نەمەسە يبن باتۋتا ساياحاتى جايلى شىندىق

اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ التىن وردا ايماعى جايلى جازعاندارى ءالى كۇنگە دەيىن اراب تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنان قازاقشاعا دۇرىس اۋدارىلعان جوق. ونىڭ قازاقشا اۋدارماسى وزگە تىلدەگى اۋدارمالار «جەتەگىمەن» جاسالعانى بايقالادى. اتالعان قۇجاتتىڭ التىن وردا مەن ورتا ازياعا قاتىستى بولىكتەرى ورىسشاعا ءحىح عاسىردا ءۇش رەت اۋدارىلىپتى. سودان كەيىن بۇل جازبا ەشقاشان تولىق ورىسشاعا اۋدارىلماعان. تەك كەيىنگى جىلدارى وزبەكستاندىق عالىمدار جازبانىڭ ورتا ازياعا قاتىستى بولىگىن ءوز تىلدەرىنە تارجىمالاعان ەكەن.

ءبىز يبن باتۋتا ساياحاتى جايىنداعى شىندىقتى قولدا بار قازاقشا، ورىسشا اۋدارمالاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋعا تىرىستىق. ەڭ العاشقى اۋدارمانى «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى م.ت.كاچەنوۆسكي 1818 جىلى جاساپتى. ول سول زاماندا تابىلعان قىسقا ۇزىندىلەرىنەن اۋدارعان ەكەن (وتە قىسقا ەڭبەك، سوندىقتان ونى كوپ سارالامايمىز). ەكىنشى تولىق ورىسشاسى 1841 جىلى «رۋسسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جارىق كورگەن، ول لوندوندا 1829 جىلى شىققان سامۋەل ءليدىڭ اۋدارماسى نەگىزىندە جاسالعان ەكەن. ال ءۇشىنشى ءتارجىمانى ۆ. گ.تيزەنگاۋزەن 1884 جىلى دايىنداپتى، ول كەيىنگى پاريجدىك اۋدارمالاردى ورىسشالاعان. پاريجدىك اۋدارمالار نەگىزىندە سوڭعى جىلدارى وزبەك عالىمدارى ءوز ەڭبەكتەرىن جازعانى جانە وسى زامانعى قازاقشاسى دا سول پاريجدىك اۋدارمادان ازىرلەنگەنى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان ءبىز ولاردى شارتتى تۇردە «پاريجدىك نۇسقا» دەپ كورسەتەمىز.

ەڭ العاشقى ەۋروپالىق اۋدارما – لوندوندا جارىق كورگەن سامۋەل ءليدىڭ ەڭبەگى. ءبىز سونىڭ ورىسشا اۋدارماسىن ءوز زەرتتەۋىمىزگە باستى قۇرال ەتتىك، ونى شارتتى تۇردە «لوندوندىق نۇسقا» دەپ الامىز. ورىسشا اۋدارمالاردىڭ «لوندوندىق نۇسقاسى» مەن «پاريجدىك نۇسقاسى» اراسىندا 43 جىل بار. ەكەۋىنىڭ كەي دەرەكتەرى ءوزارا كەلىسپەيتىنى بايقالادى. سەبەبى، سوڭعىسى، ياعني «پاريجدىك نۇسقاسى» رەسەي يمپەرياسى نەمەسە فرانتسيالىق يەزۋيدتىك وردەن تاراپىنان بۇرمالاۋعا ۇشىراعان ءتارىزدى. ولار يبن باتۋتا دەرەكتەرىن ادەيى ءوزارا قايشىلىققا كەلەتىندەي ەتىپ اۋدارتقىزعان، سول ارقىلى ونى سەنىمسىز جازبا دەڭگەيىندە قالدىرۋعا تىرىسقان. يبن باتۋتا جازباسىن الەم عالىمدارى ءبىر اۋىزدان مويىنداعان، مويىندامايتىن – قىتاي مەن رەسەي وقىمىستىلارى عانا.

يبن باتۋتا جازباسى حIV عاسىردا قىتايدى بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى «مۇسىلماندار» ەكەنىن بايقاتادى. سوندىقتان قىتاي يمپەرياسى اراب ساياحاتشىسىنىڭ قىتايدا بولعانىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. يبن باتۋتا جازباسىنان حIV عاسىردا التىن وردا قۇرامىنداعى ىشكى رەسەيدە ورىس نەمەسە سلاۆيان ۇلتتارى بولعانى كورىنبەيدى، ول ايماقتى بۇلعار ەلى مەكەندەگەنى جازىلادى. ال «رۋس ەلى» دەپ قازىرگى سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىن قونىستانعانداردى كورسەتكەن. رەسەي بولسا، التىن وردا زامانىندا ىشكى رەسەيدە ورىستاردىڭ ءوز كنيازدىكتەرى بولعان دەيدى. وسى سەبەپتەن ورىس ساياساتى يبن باتۋتا جازباسىنىڭ قۇندىلىعىن جوققا شىعارۋعا تىرىستى جانە ونى ورىسشالاۋعا دا، زەرتتەۋگە دە قۇلىقسىز بولىپ كەلدى.

