№29. قحا جانە ۇلت قۇرۋ

مەنىڭ كەيبىر ارىپتەرىم قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستان: بىرلىك، تۇراقتىلىق، دامۋ» تاقىرىبىنداعى ءحححىى سەسسياسى «ۇلت قۇرۋ» ۇرانىمەن وتكەندىگىن جازادى. مەن سەسسياعا قاتىسقان جوقپىن، ادەتتە شاقىرۋشى ەدى، وسى جولى شاقىرمادى.

جالپى سەسسيانى وتكىزۋ وڭاي ەمەس، وعان ۇزاق ۋاقىت دايىندالادى، سويلەيتىن ادامدار ارنايى ىرىكتەلەدى. ولاردى ءبىر اي بويى استانعا جيناپ، بيىك مىنبەدەن سويلەۋگە دايىندايدى: باياندامانىڭ مىنا تۇسىندا داۋىسىڭدى كوتەر، مىنا تۇسىندا تومەندەت، مىنا تۇسىنا كەلگەندە ەلباسىنا قاراپ كوزىڭدى ويناتىپ بىلاي دەپ ايت ت.ب. ايتەۋىر، نازارباەتىڭ كەزىندە قحا سەسسياسى شوۋ فورماتىندا وتەتىن، قازىر دە سولاي شىعار. مەنىڭ سەسسيانىڭ قالاي وتكەندىگىندە شاتاعىم جوق، قالاي وتكىزسە سولاي وتكىزسىن، ءبىر جىل ۇكىمەت ۇيىندە قامالىپ وتىرعان كحا كۇندەلىكتى شارۋادان مەزى بولىپ، وسىلايشا ءبىر شەر تارقاتاتىن بولار. مەنى وسى سەسسيادا «ۇلت قۇرۋ» ۇرانىنىڭ كوتەرىلۋى قىزىقتىرالى جانە ويلانتادى. ماعان ءوتىنىش ايتقان ارىپتەستەرىم دە تاريحشى جانە ەتنوگراف رەتىندە ءوز كوزقاراسىڭىزدى ءبىلدىرىڭىزشى دەيدى، ياعني ولارعا دا وسى ۇراندى تالداۋ ماڭىزدى.

ۇلت قۇرۋ

ۇلت قۇرۋ - ورىس تىلىندەگى ناتسيەسترويتەلستۆو ءسوزىنىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. بۇل سوۆەت كەزەڭىندە عىلىمي جانە كوپشىلىك قولدى ادەبيەتتە اينالىمعا ەنگەن ۇعىم. ءبىز ول كەزدە «ءتۇرى –ۇلتتىق، مازمۇنى –سوتسياليستىك» ۇلت قۇرىپ جاتتىق. «مازمۇنى –سوتسياليستىك» دەگەن ءسوز شارتتى دەپ ەسەپتەڭىزدەر، شىن مانىندە مازمۇنى – ورىستىق دەگەن دۇرىس. ماسكەۋ «ورىستىق» دەگەندى ەڭ باقىتتى، ەڭ تاريحي، ەڭ وزىق - تاعى باسقا ۇعىمداردىڭ بالاماسى رەتىندە ۇسىناتىن، ءبىز، ياعني ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ونى ءسوز جوق قابىلدايتىنبىز. ءسىز ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ سوۆەت كەزەڭىندەگى گيمدەرىن وقىپ قاراڭىز- بارىندە دە ادامزات كوشىنىڭ سوڭىندا قالعان ءبىز سياقتى حالىقتاردى العا، باقىتقا، بولاشاققا جەتەلەگەن «ۇلى ورىس حالقى» بار.

پارادوكس مىنادا ەدى: 1917 جىلعى بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسىنە دەيىن رەسەيدە ءبىزدى «وتارلانعان حالىق»، «تۋزەمەتستەر»، «ينورودتسى» دەپ، ياعني ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن، ال 1917 جىلدان كەيىن ورىستىق سوۆەت ۇكىمەتى ءبىزدى ءىنى، قارىنداس دەپ اتاي باستادى، بىراق ءبىر، نە ەكى ساتى وزىنەن تومەندەۋ، بولەكتەۋ، جابايىلاۋ ت.ب. مىنە، سول سوۆەتتىك كەزەڭدە «ءتۇرى –ۇلتتىق، مازمۇنى –سوتسياليستىك» ۇلت قۇرۋ وتە وزەكتى بولدى.

