«ونەرىن سىيلاعان جۇرت ورگە شىعادى، ءداستۇرىن سىيلاعان جۇرت تورگە شىعادى» دەگەن ءتامسىل بار.

جاقىن ارادا رەسپۋبليكالىق «قازاقستان» تەلەكانالىنان قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، مەملەكەتتىك گيمنىڭ اۆتورى، كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان ۇلكەن كونتسەرت استانا قالاسىنان كورسەتىلدى. ءزاۋلىم سارايدا وتكەن اۋقىمدى شاراعا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ باستاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىسقانىن كوردىك. زالدا جينالعان حالىق ءشامشىنىڭ ءار ورىندالعان انىنە قۋانىپ، زور ىنتىزارلىقپەن قوسىلا شىرقاپ وتىردى. وسى ءبىر تاماشا كورىنىسكە قاتتى تەبىرەنگەن مەن كوزىمە كەلگەن ىستىق جاستى ارەڭ ىركىپ وتىردىم. مىنە، جاڭا، جاڭعىرعان قازاقستان! مىنە، ءوزىنىڭ تالانتتى تۇلعاسىن تۇعىرىنا قوندىرعان قازاق ەلى! ماقتانۋعا تۇرارلىق وقيعا...

وسىدان وتىز ءۇش جىل بۇرىن ءوزىم كۋا بولعان وقيعا ەرىكسىز ەسىمە ءتۇستى. 1990 جىل. شىلدە. راديوقابىلداعىشتان بەرىلىپ جاتقان سۇحباتتى قۇلاعىم شالىپ قالدى. سۇحبات بەرۋشىنىڭ داۋىسى قارلىعىڭقىراپ شىعادى. اڭگىمە ونەر، ءان تۋرالى ءوربىدى. ايتقاندارى ۇناپ وتىر. «كىم بولدى ەكەن؟» دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ءورشي ءتۇستى. ءجۋرناليستىڭ «ءشامشى اعا» دەپ  كەزەكتى سۇراعىن بەرگەن كەزدە ءوزىمنىڭ بالا كەزدەن ءانىن تىڭداپ وسكەن ءشامشى قالداياقوۆ ەكەنىن ءتۇسىندىم. سۇحبات اياقتالدى، ال مەنىڭ ويىما مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىم ەسىمە ءتۇستى.

حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى كەمەڭگەر جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «قاراتاۋ ءتاجى-كەنتاۋ» دەپ سۇلۋلىعىنا تامسانعان كەنشىلەر قالاسى شىنىندا كوركەم دە، اسەم قالا. تاۋ-كەن سالاسىندا «جىلدام بۇرعىلاۋ» (سكوروستنايا پروحودكا) جونىنەن الەمدىك رەكوردتاردى بىرنەشە مارتە جاڭارتقان، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك مادەني جاعىنان رەسپۋبليكادا اتاعى شىققان شاعىن قالالاردىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى بولدى. كارى قاراتاۋدىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان وسى شاعىن قالادا مەنىڭ بالالىق، بالداۋرەن شاعىم ءوتتى.

كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە №2 مەكتەپ-ينتەرناتىنداعى سىنىپ جەتەكشىمىز حاسەنوۆ دەگەن اعاي ءان ساباعىندا: «ال، بالاقايلار بۇگىن ءبىز مىنا ءبىر تاماشا ءاندى  ۇيرەنەمىز»، - دەدى.  قولىنداعى ءبىر  جاپىراق  قاعازدا ءان  ءماتىنى.  «ءاننىڭ اۆتورى سۇيىكتى كومپوزيتورىمىز ءشامشى  قالداياقوۆ» دەدى دە، ءوزى شىرقاي جونەلدى. «انا تۋارلى جىر» ءانىنىڭ اۋەنى مەن تاماشا ءسوزى ءبارىمىزدى بىردەن باۋراپ الدى.  شالعاي اۋىلداردان  كەلىپ،   مەكتەپ-ينتەرناتتا  وقىپ جاتقان قارا دومالاق بالالار الىستا قالعان انالارى ەسىنە ءتۇسىپ، كوزدەرىنە جاس الدى. سۇيەمەلدەۋشى اككوردەونشى بالا بىزدەن 4-5 سىنىپ جوعارى وقيتىن، كەيىننەن ەل تانىعان تالانتتى كومپوزيتور   سەيدوللا بايتەرەكوۆ ەدى...

مىنە، مەنىڭ ءشامشى اعامەن تانىستىعىم وسىلاي باستالدى.

راديوقابىلداعىشتان شىرقالعان «باقىت قۇشاعىندا» ءانى قالىقتاپ بارىپ باسىلدى. ءشامشى اعا اڭگىمەنى ارى قاراي جالعاستىردى.

ياپىراي، ءشامشىنى ءوزىن كورمەك تۇگىلى داۋىسىن ءوز قۇلاعىممەن العاش ەسىتۋىم. اڭىز اعانىڭ كوزى ءتىرى ەكەنىن، بۇل ومىردە بار ەكەنى مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. ول كەزدە الماتىداعى «قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسىندا تىرناقالدى تۋىندىلارىم «حاليمات تاعدىرى»، «جوقشى»، مۇستافا وزتۇرىك تۋرالى «بارىپ قايت، بالام، اۋىلعا!» فيلمدەرىن تەلەەكرانعا شىعارعان كەزىم. قايتسەم دە ءشامشى اعانى تاۋىپ الىپ، كينوعا تۇسىرسەم دەگەن يدەيانىڭ ءدال سول كەزدە كەلگەنى راس.

جۇمىسىن ەندى باستاعان جاس رەجيسسەردى ۇلى كومپوزيتور شامشىمەن ەفيردە كەزدەستىرگەنى ءۇشىن   جاسى جۇزدەن اسقان قازاق راديوسىنا راقمەت ايتامىن!

اقيقاتىنا جۇگىنسەك، وتكەن عاسىردا 90-جىلداردىڭ باس كەزىندە كومپوزيتور  اعامىزدىڭ  بەينەسىن،  وزىمەن ارالاس-قۇرالاس ۇزەڭگىلەس جولداستارى بولماسا، جالپى حالىق بىلە بەرمەيتىن ەدى. ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۇسىندا كينو، تەلەۆيدەنينىڭ رەسپۋبليكامىزدا دامىعان كەزى ەمەس پە؟ ول كەزدەرى   تەلەديداردى قوسا قالساڭ انشىلەرىمىز ءان ايتىپ، اقىن-جازۋشىلارىمىز ولەڭدەرىن وقىپ، الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى، مالشى قاۋىمى، كولحوزشىلار جالىندى سوزدەرىمەن ەستە قالاتىن. وكىنىشكە وراي،ولاردىڭ ورتاسىندا حالقى شىن ءسۇيىپ قابىلداعان مۇقاعاليعا دا،  جۇمەكەنگە دە،  شامشىگە  دە جانە باسقا ۇلى تۇلعالارىمىزعا ورىن تابىلمادى.

ۇلت مۇددەسى ءۇشىن تولاعاي قىزمەت ەتكەن قازاقتىڭ زيالى وكىلدەرىن دارىپتەمەۋ ساياساتى وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاۋ الىپ، ول ءۇردىس ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قاتاڭ تۇردە  اشىق جالعاسىن تاپتى.

1990 جىلى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ 60 جىلدىعىن اتاپ وتۋدەگى كەدەرگىلەر، قيىنشىلىقتار تۋرالى  جازۋشى ورازبەك بودىقوۆتىڭ «ءشامشى تۋرالى جىر» كىتابىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان.  ورەكەڭ شامشىمەن بىرگە ەگىز قوزىداي بولىپ، كومپوزيتوردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ءۇش جىلىندا جۇپتارى اجىراماي بىرگە ءجۇردى. جامبىل وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حاسەن بەكتۇرعانوۆ قالا ماڭىڭداعى دۇنگەن اۋىلىنان ءۇي قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە جەر بەرگەن. سول جەردە ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن عانا قالاپ ۇلگەرگەن ءشامشى اعامىز ح. بەكتۇرعانوۆ قىزمەت اۋىستىرعان سوڭ سالام دەگەن ءۇيىن بىتىرە الماي، تەك گاراج سالىپ العان ەكەن. سول جەردە قايران ءشامشى اعا ون جەتى جىلداي تىرشىلىك كەشكەن. بۇل جايتتەر كومپوزيتور تۋرالى كينو ءتۇسىرىلىپ بىتكەننەن كەيىن بەلگىلى بولدى.