رەسەيلىكتەر يبن باتۋتا دەرەكتەرىن ءوز ىڭعايلارىنا بۇرىپ، كەرش پەن كيرام دەپ قازىرگى قىرىم جارتى ارالىن، بەشداگ دەپ قازىرگى پياتيگورسك اۋماعىن، بۇلعار قالاسى دەپ قازىرگى ۆولگوگراد جاعاسىن، قاراڭعى ەل دەپ تاتاريادان ارى جاتقان ايماقتى، رۋس جەرى دەپ قازىرگى ورال تاۋلى ايماعىن، التىن وردا استاناسى ساراي قالاسى دەپ قازىرگى رەسەي اۋماعىنداعى جەرلەردى، سارايشىق دەپ قازىرگى اتىراۋ قالاسى ماڭىن، حورەزم دەپ قازىرگى ۇرگەنىش تەرريتورياسىن كورسەتەدى. مۇنىسى يبن باتۋتا كورسەتكەن دەرەكتەرمەن ەش ۇيلەسپەيدى. سەبەبى تومەندەگىدەي:

1. يبن باتۋتا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇنى اسا قىسقا بۇلعار ەلى مەن بەستاۋ اراسى ون كۇندىك جەر دەپ كورسەتكەن. بۇلعار ەلى شامامەن قازىرگى ماسكەۋ قالاسى ورنالاسقان گەوگرافيالىق بەلدەۋدە بولعانى تۇسىنىكتى، ال قازىرگى پياتيگورسك ايماعىنان ول جەرگە ون كۇندە جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. وسى سەبەپتەن رەسەيلىك كومەنتاتور: «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا استراحان قالاسىنان بارعان» دەپ ورەسكەل بۇرمالايدى. ونىسى جالعان. ويتكەنى، پاريجدىك جانە لوندوندىق نۇسقالاردىڭ ەكەۋىندە دە يبن باتۋتانىڭ بەشتاگتان ون كۇندە بۇلعارعا بارعانى انىق كورسەتىلگەن.
2. يبن باتۋتا استراحاننان قىرىمعا بارار جولىندا كەزدەسكەن قالادان ءبىر كۇندىك جەردە رۋس ەلى بارىن جازعان. ال رەسەيلىك كومەنتاتور «رۋستەر وتىرعان تاۋلى ايماق» دەپ تۇسىندىرەتىن ورال تاۋلارى مەن استراحاننان قىرىمعا باراتىن جول اراسى ءبىر كۇندىك جەر ەمەس. ورال تاۋلارى استراحاننان الىس، سولتۇستىكتە ورنالاسقان. ياعني، ورال تاۋلارى قىرىمعا بەت العان يبن باتۋتانىڭ جارتى جولىندا كەزدەسۋى اقىلعا سيمايدى. ورال تاۋلارى ونىڭ ارتىندا قالعان دەگەن ورىندى. وسى كەمشىلىكتى جاسىرۋ نيەتىمەن ورىس اۋدارماشىسى: «بۇلعار قالاسىنا كورشى جاتقان رۋستار» دەپ بۇرمالايدى. وسىلايشا «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا بارار جولىندا رۋس ەلىن كورسەتكەن» دەگەن جالعان تۇسىنىك ورنىقتىرۋعا تىرىسادى. ال ونداي دەرەك جازبادا مۇلدە جوق ەكەنى ايدان انىق.
3. «لوندوندىق نۇسقادا» انىق كورسەتىلگەن «حاشاك ەلى» دەگەن ءسوز «پاريجدىك نۇسقادا» مۇلدە جازىلماعان. ال «قازاقشا نۇسقاداعى» «مۇسىلمان الاچي حالقى» دەگەن اتاۋ «پاريجدىك ورىسشا نۇسقادا» «مۇسىلمان اس حالقى» دەپ كەلتىرىلگەن. مىنە، بارلىعى شىم-شىتىرىق، ءتىپتى يبن باتۋتا ول ماڭدا ەش بولماعانداي كورىنەدى. كەڭەس زامانىندا «پاريجدىك نۇسقا» عانا زەرتتەلگەندىكتەن، «يبن باتۋتا التىن وردادا بولماعان ءتارىزدى، ول وزگە دەرەكتەردەن كوشىرىپ الىنعان بولۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىرلەر باسىم بولعان. ال «لوندوندىق نۇسقاعا» زەر سالا قاراساق، بارلىعى ءوز ورنىن تابا قويادى.