ءبىرىنشى رەت بۇل تاقىرىپقا اسپيرانتۋراعا تۇسكەن كەزدە عانا جاقسىلاپ كوڭىل اۋدارا باستادىم، وعان دەيىن جۇرت قاتارلى عانا بىلەتىنمىن. ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەن اسپيرانتقا ول كەزدە جاتاقحانادان ورىن بەرەدى. ءۇش ادامدىق بولمەدەگى ورنىمدى ىزدەپ كەلسەم ءبىر ماڭعاز اعامىز وتىر، زاڭگەرمىن دەيدى. بىزدە كەزىندە قۇقىقتانۋ جانە فيلوسوفيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولاتىن، سوندا دوكتورانتۋرادا ەكەن. ول كىسى جۇماسىنا ءبىر رەت كىتاپحاناعا شىعادى دا، ءبىر بوقشا كىتاپ اكەلەدى. پوليگرافيالىق ساپاسى جاقسى، اق قاعازعا باسىلعان، قالىڭ كىتاپتار،. كوپشىلىگى ءار رەسپۋبليكادا ءجۇرىپ جاتقان «ناتسيونالنو-گوسۋدارستۆەننوە سترويتەلستۆو»، ونىڭ بارىسى جانە تاجىريبەسىنە ارناپ ماسكەۋدە سەريا بولىپ شىققان كىتاپتار.

ءبىز ارحيۆ شاڭىن جۇتىپ، ىزدەگەنىمىزدى ايلاپ تابا الماي، قينالىپ جۇرەمىز، كەيبىر كەرەك كىتاپتار وعك- دان تابىلماي مەجبيبليوتەچنىي ابونەنتتەگى قىزدارعا جالىنىپ ماسكەۋ، پەتەربور، ومبى كىتاپحانالارىنان العىزامىز. اعامىز بولسا كىتاپتارىنىڭ بەتتەرىن اشىپ، قاتار-قاتار تىگىنەن قويادى دا كوشىرىپ جازادى دا جاتادى. ورىسشاسى ناشارلاۋ ەدى، بىرەۋىنەن ءبىر سويلەم، ەكىنشىسىنەن ەكى سويلەم الادى-اۋ دەيمىن. اعامىزبەن اندا-ساندا اڭگىمەلەسىپ اكەلگەن كىتاپتارىن قاراپ قويامىن، بىرىنەن ءبىرى اۋمايدى، ستاندارت. بارلىعى دا ءوز تاريحىن 1917 جىلدىڭ قازان توڭكەرىسىنەن باستايدى دا، ءارى قاراي بەسجىلدىقتارمەن جالعاستىرىپ كەتەدى. 1917 جىلعا دەيىن مەملەكەت، ۇلت بولدى ما دەگەن سۇراق بۇل اۆتورلاردى اسا قىزىقتىرمايدى.

ول كەزدە تاريحشىلاردا قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى تاريح ازداپ بار ەدى. بىراق بىزدىكىلەر «دوبروۆولنوە پريسوەدينەنيە كازاحستانا ك روسسي» دەگەندى قويىپ، «دوبروۆولنوە ۆحوجدەنيە كازاحسكيح زەمەل ك روسسي-گە» كوشكەن عوي. ديسسەرتاتسيانىڭ كوپشىلىگى 01 شيفرىنا، ياعني كپسس تاريحى جانە ول شيفرمەن قورعاعاندار ماڭعاز، ءبىز سياقتىلارعا جولىقسا سەن «كولونيزاتسيا» دەگەن ءسوزدى نەگە قولداناسىڭ، قارا تىزىمگە ءىلىنىپ قالما دەپ اقىل ايتادى. كەيىن كوپشىلىگى ازاماتتىق تاريحتىڭ مامانى بولىپ شىقتى، ال سول كەزدەگى ديسسەرتاتسيالارىن كورسەڭىز سوۆوكتىڭ ءيىسى مۇرىندى جارادى.

سونىمەن «ۇلت قۇرۋ» كسرو-عا الدىمەن وداقتاس بولىپ ەنگەن، بىرتە-بىرتە كىشى ۇلىس قاتارىنا تۇسكەن بىزدەر سياقتى ەلدەرگە ۇسىنىلعان يدەولوگەمما. بۇل يدەولوگەممانى ءبىز قابىلدادىق، قابىلداماعانداردى قۋعىندادىق، ءالى دە ۇلت جانە مەملەكەت دەگەندى وزىمىزگە قاتىستى مويىندامايمىز، ءبارىن دە جاڭادان باستاعىمىز كەلەدى. «ۇلت قۇرۋدىڭ» ار جاعىندا قازاق ۇلتىن، مەملەكەتتى، ۇلتشىلدىق جانە مەملەكەتشىلدىك داستۇرلەردى مويىنداماۋ جاتقانىن وپ وڭاي كورۋگە بولادى. ول ماسەلەلەرگە كەلەسى پوستتاردا توقتالامىز

جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz