىنە اسپەتتەپ تۇرىپ سىن باسقىزعان كىسى بۇل كۇندە ءبىرىنشى جاناشىرىم، كەلەسى سىندى سويىل عىپ سىلتەگەن ەكىنشى وپپانەنت، باسقا-باسقا قاتارلارىم قازىر توبەمدى كورگەننەن قۇشاعىن اشادى. سىندى كوتەرە ءبىلۋ ونەر. نەگىزى، بىرەۋدى سىناۋ سول كىسىمەن ءتۇسىنىسۋدىڭ باسى ما دەپ ويلايمىن. سوزدەن سىر، ونەر شىعادى. وسى كۇنگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ (اقىن، سىنشى، دراماتۋرگ، ءبارى-ءبارى) ءۇش ۇلكەن تراگەدياسى بار. ءبىرىنشى تراگەدياسى:انە ءبىر جىلى الماتىعا كەلىپ، قوناق بولىپ كەتكەن برازيليا جازۋشىسى پاۋلو كوەلو ايتتى: الماتىنىڭ كىتاپ دۇكەندەرىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان بىردە-ءبىر قازاق جازۋشىسىن تاپپادىم دەيدى. «جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس، جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەن كەپ باسىمىزعا كەلدى. ءوز سوزىمىزگە ءوزىمىز ريزا بولىپ، ءوز بۋىمىزعا ءوزىمىز ءپىسىپ قانا ءجۇرمىز. اعىلشىن، يسپان، قىتاي ءتىلدى وقىرماندار اۋەزوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، بەرىدەگى كەكىلباەۆ، ماعاۋين، نۇرجەكەۇلى سەكىلدى كوركەمسوز شەبەرلەرىنىڭ جارىق دۇنيەدە بار-جوعىن ەشكىم بىلمەيدى. كەرىسىنشە - تىم اقكوڭىل، قوينى-قونىشى اشىق، داراقىلاۋ حالىقپىز. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى بورحەس، ماركەس، كاۆاباتا، ۋايت شىعارمالارىن شەمىشكەشە شاعىپ قازاقشا وقيمىز، ءتارجىما جاساپ تەرلەيمىز. ال، شەتكە شىعىپ جاتقان جازۋشىلارىمىز ساۋساقپەن سانارلىق. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ەكىنشى تراگەدياسى: وزىنەن باسقا ەشكىمدى وقىمايدى، وزىنەن كوتەرىلگەن شوشاعىن بارىنەن بيىك سانايدى. سىنشىلارىمىز قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعان، قاي قالامگەردىڭ پورتفەلى جۋان، كىم گازەت نە جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى بولسا، اينالىپ كەلىپ سونى ماقتايدى. ال، جاي ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق كاسىبىنە ادالبەرىلگەن اقىن-جازۋشىنى ەشقاشان اۋىزعا المايدى. «ءا سونى قويشى» - دەپ ءجۇرىپ مۇقاعاليدى ون جىل بويىنا «لەنينشىل جاسقا» باسپادى، بىردە سول گازەتتىڭ ادەبيەت بولىمىنە تەلەفون شالىپ: «...نە جازدىم سەندەرگە!... نەگە باسپايسىڭدار!» -دەپ ماقاتاەۆتىڭ جىلاپ جىبەرگەنىن كوزىممەن كوردىم. «ءا، سونى قويشى»، - دەپ ءجۇرىپ تاكەن الىمقۇلوۆتى ەكى مارتە پسيحۋشكاعا جونەلتىپ، سوندا جاتقىزعان كىسىلەر ءالى جەر باسىپ ءجۇر. ءۇشىنشى تراگەديا: تىم داقپىرتشىلمىز. تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي عىپ تىلگە تيەك ەتۋگە، وسەك سوزگە جورعا اتتاي اعىپ سويلەۋگە عاجايىپپىز. ءوستىپ بولماشىنى دابىرلاپ ءجۇرىپ ءومىردىڭ جۇلىندى ماسەلەلەرىن قاعا بەرىس قالدىرامىز. 80-جىلداردىڭ باسىندا قاڭقۋ ءسوزدى تىم ۇدەتىپ جىبەرىپ، ەسەنبەرليننىڭ «مۇحيتتان وتكەن قايىعىن» باسقىزبادىق. سول جىلدارى ولجاس سۇلەيمەنوۆتى «پانتيۋركيست»، «قازاق ۇلتشىلى» دەپ سوكپ-گە حات جازىپ، كەيىننەن 80-جىل اياعىندا اقىننىڭ تۇراقتى مۇڭكىر-ناڭكىرىنە اينالعان كلاسسيك پروزاشىنىڭ سۇلەيمەنوۆتى «سلاۆيانوفيل»، «پروستوفيل» دەپ كوپ-قۇلاش ارىز سۇيكەكتەتىپ، ونىسىن ورىسشاعا اۋدارتىپ جوعارىعا جىبەرەمىن دەپ جۇرگەنىن بىلەمىن. كەمشىلىگىمىزدى تۋرا ايتقاندا تۇرعان ەشتەڭە جوق.