ءشامشىنىڭ گاراجىندا ورەكەڭ مەن شاكەڭ قوڭىر كۇرەڭ شايدىڭ ۇستىندە تاڭدى اتىرىپ تالاي اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى ەكەن. ۇلى كومپوزيتوردىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قالت جىبەرمەي، قاعازعا ءتۇسىرىپ، وزىنە قايتا وقىپ بەرىپ، ءشامشى اعانىڭ تۇزەتۋلەرىمەن ريزاشىلىعىن الىپ وتىرعان.

مەن ءشامشى تۋرالى 1991 جىلى كومپوزيتوردىڭ كوزى تىرىسىندە «قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسىندا «قايران، ءشامشى»، 2010 جىلى كومپوزيتوردىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا تولىقمەتراجدى «ءشامشى»، 2012 جىلى «قازاقستان» تەلەكانالىنا ارناپ «ءشامشى قالداياقوۆ» اتتى  ءۇش ءفيلمدى وسىلاي ءۇش كەزەڭدە ءتۇسىردىم. كەيىنگى تۇسىرىلگەن فيلمدەردە ءشامشى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى فيلمگە مۇمكىندىگىمشە كىرگىزۋگە تىرىستىم. بىراق ءشامشى الەمى تۇڭعيىق، تەرەڭ، قانشا زەرتتەسەڭ دە تاۋسىلمايدى.

كومپوزيتور ءوزىنىڭ الپىس جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جايىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، الاڭداپ، مازاسىز كۇي كەشكەن. سول كەزدە جانىندا جۇرگەن ورەكەڭنىڭ ەڭبەگى وراسان زور بولدى. جازۋشى بيلىكتىڭ تالاي ەسىگىن باتىل اشىپ، ءشامشىنىڭ الپىسقا تولعانىن ايتىپ، اتاۋسىز، اتاقسىز قالماۋىن ءوتىندى. سول جىلى ءشاۋىلدىر اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعى بەرىلىپ، سول كەزدەگى اۋداندىق كەڭەستىڭ توراعاسى مۇحامەدقاسىم شاكىروۆتىڭ قولداۋىمەن اۋداندا 60 جىلدىعى تويلاندى. وسىنداي جەرگىلىكتى جەردىڭ كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارى ءشامشىنى قولدارىنان كەلگەنشە قولداعانىمەن استانامىز الماتى جاق ءۇنسىز قالدى.

1989 جىلى مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا العان اتاعى جايلى جازۋشى ورازبەك بودىقوۆتىڭ مىنا اڭگىمەسىن بەرۋدى ءجون كوردىم.

«ءشامشىنىڭ بۇل ومىردە تارتقان تاۋقىمەتى از ەمەس-ءتىن. ايتسە دە، وعان «قازاق سسر-ى ونەرىنە ەڭبەگى سىڭىرگەن قايراتكەر» دەگەن اتاق بەرىلەر ما ەكەن؟ - دەپ كۇتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ سارسىلدىرعان ازابىن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىل جەتپەيدى.

بۇل 1989 جىلدىڭ جاز ايى بولاتىن. بىزدەر شىمكەنتتىڭ تۇبىندەگى لەنينسك دەگەن اۋىلدا  تەمىربەكوۆ  رايىمقۇل  دەگەن  مۋزىكانت  جىگىتتىڭ  ۇيىندە  قوناق بولىپ وتىرعانبىز. تاڭەرتەنگىلىك گازەتتى قاراپ وتىرعان ءشامشىنىڭ داۋىسى وقىس شىقتى.

- ءما! - دەدى ول ماعان گازەتتى ۇسىنىپ. - مىنا ۋكازدى وقى.

مەن قاراسام، گازەتتە شامشىگە «قازاق سسر-نا ەڭبەگى سىڭگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى» دەگەن اتاق بەرىلگەن جارلىق جاريالانىپتى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە جالت قاراستىق. ساعاتتىڭ تىقىلى توقتاپ قالعانداي بولدى.  جۇرەگىمىزدە جۇرەتىن ءبىر ادەمى سارىن بار ەدى، ول دا ساپ تيىلدى... ال، ەڭ باستىسى، ەكەۋمىزدىڭ بار ءۇمىتىمىز بىردەن ءۇزىلدى. اسىرەسە شامشىنىكى.

سەبەبى، بار ءومىرىن شىعارماشىلىقپەن وتكىزگەن شامشىدە نە ەڭبەك كىتاپشاسى، نە ستاج جوق بولاتىن. سوندىقتان دا وعان زەينەتاقى ءتيىستى ەمەس-ءتىن. ەگەر ونىڭ كومپوزيتورلىق ەڭبەگى باعالانىپ، «ونەر قايراتكەرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق السا عانا ارنايى زەينەتاقى الاتىن. ال، «ۇزدىك مادەنيەت  قىزمەتكەرىنە»  ونداي ەرەكشەلىك ءتيىس ەمەس.

-  يە، ءبارى ءبىتتى... تىندى...  -  دەدى ءشامشى تەرەڭ كۇرسىنىپ.  -  سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن، دەگەن ەكەن بىرەۋ...

-  اپىراي، نەگە بۇلاي ەتتى؟  ولاردىڭ بۇل ءىسى ءسىزدى كومپوزيتور ەمەس، اۆتوكلۋب باستىعى دەگەنى عوي، - دەپ قالدى رايىمقۇل.

يە، كىم دەسە و دەسىن! ايتەۋىر، شامشىگە زەينەتاقى جوق. بۇكىل قازاق حالقىنا وتىز بەس جىل  رۋحاني  ازىق  بەرگەن  ءشامشى،  ەندى  الپىستان  اسىپ  ەڭكەيۋگە اينالعان شاعىندا كوك تيىنسىز قالدى دەگەن ءسوز بۇل.

- دۇنيەدە نە نارسە تەرەڭ؟ قاي كول؟ - دەدى ءشامشى داۋسى ارەڭ شىعىپ.

- بىلمەيمىن. مۇمكىن، بايكال شىعار...

-  جوق، كوڭىل، - دەدى ءشامشى.  -بىراق، سول كولدىڭ ولىگە اينالعانى جامان... قۇدايىم، بايكال سۋالا كورمەسىن.

مەن شامشىگە جالت قاراعان ەدىم، ەسىل ەر جىلاپ وتىر ەكەن. ول ەكەۋمىز ءۇش جىل بىرگە جۇرگەندە، مەن ءشامشىنىڭ شىن جىلاعانىن كورگەن ەمەسپىن. جۇرەگى نازىك، ءوزى سەزىمتال ءشامشى وپ-وڭاي كوڭىلى بوساپ، كوزىنە ۇيىرىلگەن قوس تامشىنى ءۇزىپ تاستاپ وتىرۋشى ەدى. ال، بۇل جولى شىنداپ جىلادى. الدەكىمدەردىڭ وڭدىرماي اتقان وعىنا، قولىنان بار كەلگەنى عوي، كوز جاسىمەن جاۋاپ بەردى. ءشامشى -  بالا سياقتى قورعانسىز، كەيۋانا سەكىلدى دارمەنسىز  ەدى.  سونداي ادامدى جىلاتۋ ادام جۇرەگىنە قۋانىش ەگەتىن اسەم ءاندى جىلاتقاداي بوپ سەزىلدى ماعان. مىنە، كومپوزيتوردىڭ 60-جىلدىعى قارساڭىنداعى بولعان وقيعا».

1990 جىلى شاكەڭ ءوزىنىڭ قويىن كىتاپشاسىنا «مەن قوعامعا دا، ادامدارعا دا تاۋەلدى ەمەسپىن. مەن تەك قۇدايعا عانا تاۋەلدىمىن!» دەپ جازبا قالدىرىپتى.

بۇل، زامانعا كۇيلەمەگەن، زامانى يلەمەگەن، تاڭىردەن وزگەگە باس يمەگەن اسقاق رۋح يەسى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ بيشارا پەندەلەرگە بەرگەن جاۋابى بولسا كەرەك.

«1991 جىلدىڭ 25-26 قاڭتارىندا ءشامشىنىڭ مەرەيتويىن الماتىدا اتاپ ءوتۋ ءۇشىن كىرمەگەن ەسىگىمىز دە، تەسىگىمىز دە قالمادى. ءبارى قارسى بولدى. (ورتالىق كوميتەت، مادەنيەت مينيسترلىگى). ءبىزدى قولدامادى. جۇرەگى نازىك ءشامشى ءۇشىن بۇل ادام كوتەرە الماس اۋىر سوققىلار ەدى. تالاي جەرگە ۇمىتپەن كىرىپ، دەل-سال بولىپ شىقتىق. ەڭ سوڭىندا جالىنىپ، جالبارىنعان بىزگە مادەنيەت مينيسترلىگىنەن، قازفيلورمانيانىڭ شاعىن زالىنا، ابىر-دابىر جاساماي تىنىش وتكىزىڭدەر دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى. سالىمىز سۋعا كەتىپ ەندى قايتتىك دەپ جۇرگەن ءبىز ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى توي ىسپەتتەس ەدى» دەيدى جازۋشى ورازبەك بودىقوۆ.

بۇل ءشامشى قالداياقوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە سۇيىكتى قالا المتىدا وتكەن ەڭ العاشقى دا، ەڭ سوڭعى كونتسەرتى بولدى. كونتسەرتكە سول كەزدەگى قالا اكىمى زامانبەك نۇرقادىلوۆتەن باسقا بىردە ءبىر لاۋازىمدى تۇلعالار بوي كورسەتپەدى، ەلەمەدى، ەسكەرمەدى.

قاڭتار ايىنداعى سول كونتسەرت العاش رەت كينوعا تولىق ءتۇسىرىلىپ الىندى. ءشامشىنى كورگەندە كىرپىشە جيىرىلا قالاتىن سول كەزدەردەگى لاۋازىمدى باسشىلار مىنا وقيعانى ەرىكسىز ەسىمە تۇسىرەدى.

1978 جىلى جۇرگەنوۆتىڭ 80 جىلدىعى الماتىداعى پارتيا تاريحى ينستيتۋتى جەرتولەسىندە وتكەن. سوندا عابيت مۇسىرەپوۆ سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ەركىنبەك جەكسەنبەكوۆكە قاراپ: «ەركىنبەك، قاراعىم!  ەكى «ۆولگاڭ» بار ەكەن. بىراق تۇك بىتىرمەي وتىرسىڭ. تۇك بىتىرمەگەنىڭ سول، مىنا جۇرگەنوۆ قايراتكەردى قۇلاعىڭ ەستىدى. ات-اربامەن، پولۋتوركامەن ءجۇرىپ-اق، قازاقستاندا 4 مىڭداي، ءبىر الماتىنىڭ وزىندە 18 مەكتەپ سالدىرعانىن بىلاي قويعاندا، وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن ءوزى قالاپ كەتىپ ەدى. 3 مىڭ ادام ەركىن وتىراتىن وپەرا تەاترى تۇرعاندا 150 ادامدىق جەرتولەگە جيناپ وتىرسىڭ. كەڭ زالعا حالىقتى جينامادىڭ با؟ ەڭبەگى بار ەدى عوي!» دەگەن ەكەن ۇلى جازۋشى عابەڭ.

1991 جىلى قاتتى ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتقان ءشامشى قالداياقوۆقا الماتى قالاسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى زامانبەك نۇرقادىلوۆ ۇلكەن ازاماتتىق تانىتىپ، ءشامشى قالداياقوۆ پەن اسەت بەيسەۋوۆكە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دەگەن قۇرمەتتى اتاعىن الۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. بۇل اتاق بەرىلگەننەن كەيىن ءشامشى نەبارى 2 اي 10 كۇن ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى. ون بەس جىلدان كەيىن - 2007 جىلى «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى ەلىمىزدىڭ گيمنىنە اينالدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاندى. 2023 جىلى «ەڭبەك ەرى» اتاعى بەرىلدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى تىم كەش ەدى. ارينە، ەشتەن كەش جاقسى دەگەن، دەي تۇرعانمەن قادىر مىرزا اعامىزدىڭ :

قالدىرماي ەسكەرۋسىز ءبىر ءىسىن دە،

تالانتتى قادىرلەڭدەر تىرىسىندە!

كەيدە ءبىز وندايلاردىڭ جاسى تۇگىل

كەلەمىز قادىرلەمەي ءىرىسىن دە! - دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭى كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي.

1991 جىلى ءشامشى اعا تۋرالى ءفيلمنىڭ العاشقى كادرلارىن ءتۇسىردىم. سوندا دەيمىن دا، كينو، تەلەۆيدەنيەنىڭ عارىشتاپ دامىعان جەتپىس-سەكسەنىنشى جىلدارى ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ ەسكەرۋسىز قالا بەرگەن ەكەن. ونىڭ اندەرى راديودان بەرىلىپ جاتتى. بىراق، بەت-بەينەسىن حالىق ەكراننان كورمەدى. بۇل سوندا سول كەزەڭدەگى كەيبىر لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ ىشتارلىعى مەن ترايباليزم ۋىنا شالدىققانداردىڭ شامشىگە دەگەن تەرىس كوزقاراسى ما؟ جازۋشى، دراماتۋرگ ورازبەك بودىقوۆتىڭ «ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى جىر» اتتى كىتابىنىڭ قۇندىلىعى سوندا، وندا كومپوزيتوردىڭ بىزگە بەيماعلۇم سوڭعى ءۇش جىلىنداعى قيىن ءومىرىن قاز-قالپىندا بەينەلەيدى.

«ونەردىڭ جانى - قۇشتارلىق، جاۋى - ىشتارلىق» دەگەندەي ءشامشىنىڭ سول كەزدەرى شەتقاقپاي  بولعانى راس.

بالا كەزىمىزدەن ءشامشى انىمەن ەرجەتكەن مەن ءۇشىن اعانىڭ وبرازىن دەرەكتى فيلم ارقىلى ءوزى سۇيگەن، ءوزىن سۇيگەن حالقىنا جەتكىزۋ نەگىزگى ماقساتىم بولدى. «مۇڭداسارعا كىسى جوق، ءسوزدى ۇعارلىق» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي بۇل دا بولسا ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ جارالى جانىنا دەمەۋ بولار دەگەن ۇلكەن ءۇمىت ەدى. سەبەبى سول كەزدەرى كوپشىلىك حالىق، اندەرىن جاتقا ايتقانىمەن، ءسۇيىپ ورىنداعانىمەن كوزى تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان ءشامشىنىڭ بۇل ومىردە بار-جوعىنان بەيحابار ەدى-اۋ.

فيلم ءشامشى اعانىڭ ادامي قاسيەتىن، بولمىسىن تولىق قامتيتىن بولۋى كەرەك دەپ شەشتىم. كەرەكتى ماتەريالدار جيناماق بولىپ، ارحيۆتەردى اقتارۋ ءۇشىن كينوفوتو مۇراعاتىندا بولىپ، قانشا ىزدەسەم دە ءشامشى اعانىڭ بەينەسىن كينوحرونيكالاردان تابا المادىم. ۇلتتىق كىتاپحانادان الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا شىققان اندەرىنىڭ نوتالارىن عانا تاپتىم. باسقا ماردىمدى اقپاراتتار بولماي شىقتى. بۇل مەنى تىعىرىققا تىرەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەگەن وي مازالاي بەردى.

