عايىپتان تايىپ، رەسەي ۇكىمەتى رەڭ-ءجۇزى، ءتۇر-ءتۇسى بىزدەن اينىمايتىن ادامعا اينالا قالسا...  ساندىراق ويدىڭ ءساتى تۇسسە دە، ەمشىلەر وعان وسى ماقالا تاقىرىبىنداعى دياگنوزدى قويار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، يديوسينكرازيا دەگەنىمىز، جۇيكە جۇيەسىنىڭ قوزۋى نەگىزىندە قانداي دا ءبىر قوزعالىس يەلەرىن، يا قۇبىلىستى جەك كورۋى، كورسە جۇرەگىن اينىتاتىن اۋرۋ ءتۇرى. اسىرەسە، بۇل اۋرۋ ورىس تاعىنا ۆلاديمير پۋتين وتىرىسىمەن اۋىق-اۋىق كورىنىس بەرىپ كەلەدى. مىسالى، سىرقاتتىڭ سوڭعى كورىنىسى رەتىندە رەسەي باسشىسى دميتري مەدۆەدەۆتىڭ ءتۇبى ءبىر ۋكراين حالقىنىڭ تورەلەرىنە دوق كورسەتۋىن ساناۋعا بولادى. ارينە، ازىرگە حات ارقىلى. قازاقستان ءۇشىن ورىس-ۋكراين قاتىناسىنا قىراۋ قاتۋى - جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. نەگە دەسەڭىز، بۇل كەلەشەكتە كەڭەس شەكپەنىنەن شىققان ەلدەر اراسى قانشالىقتى شىتىناۋى مۇمكىندىگىن كورسەتتى. سەبەبى، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن ماسكەۋ بۇل جولى «وسەتين ستسەناريىن» ماردىتپادى. «ءوز ازاماتتارىمىزدى قورعايمىز» دەپ وزەۋرەمەي-اق، «دوس ەلدىڭ ساياساتىن جۇرگىزبەي وتىرسىڭدار» دەپ دۇرسە بەردى. قازىردىڭ وزىندە مەدۆەدەۆ حاتى كەلەر جىلى وتەتىن ۋكرايناداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا باستى ىلمەك بولاتىنى، ەندى-ەندى قابىسىپ كەلە جاتقان ەل ءىشىن تاعى دا باتىس پەن شىعىسقا قاق جاراتىنى بەلگىلى. وسىلاي دەپ ۋكراين ساراپشىلارى بەبەۋ قاعادى.

عايىپتان تايىپ، رەسەي ۇكىمەتى رەڭ-ءجۇزى، ءتۇر-ءتۇسى بىزدەن اينىمايتىن ادامعا اينالا قالسا...  ساندىراق ويدىڭ ءساتى تۇسسە دە، ەمشىلەر وعان وسى ماقالا تاقىرىبىنداعى دياگنوزدى قويار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، يديوسينكرازيا دەگەنىمىز، جۇيكە جۇيەسىنىڭ قوزۋى نەگىزىندە قانداي دا ءبىر قوزعالىس يەلەرىن، يا قۇبىلىستى جەك كورۋى، كورسە جۇرەگىن اينىتاتىن اۋرۋ ءتۇرى. اسىرەسە، بۇل اۋرۋ ورىس تاعىنا ۆلاديمير پۋتين وتىرىسىمەن اۋىق-اۋىق كورىنىس بەرىپ كەلەدى. مىسالى، سىرقاتتىڭ سوڭعى كورىنىسى رەتىندە رەسەي باسشىسى دميتري مەدۆەدەۆتىڭ ءتۇبى ءبىر ۋكراين حالقىنىڭ تورەلەرىنە دوق كورسەتۋىن ساناۋعا بولادى. ارينە، ازىرگە حات ارقىلى. قازاقستان ءۇشىن ورىس-ۋكراين قاتىناسىنا قىراۋ قاتۋى - جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. نەگە دەسەڭىز، بۇل كەلەشەكتە كەڭەس شەكپەنىنەن شىققان ەلدەر اراسى قانشالىقتى شىتىناۋى مۇمكىندىگىن كورسەتتى. سەبەبى، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن ماسكەۋ بۇل جولى «وسەتين ستسەناريىن» ماردىتپادى. «ءوز ازاماتتارىمىزدى قورعايمىز» دەپ وزەۋرەمەي-اق، «دوس ەلدىڭ ساياساتىن جۇرگىزبەي وتىرسىڭدار» دەپ دۇرسە بەردى. قازىردىڭ وزىندە مەدۆەدەۆ حاتى كەلەر جىلى وتەتىن ۋكرايناداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا باستى ىلمەك بولاتىنى، ەندى-ەندى قابىسىپ كەلە جاتقان ەل ءىشىن تاعى دا باتىس پەن شىعىسقا قاق جاراتىنى بەلگىلى. وسىلاي دەپ ۋكراين ساراپشىلارى بەبەۋ قاعادى.

العاش بولىپ 11 تامىزدا دميتري مەدۆەدەۆ جاھانتورداعى جەكە بلوگىنا بەينەجازبا قويدى. جازبانىڭ ۇزاقتىعى بەس مينۋت بولسا دا، كورشى ەلدەگى انتيرەسەيلىك كوڭىل-كۇي دە، ۇلتشىلدىقتى قولدان قوزدىرۋ دا تاقىرىپتان تىس قالمادى. باستىسى - بۇعان دەيىن سىرباز قالپىن ساقتاپ كەلگەن مەدۆەدەۆ سىر بەردى، جەكە باسقا كوشىپ، «يۋششەنكو كەتپەسە، بىزگە قاتىستى ساياسات تا وزگەرمەيدى» دەگەندى بۇكپەسىز ايتتى. مەدۆەدەۆكە سالساق، اعايىندى ەلدەردىڭ اراسىنان وتكەن قارا مىسىقتان يۋششەنكونى جازباي تانىعان. اسىرەسە، بىلتىرعى بەس كۇندىك سوعىستا تيفليسكە قارۋ تاسىعانىن بەتىنە باسادى. «تسحينۆاليدە ورىس بىتىمگەرلەرى مەن بەيبىت تۇرعىندارىن ۋكراين قارۋىمەن قىردى» دەيدى. بىرىنشىدەن، ۋكراينا - ميليتار ەلدەرگە ساۋىت-سايمان ساتۋ ارقىلى ملرد.-تاعان اقشا ساۋىپ وتىرعان ەل. قولايىنا كەلسە، بۇۇ قارسى بولماسا، قارۋىن ساتپا دەپ ەشكىم قولىن قاقپايدى. ەكىنشىدەن، سااكاشۆيلي ساتىپ العان قارۋدىڭ ءبارى كرەملمەن شەكىسپەس بۇرىن اكەلىندى ءارى بۇعان ەشقانداي حالىقارالىق ەمبارگو قويىلعان جوق-تۇعىن. ەندەشە، ءبارى زاڭدى ەمەس پە؟ ودان قالسا، «ۋكراينا ناتو-عا كىرۋگە ەنتەلەپ وتىر جانە قىرىمداعى اسكەري-تەڭىز بازامىزدان قۇتىلعىسى كەلەدى» دەپ، وكپەسىن ايتادى مەدۆەدەۆ مىرزا. ەڭ سوراقىسى - رەسەي باسشىسى ءوز ارىپتەسىن «تاريحتى قايتا جازۋداعى» تالپىنىسى ءۇشىن يتتالاققا تاستاعىسى بار. بۇل جەردە اڭگىمە سوڭعى جىلدارى سەرپىن الا باستاعان ۇلتتىق ويانۋ ءۇردىسى، ونىڭ ىشىندە بەندەروۆشىلارعا تيىسىنشە باعا بەرۋ مەن گولودوموردى ۋكرايندىقتارعا قارسى قيانات دەپ قاراستىرۋ جايىندا بولىپ وتىر. ماسكەۋ ۇستانىمى كىمگە دە بولسىن ۇعىنىقتى. ەگەر جەتپىس جىل بويى 15 ەلدى ەركىنەن تىس ۇستاپ كەلگەن ماسكەۋ ولارعا ەركىندىك بەرسە، بولاشاقتاعى گەوساياسي جاعدايدى ۋىسىنان شىعارىپ الماق. ەرتە مە، كەش پە، قالىپتاساتىن جاعدايدى ويلاپ-اق، «ورىس ايۋىنىڭ» بويىنا قوڭ بىتپەي جۇرگەنى.