- قازىرگى تاڭدا نە جازىپ ءجۇرسىز؟
- جازۋمەن، كوركەم سوزبەن شىنداپ اۋىرعان ادام قاراپ وتىرمايدى. ازىرگە اتى «ءدۇبىرلى ءداۋىر» - كوركەم ەسسەلەر جيناعىن ءارى قۇراستىرىپ، ءارى ءىشىنارا تولىقتىرىپ جازىپ جۇرگەن جايىم بار. كوركەم ءسوزدى كاسىپ ەتكەن جارتى عاسىرلىق ومىرىمدە تالاي اتاقتى ادامدارمەن كەزدەسكەن ەكەم. مىسالعا، ەرنەست نەيزۆەستنىي، پليتسەسكايا، گۋميلەۆ، ەرەنبۋرگ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، بولات ايۋحانوۆ، ەربولات تولەپباي، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، ءباتيما زاۋىربەكوۆا سەكىلدى - كوزى ءتىرىسى بار، دۇنيەدەن وتكەنى بار - ونەردە وزىندىك ورنەكتى ءىز قالدىرعان دارىن يەلەرى تۋرالى ازدى-كوپتى تولعانىپپىن. تاعى تەبىرەنەتىن تاعدىر يەلەرى جەتەرلىك. ءبىرازى وزدەرىنىڭ جەتسەم دەگەن ومىرلىك ماقساتىنا جەتە الماي, ءبىرازى - ورتا جولدان شاۋ تارتتى، ءبىرازى - شاڭ قاۋىپ ءۇزىلدى. سولاردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، توپتاستىرىپ، كوركەم ءسوزدىڭ تىنىسىن اشىپ، ىرعاعىن، جاراسىمىن تاۋىپ، جۇمىر جەردى دۇبىرگە تولتىرىپ وتكەن تالايلى تۇلعانىڭ مىنەز قىرىنا ءۇڭىلۋدى ءۇردىس ەتتىم. ويىمدى مارتەبەلى لاۋازىمدا وتىرعان كىسىلەر قۋانا قۇپتادى.
كەز كەلگەن دارىن يەسى ءوزىنىڭ ىسىمەن، شىعارماشىلىعىمەن، ونەرىمەن ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرىنە جاۋاپتى; ياعني، ءوزىنىڭ ءومىرى ارقىلى سول كەزدەگى ۋاقىتتىڭ بەت-پەردەسىن سومدايدى. جوعارىدا اتى اتالعان ونەر قۋعان جانداردى سويلەتە وتىرىپ - سولار ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ ءدۇبىرلى، كەلىستى، كۇرەسكە تولى كەلبەت-كەسكىنىن ايشىقتاۋدى ويلاپ جۇرگەن جايىم عوي.
سوڭى
Abai.kz