ەندى ءوز زەرتەۋلەرىمىزگە جۇگىنسەك، «…وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ سانۋب، وبشيرنىي گورود، پرينادلەجاششي پراۆيتەليۋ كاستامۋني، سۋلەيمانۋ بادشانۋ، ي پروبىل تام نەكوتوروە ۆرەميا. وستاۆيا سيە مەستو، پەرەپلىل يا مورەم ۆ گورود ەل-كيرام، منوگو پوتەرپەۆشي وپاسنوستەي ۆ پۋتي. ناكونەتس پريبىلي مى ۆ گاۆان ەل-كيراش، پرينادلەجاششۋيۋ ك پۋستىننوي سترانە كيپچاتسكوي» – «لوندوندىق نۇسقا».

«مى دوبراليس دو گاۆاني، نازىۆاەموي كەرىشيۋ، ي حوتەلي ۆويتي ۆ نەە، نو ليۋدي، ناحوديۆشيەسيا نا گورە، دالي نام زناك، چتوبى مى نە ۆحوديلي. مى پوبوياليس زا سەبيا، پودۋمالي، چتو تۋت سۋدا نەپرياتەلسكيە، ي ۆەرنۋليس، نە سموتريا نا سۋشي. كوگدا مى پودوشلي ك نەي، يا سكازال حوزياينۋ سۋدنا: «يا حوچۋ سويتي زدەس». ون سپۋستيل مەنيا نا بەرەگ» – «پاريجدىك نۇسقا».

يبن باتۋتا قازىرگى تۇركياداعى سينوپ (سانۋب) قالاسى سۇلەيمەن پاتشاعا (سۋلەيمان بادشا) تيەسىلى ەكەنىن، سول قالادان كەمەگە وتىرىپ كەرىش گاۆانىنا كەلگەنىن باياندايدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ماڭىزدى جايت، ول زاماندا ازوۆ تەڭىزى مەن قارا تەڭىزدى قوسىپ جاتقان قازىرگى كەرىش بۇعازى بولماعان، زەرتتەۋشىلەر ەكى تەڭىز كۋبان وزەنى سالاسىمەن قوسىلعانىن ايتادى. ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ دەرەكتەرى ح عاسىردا سولاي ەكەنىن جانە يبن باتۋتا قۇجاتتارى حIV عاسىردا سولاي بولعانىن بايقاتادى. كۋبان وزەنى جايلى رەسەيلىك دەرەككوزدەرى دە سونى ايعاقتايدى: «نە دوحوديا دو موريا وكولو 20 كم كۋبان وتدەلياەت ۆلەۆو رۋكاۆ ستارايا كۋبان، كوتورىي ۆپاداەت ۆ كيزيلتاشسكي ليمان, پريلەگايۋششي ك چيورنومۋ موريۋ. يمەننو ەتوت رۋكاۆ بىل سامىم پولنوۆودنىم ۆ XIX ۆەكە، تو ەست موجنو گوۆوريت، چتو رانەە كۋبان ۆپادالا ۆ چيورنوە مورە».

سوڭعى جىلدارى كەرىش بۇعازى ارقىلى قىرىمعا كوپىر سالىپ جاتقان رەسەيلىك قۇرىلىسشىلاردىڭ سۋ استىنان ەسكى ەلدى مەكەندەر ورنى مەن كونە قابىرلەردى تاۋىپ جاتقانىن بارشا جۇرت ەستىپ-كورىپ وتىر. وسى فاكتىلەر قازىرگى كەرىش بۇعازى ول زاماندا بولماعانىن، ەكى تەڭىز ەرتەدە كۋبان وزەنى سالاسىمەن قوسىلعانىن دالەلدەيدى جانە ونىڭ قارا تەڭىزگە قۇيار تۇسى قازىرگى نوۆوروسسيسك قالاسى ورنالاسقان پورتتا بولعانى اراب عالىمدارى ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير جانە يبن باتۋتا جازبالارىنان بايقالادى. ياعني، يبن باتۋتا زامانىندا كەرىش بۇعازى بولماعان، ول كەمە توقتاۋعا ىڭعايلى ءسۇيىر جاعالاۋ-پورت بولعان. ورىس وقىمىستىلارى يبن باتۋتا العاش كەلىپ تۇسكەن جەر دەپ كەرىش قالاسى اۋماعىن كورسەتەدى. ال تاريحشى ول قالانىڭ تۇرعىندارى تاۋ باسىنا شىعىپ، «بىزگە جاقىنداماڭدار» دەگەن بەلگى بەرگەنىن (شىنىندا، كەرىش قالاسى جانىندا تاۋ بار), سوندىقتان كەمە كەرىش جاعالاۋىنىڭ باسقا شەتىنە توقتاعانىن جازادى. يبن باتۋتا كەمەمەن «كيراش گاۆانى جاعاسىنا» كەلىپ تۇسكەنىن كورسەتكەن، بۇل كەرىش قالاسىنا نەمەسە كەرىش بۇعازىنا دەگەن ءسوز ەمەس. كەمە قازىرگى تامان قالاسى ماڭىنداعى جاعالاۋعا توقتاعان دەگەنىمىز ءجون، ويتكەنى ول قالا كەرىش بۇعازى جاعاسىندا – قازىرگى كەرىش قالاسىنا قارسى ورنالاسقان جاعالاۋ.