ازىرگە مەدۆەدەۆ «ۋكراينادا پرەزيدەنت اۋىسپايىنشا»، ساياساتتىڭ مالتاسىن سورعان چەرنومىرديننىڭ ورنىنا باراتىن جاڭا ەلشىنى جىبەرمەيتىنىن مالىمدەدى. بۇل - مامىلەگەرلىك قيسىنعا سالعاندا، ەڭ قاتال جازا. يۋششەنكونىڭ اراعا ەكى كۇن سالىپ، جاۋاپ حات جازعانى دا، تيموشەنكونىڭ «ەركەكتەر اڭگىمەسىنە» قىستىرىلۋى دا مەدۆەدوپۋتين جۇبىن جىبىتەر ەمەس. ءبىر قىزىعى، كرەملدەن كەلگەن ءۇشبۋ حات «ءتۇرلى-ءتۇستى» توڭكەرىستەن كەيىن دەلقۇلى بولعان دەپۋتاتتار، سايلاۋشىلار قاۋىمىن ساباسىنا ءتۇسىرۋى مۇمكىن. ۆيكتور يانۋكوۆيچتىڭ «شىعىس بلوگى»، بۇرىمدى پرەمەر يۋليا تيموشەنكونىڭ، «باتىسشىل» مودەرنيستەردىڭ سويىلىن سوعۋشىلار مەن ءالى ۇستانىمىن انىقتاي الماي جۇرگەن اعايىن ەندى ءبىر عانا باعىتتى تاڭداۋى ءتيىس. الداعى سايلاۋدان ءوتۋ ارمانى بولعان يۋششەنكو دا ءزىلدى حاتتىڭ جاۋابىنا زاپىرانىن توكپەدى. ءاربىر ءسوزى مەن ءۇتىرىن سالماقتاپ جازدى. ەندى اراعا ادام سالىپ، مەدۆەدەۆپەن بەتپە-بەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋىن سۇراپ ءجۇر. الايدا، ماسكەۋدىڭ وسى قۇيتىرقىنى جاساۋداعى ماقساتى - الداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا رەسەيشىل كانديداتتى جەڭىسكە جەتكىزۋ بولسا كەرەك. ماسكەۋ ءۇشىن بۇل كانديدات - ۆيكتور يانۋكوۆيچ. رەسەيدىڭ 2004 جىلى وسى ساياساتكەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، سايلاۋدا جەڭىلىسكە ۇشىراسا دا قولدان كوتەرمەلەگەنى ءالى ەسىمىزدە. ەگەر وسى تالپىنىس تاعى دا ساتسىزدىككە ۇشىراسا، وندا رەسەي «قىرىم كارتاسىن» قولدانۋى مۇمكىن. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، كوپتەگەن ورىستار قىرىمدى «ءوز جەرىم» دەپ بىلەدى، ونداعىلار دا ورىس قولاستىنا وتۋگە «كەت ارى» ەمەس. مۇنداي قولايلى جاعدايدا، قىرىمدى سىلتاۋ ەتىپ، كرەمل قارا كۇشكە جۇگىنبەيدى دەپ ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. وسى ءسوزىمىزدىڭ ءبىر ايعاعىنداي، مەدۆەدەۆ گەرمان كانتسلەرى مەركەلدىڭ الدىنا بارعاندا دا، ۋكرايناعا قاتىستى ايتقانىنان قايتپايتىنىن ءبىلدىردى. مەركەل ۇندەمەدى. انشەيىندە «دەموكراتيانىڭ داڭعىلىنا تۇسكەن ەلدەرگە دەم بەرەمىز» دەۋشىلەر جىم بولدى. جىم بولمايىن دەسە، شيكىزات، گاز تۇرعىسىنان رەسەيگە ءجىپسىز بايلانعان ەكونوميكالىق مۇددە جىبەرمەيدى-اۋ، جىبەرمەيدى. وسى ۇنسىزدىك بۇتكىل ەۋرووداقتىڭ «بىلگەنىڭدى ىستە» دەگەن جاۋابىن بەرگەندەي بولدى. جامانعا جورىدى دەمەڭىز، بىراق قوسباستى رەسەي باسشىلىعى «ۋكراين جوباسى» قانداي ستسەناريمەن وربىسە دە، وسى جولى جەڭىسسىز قايتپاۋعا بەكىنگەن سياقتى.