كينوستسەناري جازۋ ءۇشىن دە كوپ نارسەنى زەرتتەۋ كەرەك. شاكەڭ تۋرالى بىردەڭە بىلەدى-اۋ دەگەن ادامداردان سۇراستىرىپ ەدىم: «ەەە، ءشامشى الماتىنى تاستاعالى قاشان.  ونى جامبىل، شىمكەنت جاقتان ىزدە» دەپ كەڭەس بەردى. ءسويتىپ قاتتى قينالىپ جۇرگەنىمدە، قۇداي بەرىپ، «لەنينشىل جاس»،  «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتتەرىندە جازۋشى، دراماتۋرگ  ورازبەك  بودىقوۆتىڭ «ءشامشى  قالداياقوۆ تۋرالى  جىر»  دەگەن  پوۆەسىنەن ۇزىندىلەر جاريالاندى، وزىمە كەرەكتى ءبىراز ماعلۇماتتاردى سول گازەتتەردەن الدىم.

بۇل كىتاپ 1994 جىلى جارىققا شىقتى. فيلم ءتۇسىرىلىپ بىتكەننەن كەيىن شاكەڭ تۋرالى كوپ ماعلۇماتتاردى وسى كىتاپتان وقىپ ءبىلدىم. اتتەڭ، كينو ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا  وسىناۋ كوپ  ماعلۇماتتان قۇلاعدار بولعانىمدا كينوعا كىرگىزەر ەدىم-اۋ دەپ وكىندىم. بىراق ءساتى ءتۇسىپ 2010 جىلى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا تۇسىرىلگەن «ءشامشى» اتتى تولىقمەتراجدى فيلمدە وسى ولقىلىقتاردى تۇزەتۋگە تىرىستىم.

قايران ءشامشى، ورەكەڭە بار سىرىن اقتارعان ەكەن. باسىنان وتكەن وقيعالارىن، اڭگىمە-دۇكەن،  ازىلدەرىن جازۋشى مۇقيات قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ءشامشىنىڭ كومپوزيتورلىعى ءبىر باسقا، ونىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ اڭگىمە ايتقاندا تىڭدارماندارىن وزىنە باۋراپ الاتىن اڭگىمەشىلدىگى ءبىر باسقا ەكەن. ال، شاكەڭنىڭ تاپقىر دا، ۇتقىر انەكدوتتارى اينالاسىنداعىلاردى ءبىر جالىقتىرعان ەمەس. كومپوزيتور قازاقتىڭ حالىق اندەرىنىڭ تاريحىن وتە جاقسى بىلگەن. اسىرەسە، اقان سەرىنىڭ «شىرماۋىق» ءانىن تىڭداۋدان ءبىر جالىقپاعان.

احاۋ، دۇنيە جالعان،

ءوتتى-اۋ ارمان.

سۇم تاعدىر شىرماۋىقتاي،

شىرماپ العان.

اقان سەرىنىڭ وسى ءبىر ولەڭ شۋماعى ءشامشى تاعدىرىمەن ۇندەسىپ جاتقانداي... ال، ەستايدىڭ «قورلانىن» ءشامشىنىڭ ءوزى ورىنداعاندا، قاناتىن جايعان قۇستاي ەكىلەنىپ، تەبىرەنىپ، ناقىشىنا كەلتىرە ورىندايتىنىن تالاي جۇرت تامسانا ايتقانىن ەسىتتىك.

1991 جىلى قاڭتار ايىندا ءشامشى اعامىزدىڭ 60 جىلدىعى الماتىداعى كونتسەرت زالىندا ءوتتى دەدىم عوي. ەكى كۇن قاتارىنان بولعان كونتسەرتكە حالىق كوپ كەلدى. سول جولى ءشامشى اعامەن كەزدەسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. اينالاسىندا قاۋمالاعان قاراپايىم حالىق قوشەمەتتەپ-اق ءجۇر ەكەن. قۋانىپ قالدىم. بۇل جەردە اڭگىمەلەسۋدىڭ  رەتى كەلمەس، كەيىن جەكە سويلەسەرمىز دەپ شەشتىم.   الايدا، مۇنىمنىڭ قاتە  ەكەنىن كەش ءتۇسىندىم، سەبەبى، تاعى دا ءشامشى اعامىزدى تابا الماي  قالدىم. ول كىسىمەن جۇزدەسكەنىمشە دە تامىلجىعان تامىز ايى كەلىپ جەتتى. شاكەڭ شىمكەنت قالاسىنان مەنىڭ ۇيىمە تەلەفون شالىپ، الداعى اپتادا الماتىعا كەلەتىنىن ەسكەرتتى دە، «بارعان سوڭ حابارلاسام» دەدى. بۇدان بۇرىن سۇحباتتاسىپ كورمەگەن اداممەن كەزدەسۋگە ىشتەي دايىندالىپ ءجۇردىم.

سول ەكى ارادا جول ءتۇسىپ جامبىل (قازىرگى تاراز) قالاسىندا تۇراتىن تولستوي اعانىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىم. (ول كەزدە ءشامشى اعانىڭ جامبىلدا تۇراتىنىنان حابارسىزبىن. نەگىزى شاكەڭ ءوزىنىڭ تۇراق جايىن وزگە تۇگىلى جاقىن جولداستارىنا دا كورسەتۋگە نامىستانىپ جۇرەدى ەكەن). اڭگىمە ۇستىندە ءشامشى اعانى كينوعا تۇسىرسەم دەگەن ويىمدى ايتقانىمدا، سول كەزدەرى مۋزىكا ۋچيليششەسىنىڭ مۇعالىمى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن ۇلدار جەڭگەم:

- ءشامشى قالداياقوۆ اعامىز وسى ءۇيدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولىپ، مىنا توردە وتىرعان، - دەپ جاتىر. وقيعا بىلاي بولعان ەكەن. ەرتە كوكتەمدە ءشامشى اعا، ءوزىنىڭ «جيگۋلي» ماركالى اۆتوكولىگىنە كەرەكتى قۇرال-سايماندار ىزدەپ، جامبىل وبلىسىنىڭ «كاماز» ورتالىعىندا ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەيتىن اعانىڭ جۇمىس ورنىنا كەلەدى. جۇمىس بولمەسىندە ءبىر توپ جىگىتتەر وتىرعان ەكەن. جۇپىنى كيىنگەن قاراپايىم ادام ەسىكتەن كىرىپ كەلگەندە العاشىندا ءبارى اتاقتى كومپوزيتوردى تاني قويماپتى.

- مەن ءشامشى اعالارىڭ بولام، قاراقتارىم، تۇلپارىمنىڭ اياعى اقساپ، دەم جەتپەي، «ەمدەۋ» كەرەك بولىپ تۇرعانى، - دەپ سىپايى عانا بۇيىمتايىن ايتادى. سول ساتتە اعاي:

- ءشامشى اعا، ءسىزدى تانىمايتىن قازاق قازاق ەمەس، كەشىرىڭىز، - دەپ اتىپ تۇرىپ امانداسادى. سوندا شاكەڭ تابان استىندا ءازىل-قالجىڭعا بوي الدىرىپ بىلاي دەيدى: - ءىشى قابىسقان ءبىر اش قاسقىر: «جەمتىك ىزدەپ، اۋىلعا جاقىنداسام بولدى، اۋىلدىڭ ءبىر توپ يتتەرى «اندەتىپ» الدىمنان شىعا كەلەدى. ويپىرماي، بىرەۋىن دە تانىمايمىن، ولار مەنى قايدان تانىپ قويادى وسى. وعان اپاڭ دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭمىن»، – دەپ ءبارىمىزدى ءبىر كۇلدىرىپ الدى.

سونىمەن اۆتوكولىگى جوندەلىسىمەن، اعاي شاكەڭدى ۇيىنە اپارىپ، قۇرمەتتى قوناق ەتىپ سىيلاپ جىبەرگەن ەكەن. ءشامشى اعا، سوندا ءوزىنىڭ جاعالبايلى رۋىنان، اتا-بابالارى كونە، شەجىرەلى سوزاق جەرىنەن ەكەندىگىن، ال ءوزى ءال فارابي سىندى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى تۋىپ-وسكەن قاسيەتتى وتىرار جەرىندە دۇنيەگە  كەلگەنىن ماقتانىشپەن ايتىپتى. «ءشامشى اعا ءبىزدىڭ ءتۇپ ناعاشىمىز بولىپ شىقتى» دەگەن ەدى سوندا اعاي.

ءشامشى اعا ايتقان ۋاقىتىندا كەلىپ، تەلەفون شالىپ، قۇرمانعازى وركەستىرىنىڭ عيماراتىندا بولاتىنىن ايتتى. سالىپ ۇرىپ سوندا باردىم. دالادا اپتاپ ىستىق بولعانىمەن، بۇل جەردە سالقىن ەكەن. اناداي جەردە، باسىندا قازاقى ويۋلانعان تاقياسى بار ءشامشى اعامىز ءانشى زەينەپ قويشىباەۆامەن اڭگىمەلەسىپ تۇر. جاندارىندا ەشكىم جوق. جۇرەكسىنگەنىمدى بىلدىرمەي جاندارىنا تاقاۋ كەلدىم. مىنە،  ءساتى  ءتۇسىپ  كوپتەن  سويلەسە  الماي  جۇرگەن   ءشامشى  اعانىڭ  جانىندا تۇرمىن.  ورتا بويلى،  قاراپايىم  كيىنگەن. شىرايلى  جۇزىندە  اق  قىراۋ شالعان مۇرتى دا وزىنە جاراسىپ تۇر.

- اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا،  –  دەپ امانداسىپ قولىن الدىم.  – ءسىزدى كينوعا تۇسىرەم دەپ، ابدەن مازاڭىزدى الىپ، ارتىڭىزدان قالماي جۇرگەن تىلەگەن احمەت دەگەن ءىنىڭىزبىن دەپ قول الىسىپ  امانداسىپ جاتىرمىن.

شاكەڭ زەينەپ اپايعا: «وسى ۋاقىتقا دەيىن «ءسىزدى كينوعا تۇسىرسەك» دەپ ەشكىم كەلمەگەن ەدى، «مەنى تۇسىرىڭدەر» دەپ مەن دە ەشقايدا بارماعان ەكەم. ال، مىنا ءىنىم قايدا جۇرسەم دە تاۋىپ الىپ، «ءسىزدى قايتسەم دە كينوعا ءتۇسىرۋىم   كەرەك» دەپ نيەت قىلىپ ءجۇر ەكەن، مەن كەلىسىمىمدى بەردىم»، - دەدى. اپاي دا «شاكە-اۋ، ءسىز تۇسپەگەندە كينوعا كىم ءتۇسۋى كەرەك؟» دەپ  قولداپ جاتتى.

- ءشامشى اعا، مەن ءسىزدىڭ جيەنىڭىز بولامىن، - دەيمىن عوي ءوزىمدى جاقىن تارتىپ.

- ءاي، جيەن ەل بولماس... - دەپ جىلى جىميىپ ءشامشى اعا ەركەلەتە ارقامنان قاقتى.

- اعا، «جەلكە اس بولار – مايى بولسا، جيەن ەل بولار - مالى بولسا» دەگەن ءتامسىل بار عوي، - دەگەنىمدە ءشامشى اعا دا، زەينەپ اپا دا راحاتتانا كۇلىپ الىپ:

- اينالايىن ءىنىم، ءبىر جاعى قالجىڭ، ءبىر جاعى ءازىلىم  عوي، - دەپ مەيىرلەنە اعالىق ىقىلاسپەن ءۇن قاتتى. وسى العاشقى كەزدەسۋدەن-اق  مەن  شامشى اعانىڭ سىپايى مىنەزى مەن قاراپايىمدىلىعىنا، مەيىرباندىعىنا، وزىنە عانا ءتان كىشىپەيىلدىلىگىنە، سۇحباتتاسىن سۇيكىمدىلىكپەن باۋىرىنا تارتا بىلەتىنىنە  ابدەن ءتانتى بولدىم.

قۋانىشىمدا شەك جوق. سول جەردە بولاشاق ءفيلمنىڭ جوسپارىن اقىلداسىپ تا ۇلگەردىك. شاكەڭ:  «ءبىر ايدىڭ  شاماسىندا شىمكەنت جاققا بارىپ كەلەرمىن، سودان كەيىن جۇمىستى باستايىق» - دەدى. ءبىز وسىلاي  كەلىستىك.

مەن بولاشاق ءفيلمنىڭ جوباسىن ويلاستىرا كەلە، مىناداي شەشىمگە كەلگەن ەدىم.  شاكەڭ كەزىندە  قيىر شىعىستا ءتورت جىلداي اسكەري قىزمەتتە كوماندير بولعان ەكەن. كىم بىلەدى، سول ءبىر ءساحاليننىڭ قارلى بورانى مەن تەڭىز تولقىندارىنان،  سالقىن  جازى  مەن   كۇزگى  سۋىقتارىنان  ءبىر  مەزگىل تىنىستاپ وتىرعاندا، الىستاعى كونە، قاسيەتتى وتىرار  ەسىنە  ءتۇسىپ، سارعايعان ساعىنىشىنان نەبىر اۋەندەر تۋعان شىعار...

فيلم شاكەڭنىڭ اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن جەرى – ساحالين ارالىنان باستالۋى كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان، 60-قا كەلگەن اعامىزدى 25-ىندە ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىن ارالاتىپ كوڭىل سەرگىتىپ قايتۋ ەدى.

2010 جىلى كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالىنىڭ يدەياسىمەن، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ پرەزيدەنتى ەرمەك امانشاەۆتىڭ قولداۋىمەن تولىقمەتراجدى «ءشامشى» اتتى كينو مەنىڭ رەجيسسۋرالىعىمدا جارىققا شىقتى. قالدىبەك شارق ۇرىپ ىزدەپ ءجۇرىپ اقتوبە قالاسىنان شاكەڭنىڭ ساحاليندە اسكەري قىزمەتتە بىرگە بولعان دوسىن تاپتى. ول ءوز سۇحباتىندا: «ءشامشى، ماندولينادا تاماشا اندەر ورىندايتىن. ول اسپاپتى قيىر شىعىسقا وزىمەن بىرگە الىپ باردى.  سونىمەن قاتار، وفيتسەرلەر كلۋبىندا ۆالس بيلەگەندە ايدىن كولدە قالىقتاپ جۇرگەن اققۋ ىسپەتتەس سىڭارىن شىر اينالدىرىپ بىزدەردى تامساندىرىپ جىبەرەتىن» دەپ ەسكە الادى.

سونىمەن، ساحالينگە ۇشۋ ءۇشىن، ءبىر اي بۇرىن بيلەت الۋ كەرەك ەكەن.

الماتى-حاباروۆسك، ودان ءارى باسقا كولىك دەي مە، ايتەۋىر نە كەرەك بيلەت قولدا، ەندى ءشامشى اعانىڭ كەلۋىن، تاعاتسىزدانا كۇتىپ ءتۇسىرۋ توبى ساقاداي ساي وتىردىق.

شاكەڭنىڭ «كەلەمىن» دەگەن ۋاقىتى دا بولدى. بىراق ول كىسى كەلمەدى. «اپىر-اي، نە بوپ قالدى ەكەن؟»  دەگەن وي مازالاي بەردى، ۋادەسىنە بەرىك جان ەكەنىن، ءجۇرىس-تۇرىسىندا جيناقىلىق، ۇستامدىلىق بار ەكەنىن العاشقى كەزدەسۋلەردەن-اق سەزىپ قالعام. دەرەۋ شىمكەنتتەگى تۋىسىنا حابارلاستىم. سويتسەم، شاكەڭ اياق-استىنان ناۋقاستانىپ قالىپتى، قازىر ارىس ساناتوريىندە ەمدەلىپ جاتىر ەكەن.  «ەندى قايتتىم؟»  دەپ نە ىستەرىمدى بىلمەي جۇرگەندە سول جاقتان اقىن دوسى سابىرحان اسانوۆ اعامىزدىڭ كەلە قالماسى بار ما... تەلەفون ارقىلى حال-جاعدايىن سۇراستىرىپ جاتىرمىن. «ءشامشى اعانىڭ ءحالى وتە ناشار، قينالىپ جاتىر، كەشە ءشاۋىلدىر كولحوزىنداعى قارىنداسىنىڭ ۇيىنە اكەلدى» دەدى ول كىسى. سول كۇنگى «الماتى- شىمكەنت» جۇردەك پويىزىمەن وپەراتور امان ىسمايىلوۆ ەكەۋمىز اسىعا جولعا شىقتىق. ماقساتىم - قايتكەن كۇندە دە اۋىلعا بارىپ، اعانىڭ ءحالىن ءبىلۋ، ىڭعايى كەلسە كينوعا سويلەتىپ ءتۇسىرىپ الۋ بولدى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي السامشى. ويلار سان-ساققا جۇگىرەدى، وعان پويىزدىڭ دوڭگەلەكتەرىنىڭ تارسىلى قوسىلعانداي...   تاڭ  اتا  كوزىم  ىلىنىپ  كەتكەن  ەكەن. پويىز توقتاپ تۇر. شىمكەنتتكە كەلىپپىز. تاكسي جالداپ، 150 شاقىرىم جەردەگى شاعىن اۋىلعا جەتكەنىمىزشە، ءتۇس اۋىپ قالعان ەدى. تىپ-تىنىش اۋىل كوشەسىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. اركىمنەن سۇراستىرا كەلە، ءۇيدى دە تاپتىق. اساي-مۇسەيلەرىمىزدى كوتەرە-موتەرە اۋلاعا كىرىپ كەلسەك، قايران ءشامشى اعا ەسىك الدىندا ەكى يىنىنەن ارەڭ دەم الىپ، اۋلاداعى اعاش كولەڭكەسىندە وتىر ەكەن. كورمەگەنىمە ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان ەدى، قاتتى جۇدەپ كەتكەنىن بىردەن بايقادىم.

ساۋ ەتىپ ءبىزدىڭ توسىن كەلۋىمىز ءشامشى اعا ءۇشىن كۇتپەگەن جاي بولدى.

ءۇش كۇن ورنىنان تۇرا الماي، قاتتى قينالىپ جاتقان شاكەڭ ءبىز كەلەردىڭ الدىندا عانا باسىن كوتەرىپ، ەسىن جيىپ وتىرعانى سول ەكەن. قانشا قينالىپ وتىرسا دا سىر بىلدىرمەي، ءبىراز اڭگىمە ايىپ، «قايىقتا»، «بارىنەن دە سەن سۇلۋ»، «مەنىڭ قازاقستانىم» اندەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداپ بەردى.  سول وتىرعان جەرىندە ايتقاندارىنىڭ ءبارىن كينوتاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىق. بۇل كينوكادرلار تۇگەلىمەن تەلەفيلمگە ەنگىزىلدى. باسىندا كوگىلدىر ەلتىرى تەرىسىنەن تىگىلگەن باس كيىمى، كوزىندە مۇڭ، ناۋقاستان، الدەبىرەۋلەردىڭ قياستىعىنان قاجىعان شاكەڭنىڭ قولىندا تەمەكى... بۇل بەينە كورەرمەندەردىڭ ەسىندە قالعان شىعار دەگەن ويدامىن.

جاقىندا استانادا وتكەن ۇلكەن كونتسەرتتە دە ءشامشىنىڭ وسى بەينەسى بارىنشا قولدانىلدى. كەيىننەن وسى كينوكادرلار كىتاپتارعا، جۋرنالدارعا دا باسىلىپ شىعىپ، ەلگە تاراپ كەتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ءدامدى سورپا دا دايىن بولعان ەكەن. شاكەڭدى كوپ قيناماي، ۇيگە كىرىپ، قازاقشا جايىلعان داستارحانعا كەلىپ، مالداس قۇرا جايعاستىق.  شاكەڭ ىستىق سورپانى شىنتاقتاپ جاتىپ  ىشكەندەي بولدى. داستارحان ۇستىندە، ءبىزدى جوندەپ كۇتە الماعانىنا وكىنگەندەي: «ءىنىم تىلەگەن، مىنا اۋرۋدان ايىققان سوڭ ءبىز كينو ءتۇسىرۋدى شاعالالى شاردارادان باستايىق، ول جەردە كينو تۇسىرۋگە بار جاعدايدى جاسايتىن، جاقسىلاپ كۇتىپ الاتىن  ىنىلەرىم بار»...  ول ءسوزىن اياقتاي الماي، ۇزاق جوتەلىپ الىپ اۋىر كۇرسىندى.

سول جىلى وتىرار اۋدانىنىڭ مەرەي تويىنا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقانىن، شاكەڭنىڭ وعان قوسار  ۇلەسى - اقىن سابىرحان اسانوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان «وتىرارداعى توي» ەكەنىن ءوز اۋزىنان ەستىدىك. «مازاسىن المايىق، دەم السىن» دەگەن ويمەن ول كىسىگە دەنساۋلىق تىلەپ، اۋدان ورتالىعىنا  تارتتىق. كونە وتىرار جەرىندە كينوعا كىرەتىن ءبىراز ەپيزودتار ءتۇسىرىلدى، سودان، ءبىر كەزدەرى ءشامشى  اعامىز ونەر جولىن باستاعان تاشكەن قالاسىنا  بارىپ، كەرەكتى دەگەن جەرلەردى ءتۇسىرىپ قايتتىق.

بۇدان كەيىن ءشامشى اعانى ءتۇسىرىپ الۋعا مۇمكىنشىلىك بولمايتىنىن مەن قايدان بىلەيىن...  بارىمىزدە دە «ساۋىعىپ كەتەر» دەگەن ۇلكەن ءۇمىت بولدى... امال نە... اللانىڭ ىسىنە شارا بار ما؟..

شاكەڭنىڭ اياق-استىنان ناۋقاستانىپ قالۋىنا بايلانىستى، تولىققاندى فيلم تۇسىرۋگە جاعداي  كەلمەدى. تەلەفيلمدە ماندولينامەن ءشامشى ءانىن شىرقاپ وتىرعان اۋىل تراكتورشىسىنىڭ  بەينەسى، شاعىن كولحوز كلۋبىنداعى كونتسەرت، كومپوزيتور ءانىن تىڭداۋعا  كەلگەن كورەرمەندەر سۇحباتى، ات جارىسى، اۋىل بازارىنان تۇسىرىلگەن كينوكادرلار  ءشامشى اعانىڭ تۋعان جەرى  - قاسيەتتى وتىراردىڭ قاراپايىم ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەڭبەك ادامدارى ەدى.

شاكەڭدى سول اۋىلدا جاتقان جەرىنەن الماتىعا الدىرىپ، سوۆميننىڭ اۋرۋحاناسىنا جاتقىزعان  اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بولاتىن. ايتپەسە، تەك كوممۋنيست شەنەۋنىكتەر ەمدەلەتىن اۋرۋحاناعا پارتياعا دا مۇشە ەمەس، ومىرىندە كومپارتياعا جاعىمپازدانىپ ءبىر ءان جازباعان ءشامشى قالداياقوۆتى كىم جولاتا قويار دەيسىڭ؟..

ءفيلمدى مونتاجداۋ ۇسىتىندەمىن. ول كەزدە قازىرگىدەي ۆيدەو جوق، كينوپلەنكاعا تۇسىرەمىز، ونىڭ دا ءوز قيىنشىلىقتارى جەتەرلىك، كوپ ۋاقىتتى الادى... كۇندە جۇمىستان سوڭ شاكەڭە ءبىر سوقپاي  كەتپەيمىن، جاڭا  گازەتتەر اپارىپ، ءفيلمدى مونتاجداۋ بارىسىنان حاباردار ەتىپ تۇرامىن.

1991 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا شاكەڭدى اۋرۋحانادان ۇيىنە الىپ كەتۋگە كەلدىك. وتباسىنا بارىپ جۋىنىپ-شايىنىپ دەمالعانىن قالادى. شاكەڭ وسى ەكى ايدا قاتتى السىرەپ قالىپتى. ءتىپتى، السىزدىكتەن ءوز اياعىمەن جۇرە دە الماي قالعان ەكەن. ءتۇسىرۋ توبىنىڭ سالدىرلاپ قالعان ەسكى  «كۋبان» اۆتوبۋسىنا دەيىن كولياسكاعا وتىرعىزىپ جۇرگىزىپ كەلەم...  ءشامشى اعادا ءۇن جوق. اۋىر وي ۇستىندە. ليفتىمەن ءۇشىنشى قاباتتان ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا: «مىنە، وسىنداي  كۇيگە  تۇستىك، قاراعىم»، دەپ اۋىر كۇرسىندى ءشامشى اعا. كوپ سويلەمەدى.

شاكەڭدى ۇيىنە الىپ كەلىپ، وتباسىنىڭ ورتاسىندا كينوعا ءتۇسىرىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ۇلدارى – ابىلقاسىمدى رويالدا، مۇحتاردى سكريپكادا ويناتىپ ءتۇسىرىپ الدىق. ەكەۋى دە مۋزىكانت، كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن.

جاڭا جىلدىڭ الدىندا كومپوزيتورلار ءشامشى قالداياقوۆ پەن اسەت بەيسەۋوۆكە «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى» دەگەن اتاق بەرىلدى دەدىم عوي. سونى ءشامشى اعاعا ايتقانىمدا:

-  راحمەت، ەلەپ-ەسكەرگەندەرىنە، - دەپ سەلقوس قانا ايتتى دا توسەگىنە جانتايىپ ۇزاق ءۇن-ءتۇنسىز جاتىپ قالدى.

ساعىندىرعان ساحالين دە، باسقا دا تۇسىرۋگە جوسپارلانعان ەپيزوتتار سول ارمان كۇيىندە قالا بەردى...

ءبىر كەزدەرى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ءشامشى اعاعا سىيعا بەرگەن ءۇش بولمەلى پاتەرىندە، ءشامشى تۋرالى ءفيلمنىڭ سوڭعى كادرلارى تۇسىرىلگەن ەدى.

ۇيدەگى ءتۇسىرىلىمدى اياقتاپ، كەتۋگە جينالىپ جاتقانبىز. ۇيدەن نان اۋىز تيمەي كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتەردى بايقاعان شاكەڭ: «جىگىتتەر، ءسال كىدىرە تۇرىڭدار»، - دەدى دە بولمەگە قاراي بەت الدى «شاكە، اۋرە بولماڭىز»، - دەپ ارتىنان مەن دە كىرگەم. شاكەڭ قالتاسىنان كىلتىن الىپ، بۇرىشتا تۇرعان كىشىگىرىم تەمىرجاشىكتى اشىپ، ىشىنەن ەرتەرەكتە شىققان ءبىر بوتەلكە ماسكەۋدىڭ ايرىقشا اق اراعىن الىپ، «جاڭا جىل كەلىپ قالدى عوي. قاسىڭداعى انا جىگىتتەردى سىيلا»، - دەپ ماعان ۇسىنا بەردى. «شاكە، بۇل جەردە ىشەتىن ادام جوق»، - دەپ راقمەتىمدى ايتىپ، سىيىن وزىنە قايتاردىم. ال، ءشامشى اعانىڭ وسىدان كوپ جىل بۇرىن اقان سەرىنىڭ باسىنا ءتاۋ ەتىپ بارىپ كەلگەنىنەن سوڭ تەنتەك سۋدى ساپ تيعانىن ورەكەڭ كىتابىنان كەيىنىرەك ءبىلدىم. قايران، ءشامشى اعا، سول ساتتە «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەگەن ۇستانىمدى ۇستاپ، پالەنباي جىل پايدالانىلماي جاتقان شيشانى جىگىتتەرگە سىيلايىن دەگەنى مە ەكەن دەپ ويلادىم.

سونىمەن نە كەرەك، ءفيلمنىڭ مونتاجىن ءبىتىرىپ، كوشىرمەسىن جاسايتىن تسەحقا تاپسىردىم. دەگەنمەن، كوڭىل شىركىن كونشىمەدى. سەبەبى، شاكەڭنىڭ ناۋقاسىنا بايلانىستى «ايتىلۋى كەرەك ەدى-اۋ»، دەگەن كوپ نارسەلەردى ىسكە اسىرا المادىم... تەك قانا ءشامشى اعامدى ءىرى پلاندا، ۇلكەن وي ۇستىندە ءتۇسىرىپ العانىما شۇكىرشىلىك ەتتىم. سول كادرلارعا قاراپ وتىرىپ، ول كىسىنىڭ بەتجۇزىنەن، كوز جانارىنان ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىت تابىن سەزىمتال جۇرەك سەزەر دەپ ويلايمىن.

فيلمدەگىباستى ەپيزودتاردىڭ ءبىرى، ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» انىنە ارنالعان. ول ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن كينوسۇحباتتا قىسقاشا بايانداپ بەرگەن ەدى.

1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە، مەن الماتى كوركەم-سۋرەت ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەنمىن. وقيعا باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن، 16-نان 17-نە قاراعان ءتۇنى جاتاقحاناداعى ستۋدەنتتەر جانتالاسىپ ۇراندار جازىپ جاتتى. ءبىر توپ جىگىت ءتۇن جامىلىپ، قالا جاستارىن الاڭعاشىعۋعا ۇگىتتەۋ ءۇشىن، قالاداعى ستۋدەنتتەر جاتاقحانالارىنا اتتانىپ كەتكەن.

مەن ءۇشىن جەلتوقسان كوتەرىلىسى وسىلاي باستاۋ العان ەدى. ستۋدەنت جاستار تاڭعى ساعات سەگىزدە ۇراندارىن ۇستاپ، الاڭعا شىقتى. «مەنىڭ  قازاقستانىم» انىمەن رۋحتانىپ، مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەرگە قارسى جان اياماي قاتتى قارسىلىق كورسەتكەنى كوپكە ايان. ورتالىق الاڭعا جينالعان  بوستاندىق سۇيگىش جاستاردىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ شىرقاعان «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى الاڭدى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدى سىلكىنتكەندەي ەدى.

كادردا: قارت انا جالعىز ءوزى تريبۋنا جانىنداعى تەپكىشەكتە وتىر. ءاجىم باسقان بەت جۇزىندە قاسىرەت تابى كورىنەدى. بۇل ۇل-قىزدارى جاپا شەككەن كوپ انالاردىڭ بىرەۋى ەدى. الىستان بۇلدىرشىندەر حورىنىڭ ورىنداۋىندا «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى ەستىلەدى، ول بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسەدى. ەكراندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كورىنىستەر ءوتىپ جاتىر. بۇل -  كگب تىڭشىلارىنىڭ جاسىرىن ءتۇسىرىپ العان دەرەكتى كينوبەينەلەرى بولاتىن.

مىنە، قارتا انا، جازىقسىز جازالانعان ورىمدەي جاستاردىڭ كوز جاسى، جوساداي بولىپ قاندارى توگىلگەن الاڭدا وتىر. قۇلاعىنا شىڭعىرعان ءسابيىنىڭ داۋىسى ەسىتىلگەندەي. ول ورنىنان ازەر تۇرىپ سىلبىپ باسىپ كەتىپ بارا جاتىر. «مەنىڭ قازاقستانىم» جاستاردىڭ ورىنداۋىندا كۇشەيە ءتۇستى.

1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا كەزەكتى كينو ءتۇسىرۋ قامىمەن ءبىر اپتاعا جولساپارعا شىقتىم. ول جاقتا جۇرگەندە دە بولاشاق ءفيلمنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋمەن بولدىم.

ءىسساپاردان الماتىعا كەلە جاتىپ، پويىزداعى راديودان قايران ءشامشى قالداياقوۆتىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدىم. ەكىنشى ۆوكزالدان تۋرا عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار تەاترىنا تارتتىم.  حالىق كوپ جينالعان ەكەن، كەلىپ جاتقاندار لەگى تولاسسىز. وڭاشادا تۇرمىن. كوز الدىمنان ءوزىم كورگەن ءشامشى اعانىڭ بەينەسى كوز الدىمنان كينوداعىداي ءوتىپ جاتتى. مەن ءشامشى اعامەن ءۇنسىز قوشتاستىم.

«ءبىز ءشامشىنىڭ دۇنگەندەر اۋىلىنداعى وسى تۇراعىنان سوڭعى رەت 1991 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 30 جۇلدىزىندا اتتاندىق. ول گاراجدان شىعا بەرە ءوز ۇيىنە ءتىنتي قاراپ ءبىراز بوگەلدى. ەندى قايتىپ بۇل تۇراعىنا كەلمەيتىنىن سەزگەن سەكىلدەنىپ، كوزىنە جاس الدى.

- قوي، ءشامشى، قاپالانباي اتتان. قۇداي قالاسا، بىرەر ايدا قايتا ورالامىز، - دەدىم مەن.

-ءدام تاتايىق، - دەدى ءشامشى.

ءسويتتى دە، تۇكپىردەن ءبىر دوربا قۇرت الدى. ماعان ءبىر ۋىسىن بەردى.

- قالعانىن قالتاڭا سالىپ ال. كەي كەزدەرى ەرمەك قىلارسىڭ، - دەدى ول.

ونى كۇتىرلەتىپ جەپ قوياتىنداي مەندە دە قايسىبىر ءتىس بار دەيسىڭ. سول قۇرت مەنىڭ جان قالتامدا ۇزاق ءجۇردى. سونى اۋرۋحانادا جاتقان شامشىگە (25 اقپان، 1992 جىل) بەردىم.

- ويپىرماي، ءالى ساقتاپ ءجۇر ەكەنسىز عوي، - دەدى ول قۇرتتى قولىنا الىپ. - اكەلىڭىزشى، ءبىر تىستەپ ءدام تاتايىن، قايران اۋىلىمدى، اينالايىن اپامدى ەسىمە الايىنشى.

مەن سول ساتتە شامشىگە اۋىلدىڭ ءدامىن سوڭعى رەت تاتتىرىپ تۇرعانىمدى بىلمەپپىن. بىراق، مۇنىڭ ءبارى كەيىن بولدى. ال، قازىر...

ءشامشى گاراج ۇيىنەن بىردەن اتتانعىسى كەلمەي ءبىراز بوگەلدى. ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، ءۇي جاعىنا قاراي بەردى... كوزى جاساۋراپ، تۇتىعا بەردى.

-ورەكە ولاي-بىلاي بولا كەتسەم اجەتىمە جارار دەپ ازداپ جيعان اقشام بار. ول مىنا ماشينانىڭ ءبىر قۋىسىندا. سول ەسىڭىزدە بولسىن، - دەدى ول دەمىگە سويلەپ.

- قوي، ءشامشى، ايتپا قاي-قايداعىنى! - دەدىم مەن وعان كۇش بەرگىم كەلىپ كۇشەيە سويلەپ.

بىراق، جۇرەك شىركىن ءبىر نارسەنى سەزدى-اۋ دەيمىن، ءدىر ەتە قالدى.

ءشامشىنىڭ سوڭعى تۇراعىنان ءبىز وسىلايشا اتتاندىق. قازىر ويلاپ تۇرسام، ءشامشىنىڭ ماڭگىلىك كوز جۇمۋىنا سول ساتتە 149 كۇن قالعان ەكەن.

ۋا، وقۋشىم، ەگەر سەن جامبىلدان الماتىعا باراتىن تاس جولمەن جۇرە قالساڭ، شاھاردان شىعا بەرىستەگى دۇنگەن اۋىلىنىڭ ءبىر شەتىندە، ۇلكەن جولدىڭ ءدال ەزۋىندە تۇرعان بىتپەگەن ءۇيدىڭ قاڭقاسىن، ونىڭ قاسىنداعى گاراجدى كورەسىڭ. سول گاراجدىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءوز مەكەن-جايىن، ءتىپتى، جاقىن دوستارىنا بىلدىرۋگە دە نامىستانىپ 17 جىل ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اتاقتى كومپوزيتورىن ەسىڭە ال! سەن ونىڭ دارحان تالانتىنا باسىڭدى ي! كومپوزيتور دەگەن دارداي اتى بولماسا، بۇل دۇنيەدەن كوبىنە كورگەنى راحات ەمەس، مەحنات بولعان قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتىنا سىرتتاي بولسا دا سالەم بەر، تابيعات ساعان ءشامشىنىڭ تالانتىن بەرسە دە، تاعدىرىن بەرمەۋىن تىلە، تىلە، ۋا دوسىم! «ارقالاعانى التىن بولسا دا، تۇيەنىڭ تاماعى تىكەن» دەپ، اتام قازاق قالاي ءبىلىپ ايتقان، جاماعات!». (جازۋشى، دراماتۋرگ و. بودىقوۆتىڭ «ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى جىر» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى).

ۇلى كومپوزيتوردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنداعى ەپيزودتاردان وسى ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىم.سەبەبى ءبىر ايدان كەيىن كەلەم دەگەن قايران ءشامشى اعانى وسى كۇندەرى ءبىز، كينو ءتۇسىرۋ توبى، الماتىدان ساحالينگە الىپ كەتۋ ءۇشىن تاعاتسىزدانا كۇتۋدە ەدىك.

مەنىڭ ءشامشى اعامەن كەزدەسۋىمدى اللا تاعالا كومپوزيتور ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنا عانا  جازىپتى. ۇلى ادامنىڭ سول بەينەسىن مۇمكىنشىلىگىم بولعانشا، قاز-قالپىندا تاسپاعا  ءتۇسىرىپ  الىپ  قالۋعا تىرىستىم. بىراق...ءشامشى اعانىڭ ناۋقاسىنا بايلانىستى ويعا العان ماقساتىم ورىندالماي قالدى.

ءشامشى اعا، قايتىس بولارىنان ءبىر كۇن بۇرىن، ءحالىن سۇراي بارعاندارعا، ءوزى تۋرالى تۇسىرىلگەن  تۇڭعىش ءفيلمدى كورگىسى كەلەتىنىن ايتىپتى... ولار بولسا مەنى ىزدەپ ستۋدياعا كەلەدى، ءفيلمدى  سۇراسا، ونداعىلار كوشىرمەسى دايىن بولماعانىن ايتىپ شىعارىپ سالىپتى...قايران، ءشامشى اعا...

«قايران، ءشامشى» ءفيلمىنىڭ اتىن وسىلاي اتاۋىمدى جازۋشى ورازبەك بودىقوۆ وتىنگەن ەدى. «قايران، ءشامشى» 1991 جىلى العاش تۇسىرىلگەن تەلەفيلمنىڭ اتى.

استانا. ءزاۋلىم سارايدا كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا جانە قۇرمەتىنە ارنالعان ۇلكەن كونتسەرت جالعاسىن تابۋدا. 65 جىل حالقىنىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالعان ءشامشى اندەرى قازاق ۇلتى باردا، قازاق رۋحىن شالقىتىپ،اسقاقتاتا بەرمەك! كونتسەرت زالىندا ورناتىلعان ۇلكەن لەدەكراندا باسىندا كوك ەلتىرى شاپكىسى، قاراپايىم كوستيۋمى، ويلانا تارتقان ءتۇتىندى تەمەكىسى، ءوزىنىڭ قوڭىر داۋىسىمەن جۇرەگىن جارىپ شىققان اندەرىنىڭ تاريحى تۋرالى ايتقان اڭگىمەسى.

بۇل ومىردەن قوڭىر تىرشىلىك كەشىپ وتكەن ۇلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا ازىق بولار كينوداعى جالعىز بەينەسى. «ۆالس كورولى»، «ءان پاديشاسى» اتانعان ءشامشى قالداياقوۆ ءوزىنىڭ تۋعان ەلى جاڭارعان، جاڭعىرعان، قازاقستانىنىڭ اسپانىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك تۋى جەلبىرەگەنىندە لايىقتى باعاسىن الۋدا، الا بەرمەك. ال، ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ۇلتىنىڭ جانىن تەربەيتىن رۋحاني ازىعىنا اينالعان سازدى اندەرى قازاقتىڭ وزىندەي كەڭپەيىل جازيرالى  دالاسىندا قىزعالداقتاي قۇلپىرىپ، قارلىعاشتاي شىرىلداپ، اق تۇلپارداي كىسىنەپ ءار جۇرەكتە  ماڭگىلىك شىرقالا بەرەدى.

تىلەگەن احمەت،

رەجيسسەر

Abai.kz