قورىتىندى: يبن باتۋتا مىنگەن كەمەنىڭ كيراش جاعالاۋى پورتىنا كەلىپ توقتاعان جەرى – قازىرگى تامان قالاسى ماڭىنداعى جاعالاۋ. ول قىپشاق ەلىنە كەلگەنىن ەسكە سالادى، اراب تىلىندەگى تۇپنۇسقادا ول اتاۋ «قاشاق» بولۋى دا بەك مۇمكىن.

«نا زاۋتريە دنيا ناشەگو پريبىتيا ۆ ەتۋ گاۆان ودين يز كۋپتسوۆ، ناشيح توۆاريششەي، وتپراۆيلسيا ك تەم ۆ ەتوي ستەپي، كوتورىە پرينادلەجات ك نارودۋ، يزۆەستنومۋ پود يمەنەم كيپچاكوۆ — وني حريستيانسكوي ۆەرى — ي نانيال ۋ نيح تەلەگۋ، كوتورۋيۋ تاششيل كون. تەلەگۋ نازىۆايۋت وني ارابا. ستەپ ەتا زەلەنايا، تسۆەتۋششايا، نەت نا نەي ني دەرەۆا، ني گورى، ني حولما، ني پودەما. نەت نا نەي ي دروۆ، ا جگۋت وني تولكو پومەت، كوتورىي نازىۆايۋت تەزەك».

«نا اربۋ ستاۆيتسيا نەچتو ۆ رودە سۆودا يز پرۋتەۆ دەرەۆا، پريۆيازاننىح ودين ك درۋگومۋ تونكيمي كوجانىمي رەمنيامي. ەتو لەگكايا نوشا; ەە وبتياگيۆايۋت ۆويلوكوم يلي پوپونوي; ۆ نەي بىۆايۋت وكنا رەشەتچاتىە ي توت، كتو ۆ نەي، ۆيديت ليۋدەي، وني جە ەگو نە ۆيديات; ون پوۆوراچيۆاەتسيا ۆ نەي، كاك ۋگودنو، سپيت ي ەست، چيتاەت ي پيشەت ۆو ۆرەميا ەزدى» – «پاريجدىك نۇسقا».

«يا ۆزيال سەبە ارابۋ، دليا پەرەەزدا يز گاۆاني كيراشسكوي دو ەل-كافى، گورودا پرينادلەجاششەگو مۋگاممەدۋ-ۋزبەكۋ. بولشايا چاست جيتەلەي حريستيانە، جيۆۋششيە پود ەگو پوكروۆيتەلستۆوم. وتسيۋدا پريەحال يا ۆ گورود ەل-كيرام، ودين يز وگرومنەيشيح ي پرەكراسنەيشيح، كاكيە پرينادلەجات سۋلتانۋ مۋگاممەدۋ-ۋزبەكۋ حانۋ» – «لوندوندىق نۇسقا».

رەسەيلىك كومەنتاتورلار كافى قالاسى دەپ قىرىم ايماعىنداعى قالانى ايتادى. ولار: «يبن باتۋتا قىرىم ايماعىنان شىعىپ، قازىرگى ازوۆ تەڭىزىن باتىسىنان اينالىپ ءوتىپ، ازاك قالاسىنا جەتكەن» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ولار جازباداعى «18 ستانتسيا» اتاۋىن «18 كۇن» دەپ كورسەتەدى، وسىلايشا ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. بىزدەر كافى قالاسى دەگەن قازىرگى كاۆكاز دەگەن پورتتى قالا دەيمىز [1]، ويتكەنى اراب جازبالارى «كاۆكاز» اتاۋىن «كاف» دەپ كورسەتەتىن. يبن باتۋتا كافى قالاسى تەڭىز جاعاسىنداعى پورتتى قالا ەكەنىن جانە ەل-كيرام قالاسى وعان جاقىن ورنالاسقانىن جازعان. قازىرگى پورتتى قالا – كاۆكاز بەن كرىمسك قالاسى [2] كورشى ورنالاسقان. دەمەك، قازىرگى پورتتى قالا كاۆكاز – يبن باتۋتا زامانىنداعى پورتتى قالا كافى, ال قازىرگى كرىمسك قالاسى – يبن باتۋتا زامانىنداعى  ەل-كيرام قالاسى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا كەرىش جاعالاۋىنان اربامەن كافى (كاۆكاز) قالاسىنا جەتكەن. بۇل قالادان ەل-كيرام (كرىمسك) قالاسىنا بارىپ، ودان ءارى ازاك قالاسىنا جول تارتقان. تاريحشى كافى قالاسى تۇرعىندارىن «قىپشاق حريستياندار» دەيدى، وتىندارى – «تەزەك», كولىكتەرى «اربا» دەپ اتالاتىنىن ايتادى. سول ارباعا كيىز ءۇي تىگىلەتىنىن دە تاپتىشتەپ تۇسىندىرەدى. وسى دەرەكتەر قازىرگى كازاكتار ول زاماندا قازاق ءتىلدى, بىراق حريستيان ءدىندى بولعانىن دالەلدەيدى، ورىس-سلاۆيان تىلدىلەر بولسا يبن باتۋتا ولاردى «قىپشاق» دەپ كورسەتپەس ەدى.

«پروەحاۆ وت گورودا كرىما 18 ستانتسي، مى پريبىلي ك وبشيرنوي رەكە، چەرەز كوتورۋيۋ پەرەپراۆلياليس تسەلىي دەن. تاك مى ەحالي دو تەح پور، پوكا دوبراليس دو درۋگوي رەكي، چەرەز كوتورۋيۋ پەرەپراۆلياليس پولدنيا. پوسلە ەتوگو مى پروەحالي ەششە تري دنيا ي پريبىلي ك گورودۋ ازاكۋ — كوتورىي نا بەرەگۋ موريا ي وتليچاەتسيا كراسيۆوي پوسترويكوي» – «پاريجدىك نۇسقا».

«پوسلە منوگيح دنەي پۋتي، دوستيگ يا ازاكا، گورودكا نا مورسكوم بەرەگۋ. تۋت جيۆەت ەمير سۋلتانا مۋگاممەدا; ون پرينيال ناس ۆەسما لاسكوۆو. وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ ەل-مادجار» – «لوندوندىق نۇسقا».

مۇنداعى ءبىر كۇندە ارەڭ وتكەندەرى كۋبان وزەنىنىڭ سالالارى ەكەنى تۇسىنىكتى، جوعارىدا قارا تەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزى ول زاماندا كۋبان وزەنى ارقىلى جالعاسقانىن ەسكەرتتىك. ال جارتى كۇندە وتكەندەرى قازىرگى دون وزەنى ەكەنى بايقالادى جانە ودان كەيىن ءۇش كۇن ءجۇرىپ ازاك قالاسىنا جەتكەن. قازىرگى ازوۆ قالاسى سول زامانداعى ازاك قالاسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. يبن باتۋتانىڭ ازوۆ تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىمەن ەمەس، كەرىسىنشە ءبىز كورسەتكەن شىعىس جاعالاۋىمەن ازاك قالاسىنا جەتكەنى انىق. اراب عالىمىنىڭ پورتتى كافى (قازىرگى كاۆكاز) قالاسى مەن كيرام (قازىرگى كرىمسك) قالاسى ارقىلى وتكەنى سونىڭ ايقىن دالەلى.

ازاك قالاسى قازىرگى تاگونروگ قالاسى ورنىندا بولعان ءتارىزدى [3]، ويتكەنى ازاك قالاسىنان ەل-ماجار قالاسىنا بارار جولدا وزەن كەزدەسەتىنى دەرەكتەردە قامتىلماعان. ول ايماقتى رەسەي يمپەرياسى ءحىح عاسىرعا دەيىن «كازاكتار ايماعى» نەمەسە «ديكوە پولە» دەپ اتاپ كەلدى. قازىرگى ورىس ءتىلدى كازاكتار رەسەيلىك شىركەۋ ءتىلى ارقىلى كەيىن سلاۆياندالعان، ياعني تاگونروگ اتاۋى كەيىن قالىپتاسقان (ازاك قالاسى اتاۋىن «تاگانروگ» دەپ وزگەرتكەن). قازىرگى ازوۆ قالاسى كەيىنگە دەيىن تانا دەپ اتالعان،  الايدا رەسەيلىكتەر ەش دالەلسىز «ول قالا ەرتەدە ازاك-تانا دەپ اتالعان» دەپ بۇرمالاپ، «ازاك قالاسى سول» دەپ تۇجىرىمدايدى.

قورىتىندى، يبن باتۋتا كيرام (كرىمسك) قالاسىنان ازاك (تاگانروگ) قالاسىنا جەتكەن. بۇل قالادان ول ماجار قالاسىنا اتتانعان، بىراق اراقاشىقتىعى كورسەتىلمەگەن.

«پوەحال يا ۆ گورود مادجار – گورود بولشوي، يز لۋچشيح تيۋركسكيح گورودوۆ، نا بولشوي رەكە، س سادامي ي وبيلنىمي پلودامي. يز گورودا مادجارا مى سوبراليس ەحات ۆ ستاۆكۋ سۋلتانا، ۆ چەتىرەح دنياح وت مادجارا، ۆ مەستنوستي، نازىۆاەموي بيشداگ. نا ەتوم پياتيگورە كليۋچ گورياچەي ۆودى، ۆ كوتوروم تيۋركي كۋپايۋتسيا. وني پولاگايۋت، چتو كتو ۆىكۋپاەتسيا ۆ نەم، توگو نە پوستيگنەت كرۋچينا بولەزني... پودوشلا ستاۆكا، كوتورۋيۋ وني نازىۆايۋت ۋردۋ ي مى ۋۆيدەلي بولشوي گورود، دۆيجۋششيسيا س سۆويمي جيتەليامي; ۆ نەم مەچەتي ي بازارى دا دىم وت كۋحون، ۆزۆيۆايۋششيسيا پو ۆوزدۋحۋ: وني ۆاريات ۆو ۆرەميا ساموي ەزدى سۆوەي ي لوشادي ۆەزۋت اربى س نيمي. كوگدا دوستيگايۋت مەستا پريۆالا، تو پالاتكي سنيمايۋت س ارب ي ستاۆيات نا زەمليۋ، تاك كاك وني لەگكو پەرەنوسياتسيا. تاكيم جە وبرازوم وني ۋسترايۆايۋت مەچەتي ي لاۆكي» – «پاريجدىك نۇسقا».

«وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ ەل-مادجار، بولشوي ي بوگاتىي گورود. پوتوم پوەحال يا ۆ تابور سۋلتانا، كوتورىي بىل توگدا نا مەستە، نازىۆاەموم بيش-تاگ ي ۆسكورە دوستيگ وردى ەگو، يلي لاگەريا پەرۆوگو چيسلا رامادانا... تام ۋۆيدەلي مى تسەلىي دۆيجۋششيسيا گورود، س ۋليتسامي، دوموۆ، مەچەتيامي ي كۋحنيامي; پو پوۆەلەنيۋ سۋلتانا مۋگاممەدا، مگنوۆەننو ۆسە وستاناۆليۆاەتسيا نا توم مەستە، گدە ون ۆەليت» – «لوندوندىق نۇسقا».

مۇنداعى بيشتاگتىڭ ورنىن انىقتاۋعا بولادى، ويتكەنى يبن باتۋتا ول ماڭدا مينەرالدى شيپالى بۇلاق بارىن جانە جەرگىلىكتى حالىق ونىڭ سۋىنا شومىلىپ ەمدەلەتىنىن جازعان. پياتيگورسكىدە ونداي شيپالى سۋ بار، الايدا ول ايماقتىڭ جازى اسا ىستىق بولاتىندىقتان، «حان جايلاۋى» بولا الماسى تۇسىنىكتى [4] جانە ودان «ءتۇنى اسا قىسقا بۇلعارعا» دەيىنگى قاشىقتىق تا جازباداعى دەرەكتەرگە سايكەس كەلمەيدى (ونداي گەوگرافيالىق ايماق – ماسكەۋ قالاسى جاتقان بەلدەۋ, الايدا قازىرگى پياتيگورسكىدەن ول بەلدەۋگە دەيىن ون كۇندە جەتۋ مۇمكىن ەمەس).

ۆورونەج وبلىسى مەن روستوۆ وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا بوگۋچار اۋدانى بار. بۇل ايماق سايىن دالانىڭ سولتۇستىكتەگى ورمانمەن شەكتەسەتىن شەتى جانە جازى قوڭىر سالقىن، جايلاۋعا وتە قولايلى، ءشوبى شۇيگىن دالا [5]. سول اۋداندا جانىندا بىرنەشە اق تاۋ (سانى بەسەۋ بولار) ورنالاسقان «بەلايا گوركا» دەگەن مينەرالدى شيپالى بۇلاق بار. وسى بۇلاقتان اققان سۋ جىلعا بولىپ دون وزەنىنە قۇيادى (ەمدەلۋ ءۇشىن سۋعا ءتۇسىپ شومىلۋعا ىڭعايلى) [6]. ونىڭ سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتى وتە زور جانە وندا شومىلىپ ەمدەلۋ ءداستۇرى ەرتەدەن قالىپتاسقان. سول جەردىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا سالت اتپەن ءتورت كۇندىك جەردە كازانسكايا ستانيتساسى بار – ەرتەدەن كازاكتار مەكەنى جانە دون وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان [7].