ءبىز ءۇشىن قاۋىپتىسى نە؟ ارينە، ماسكەۋدىڭ «بولساڭ بىزبەن، بولماساڭ - بوتەن» دەگەن قارادۇرسىن قيسىنمەن سىرتقى ساياساتىنداعى بىرجاقتىلىقتى ۇدەتۋى. بۇيتە بەرسە، اۋزىمىز كوپىرىپ ماقتاناتىن كوپۆەكتورلى ساياساتىمىزدىڭ كۇرمەۋى قيىندايدى، «ۇلكەن اعامىزدىڭ» قاس-قاباعىنا قاراپ، اس قابىلدايتىن سولقىلداق شەندىلەردىڭ ءسوزى كۇشەيەدى. سودان دا بولار، قازانىمىزداعى قاسپاقتى قىرىپ جەيتىن سلاۆيانداردىڭ «قازاقستانداعى ورىس قاۋىمداستىعى» اتتى قوعامدىق-ساياسي كواليتسيا قۇرامىز دەپ جەلپىنىپ جۇرگەنى. ال مەملەكەتتىك ءتىل ءبىلۋدى مىندەتتەسەك، قازاق تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى كەڭەستىك شتامپتاردان ارشىپ الساق.... نە بولار ەكەن؟ قوي، تاعى مەدۆەدەۆ اشۋلانىپ، پۋتين پالەسىن سالسا....

ءسىز نە دەيسىز؟

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى

ءار مەملەكەتتىڭ دارا مۇددەسى، سارا باعىتى بار. ال وسى مۇددەگە جەتۋ جولىندا بىرەۋدىڭ جولىن كەسەدى ەكەنبىز، ەندى بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە كەلەدى ەكەنبىز دەپ، كوڭىلشەكتىككە بارۋعا بولمايدى. نەگىزى، ەلىمىزدىڭ دوستىق پەيىلدەگى ساياساتىن رەسەيدە جەتە تۇسىنە بەرمەيدى. الىسقا بارماي-اق، سونداعى ورتالىق باسىلىمداردىڭ وزىندە قازاقستان جايلى نە تومەنسىتىپ، نە قايبىر جايتتاردى نەگىزسىز زورايتىپ بەرىپ جاتادى. مەدۆەدەۆتى تاعى دا جازۋ ۇستەلىنە وتىرعىزىپ، قولىنا قالام العىزباس ءۇشىن بىزگە دە باياعىداي، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ساياساتىمىزدىڭ قارقىنىن باسەڭدەتپەۋ كەرەك. تىم شەكتەن شىعۋعا بولمايدى، ارينە. مەنىڭشە، مۇنداي سوزدەر ايتىلادى، قالادى، بىراق ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستار ۇزىلمەيدى. مۇنى ساياسي سالقىندىق دەيمىز بە ساياساتتانۋدا، باستىسى ۇكىمەتتەر ارازداسقانمەن، حالىق ودان جاۋىقپايدى عوي. وسى سەكىلدى جاعدايلار بالتىق ەلدەرىنىڭ دە، گۇرجىستاننىڭ دا باسىنان ءوتتى. قازىر بالتىق ەلدەرىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالى رەسەيدەن الدەنەشە ەسە ءتاۋىر ەكەندىگى وتىرىك ەمەس. ۋكراينا دا دۇرىس ىستەدى.

(ەسكەرتۋ: ماقالانىڭ گازەت نۇسقاسىنداعى تاقىرىبى: لوقسۋ... نەمەسە «بولساڭ بىزبەن، بولماساڭ - بوتەن...»)

وركەن كەنجەبەك،

«دالا مەن قالا» گازەتى، 25.08.2009