كازاك دەگەن – شىركەۋ تىلىمەن سلاۆياندالعان قازاقتار. ولاردىڭ اۋەلدە قازاق بولعانىنا رەسەيلىك دەرەكتەر ءجيى كورسەتەتىن «كازاچي يۋرت» اتاۋى دالەل («قازاق جۇرت»), ورىستىڭ كيىز ءۇيدى «يۋرتا» دەۋى «كازاچي يۋرت» – «قازاق جۇرتى» اتاۋىنان قالىپتاسقان. يبن باتۋتا ماجار قالاسى ۇلكەن وزەن جاعاسىندا جانە ودان بەشتاگقا دەيىن ءتورت كۇن دەپ كورسەتكەن. دەمەك، ماجار قالاسى – دون وزەنى بويىنداعى قازىرگى كازانسكايا ستانيتساسى، ال بەشتاگ دەگەنى – ودان ءتورت كۇندىك جەردەگى قازىرگى بەلايا گوركا ساياجايى. رەسەي 1830 جىلى قازىرگى ستاۆروپول ايماعىنداعى قالاعا پياتيگورسك اتاۋىن بەرگەن، وسىلايشا يبن باتۋتا جازعان بەستاۋدىڭ شىنايى ورنىن جاسىرعان.

قورىتىندى: يبن باتۋتا ازاك (تاگانروگ) قالاسىنان ماجار (كازانسكايا) قالاسىنا بارعان، سوسىن ودان ءتورت كۇندىك جەردەگى بەشتاگقا (بەلايا گوركاعا) جەتكەن. بۇل جەر حاننىڭ جايلاۋى, ياعني «لەتنايا ستاۆكاسى» بولعان.

يبن باتۋتا قالدىرعان دەرەكتەردەن قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىعى مىقتى ەكەنىن، ولاردىڭ مەشىتتەرى ارباعا تيەپ الاتىن كيىز ءۇي بولعانىن كورەمىز. «قازاق – مۇسىلماندىعى شالا حالىق، تاس-كىرپىشتەن سالعان مەشىتتەرى بولماۋى سونىڭ دالەلى» دەيتىندەرگە بۇل ناقتى جاۋاپ. كوشپەلى حالىققا تاس-كىرپىشتەن مەشىت تۇرعىزۋ قاجەت بولماعان، ويتكەنى ونى كوشكەندە الىپ كەتە المايدى. ال كيىز ءۇي-مەشىت كوشۋگە ىڭعايلى ءارى ناعىز كۇمبەزدى مەشىت بولىپ تابىلادى. ول دومالاق بولعاندىقتان، يمام قۇبىلاعا قاراعان كەز كەلگەن جاعىنا قاراپ جاماعاتپەن ناماز وقي الادى (تاس-كىرپىش مەشىتتەگىدەي يمامعا ارنايى ورىن ميحراپ دايىنداۋ قاجەت ەمەس).

قوسىمشالار:

[1] پورت «كاۆكاز» – نەبولشوي پورت، راسپولوجەننىي نا كوسە چۋشكا ۆ كەرىشەنسكوم پروليۆە.

[2] كرىمسك – گورود كراەۆوگو پودچينەنيا نا يۋگە روسسي.

[3] تاگانروگ – منوگيە سچيتايۋت، چتو يستوريا مەست، گدە سەيچاس راسپولوجيلسيا تاگانروگ، ناچيناەتسيا س پەتروۆسكيح ۆرەمەن. ودناكو رابوتى ارحەولوگوۆ ي يستوريكوۆ پوسلەدنيح لەت ەتو وپروۆەرگايۋت. نەمەتسكيە ۋچەنىە سدەلالي ۆىۆود، چتو نا ەتوم مەستە ليۋدي جيلي نەپرەرىۆنو, ۆپلوت دو وسنوۆانيا تاگانروگا پەتروم I.

[4] پياتيگورسك – 18 فەۆراليا 1830 گودا كوميتەت مينيستروۆ ۋتۆەرديل پلان بۋدۋششەگو وكرۋجنوگو گورودا ي ەگو نازۆانيە – پياتيگورسك. پياتيگورسك راسپولوجەن نا ستاۆروپولسكوي ۆوزۆىشەننوستي، ۆ پرەدكاۆكازە. كليمات ۆ پياتيگورسكە حاراكتەريزۋەتسيا مياگكوي زيموي ي جاركيم لەتوم.

[5] بوگۋچار – پو يمەيۋششيمسيا سۆەدەنيام بوگۋچار بىل وسنوۆان كازاكامي ۋكراينسكوگو پرويسحوجدەنيا (چەركاسامي), كوتورىە ۆ 1717 گودۋ وسنوۆالي سلوبودۋ بوگۋچار ي وبرازوۆالي بوگۋچارسكۋيۋ سوتنيۋ وستروگوجسكوگو پولكا. ۆ پاميات و كازاچەم پرويسحوجدەني گورودا نا فلاگە يزوبراجيون بۋنچۋك.

[6] ساناتوري "بەلايا گوركا" – راسپولوجەن ۋ تسەلەبنوگو يستوچنيكا ۆ بوگۋچارسكوم رايونە ۆ سەلە بەلايا گوركا. ناحوديتسيا ۋ جيۆوپيسنوگو بەرەگا ر. دون ۆ وكرۋجەنيە بەلىح مەلوۆىح گور.

ۆودا، كوتورايا پودنيماەتسيا نا پوۆەرحنوست يز زەمنىح گلۋبين ۆ ەتوم رايونە، وبلاداەت لەچەبنىمي سۆويستۆامي. ۆ سەرەدينە XIX ۆەكا ۋچيتەلەم ن.ي.تاراچكوۆىم ۆ داننوي مەستنوستي بىل وتكرىت «مينەرالنىي يستوچنيك، كوەگو ۆودا كيپەلا مەلكيمي پۋزىركامي، ا نا ۆكۋس وتداۆالا سولەنوي گورچينكوي». مەستنوە ناسەلەنيە يزداۆنا يسپولزوۆالو تسەلەبنىە سۆويستۆا مينەرالنوي ۆودى پوۆىشەننوي سولەنوستي دليا لەچەنيا كوجنىح زابولەۆاني. بەلايا گوركا – ۋنيكالنىي ارتەزيانسكي يستوچنيك مينەرالنوي ۆودى. پو حيميچەسكومۋ سوستاۆۋ ۆودا يستوچنيكا بەلايا گوركا پرەدستاۆلياەت بولشۋيۋ رەدكوست. بەلوگورسكايا ۆودا وچەن جەستكايا. ونا سامويزليۆاەتسيا س ۆىسوتى 3,5-4,0 م ناد ۋرەزوم تالۆەگا دوننوگو وۆراگا ي ستەكاەت ۆ رۋسلو دونا. ۆودا تيپا «بەلايا گوركا» موجەت بىت بليزكيم انالوگوم مينەرالنوي ۆودى يستوچنيكا «ترەح ليلي» كۋرورتا ۆيسبادەن ۆ گەرماني. يسسلەدوۆانيا پروفەسسورا ۆورونەجسكوي مەديتسينسكوي اكادەمي ۆ. س. نەستەروۆا ۆ 1948 گودۋ پوكازالي پرەكراسنىە تسەلەبنىە سۆويستۆا ۆودى بەلوي گوركي. تسەننىە بالنەولوگيچەسكيە سۆويستۆا يستوچنيكا پروياۆليايۋتسيا پري لەچەني زابولەۆاني جەلۋدوچنو-كيشەچنوگو تراكتا، وبمەنا ۆەششەستۆ، پوچەك، كوجنىح زابولەۆاني. چۋدودەيستۆەننىي ەففەكت ۆودى يستوچنيكا بەلايا گوركا پو راسسكازام مەستنىح ۆەتەريناروۆ بلاگوپرياتنو سكازىۆاەتسيا نا ۆىراششيۆاني مولودنياكا كرۋپنوگو روگاتوگو سكوتا ي وۆەتس.

[7] كازانسكايا – ستانيتسا ۆ روستوۆسكوي وبلاستي. راسپولوجەنا نا لەۆوم بەرەگۋ دونا، ۆىشە ۆيوشەنسكوي، نا گرانيتسە س ۆورونەجسكوي وبلاستيۋ. سامىي ۆەرحني پو دونۋ پۋنكت راسسەلەنيا كازاكوۆ. ستانيتسا كازانسكايا، وسنوۆاننايا ۆ 1647 گودۋ، رانەە سۋششەستۆوۆالا پود نازۆانيەم كازانسكي گورودوك. ۆ تەچەنيە ستولەتي زدەس جيلي دونسكيە كازاكي، فورميروۆالسيا يح ۋكلاد جيزني، رازۆيۆالاس ساموبىتنايا كۋلتۋرا. س ناچالا XVIII ۆەكا بىۆشيە كازاچي گورودكي ۋجە وفيتسيالنو ستالي يمەنوۆاتسيا ستانيتسامي. ۆ 1790 گودۋ زالوجەنا كامەننايا تسەركوۆ، گلاۆنىي پريدەل كوتوروي وسۆياششەن ۆو يميا سۆ. ارحيستراتيگا ميحايلا 12 يۋنيا 1796 گودا (نىنچە نە سۋششەستۆۋەت). ۆ دورەۆوليۋتسيوننوي روسسي ستانيتسا كازانسكايا ۆحوديلا ۆ سوستاۆ وبلاستي ۆويسكا دونسكوگو.  ۆ 1690 گودۋ پو رەكومەنداتسي پەترا I كا­زاكي رەشيلي پەرەنەستي سۆوە پوسەلەنيە ۆىشە پو تەچەنيۋ دونا. نو نا نىنەشنەە پوستوياننوە مەستو ستانيتسا كازان­سكايا پەرەشلا ليش ۆ 1740 گودۋ. ونا ياۆلياەتسيا ودنوي يز ستا­رەيشيح نا دونۋ. سۆوە نازۆانيە پولۋچيلا وت كولودتسا – كازانتسا، كوتورىي ناحوديلسيا نا لەۆوم بەرەگۋ رەكي دون، ۆىشە ستانيتسى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz