«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەيدى قازاقتا. جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنىڭ العاشقى تۇپقازىعى وتباسىنان  باستاۋ الادى. وتباسىندا بەرىلگەن تاربيە بالانىڭ قانداي ازامات بولىپ قالىپتاساتىنىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. وسى رەتتە ءبىز وتباسىلىق پسيحولوگ بالابەك ساقتاعانوۆتان سۇحبات الىپ، بالا تاربيەسى تۋراسىندا سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ الدىق.

گيپەر قامقورلىق پەن تاربيە بەرۋدىڭ ايىرماشىلىعى بار

كوپ اتا-انالار «بالالاردىڭ تۇراتىن ءۇيى بار، تاماعىن تاۋىپ بەرىپ، سۇراعانىن الىپ بەرىپ وتىرمىز» دەپ، ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋدى تاربيە بەرۋ دەپ ويلاپ قالادى. تاربيەلەۋ دەگەنىمىز – اتا-انا مەن بالالاردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاسىپ، بىرىككەن ءىس-ارەكەتىنىڭ جانە ارى قاراي العا قويعان ماقساتقا ۇمتىلۋىنىڭ كورىنىسى.

بالاعا قامقور بولۋدى دا كوبىنە گيپەر قامقورلىقپەن شاتاستىرامىز. مىسالى، ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان بالا «نان تۋرايىن» دەسە، «جوق، سەن قولىڭدى كەسىپ الاسىڭ، ءوزىم تۋرايمىن» دەپ، «ىدىس جۋايىن» دەسە، «جوق، سەن دۇرىس جۋا المايسىڭ، ءوزىم تەز، ۇقىپتى جۋامىن» دەپ بالاعا ارەكەت جاساۋعا  مۇمكىندىك بەرمەيدى.

اتا-انا ءبارىن ءوزى ىستەيدى دە، بالا كەيىن الدىنان شىعاتىن قيىندىقتار، ماقساتقا جەتۋدەگى كەدەرگىلەردەن وتۋگە قابىلەتسىزدەۋ بولىپ قالادى. باسقالاردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى.

تاربيە بەرۋ دەگەنىمىز – بالاعا جاساعان ءىس-ارەكەتىنە قاراي ماقتاپ، باعالاپ وتىرۋ. مىسالى، بالا ەسەپ شىعارسا، «سەن اقىلدىسىڭ»، ۇيدەگى قوقىستى شىعارىپ كەلسە، «سەن ەڭبەكقورسىڭ»، ءۇيدى جيناپ قويسا، «سەن ۇقىپتىسىڭ»، توقساندىققا بەسكە شىقسا، «سەن ەرەكشەسىڭ، كۇشتىسىڭ» دەگەن سياقتى ءاربىر جاساعان ءىس-ارەكەتپەن بالانىڭ قابىلەتىن بايلانىستىرىپ وتىرۋ. سوندا عانا بالا تۇسىنە باستايدى. جاسالعان ارەكەت پەن جاعىمدى موتيۆاتسيا، ستيمۋلدى بايلانىستىرعاندا بالانىڭ بويىندا بىرتە-بىرتە بەيسانالى تۇردە ءىس-ارەكەت جاساعاندا، ەڭبەكتەنگەندە عانا ولار بەلگىلى ءبىر تۇلعاعا اينالا الاتىنىن، ورتادا ەلەنەتىنىن تۇسىنە باستايدى. گيپەر قامقورلىق پەن تاربيە بەرۋدىڭ وسىنداي ايىرماشىلىعى بار. بالانى قاراپتان-قاراپ ماقتاي بەرۋگە بولمايدى. قامقورلىققا الا بەرۋگە بولمايدى.

جۇبايلار بالانى دۇنيەگە اكەلۋگە دايىندىق جاساۋى كەرەك

بالا تاربيەسىنىڭ قاي جاستان باستالاۋى دەگەن ۇلكەن سۇراق. پسيحولوگيادا كوپتەگەن باعىت بار. ترانسپەرسونالدى پسيحولوگيادا «بالانى جاتىرعا تۇسكەن ساتتەن باستاپ 9 اي ىشىندە تاربيەلەي الاسىڭ» دەيدى. گۋمانيستىك پسيحولوگتار «بالا ومىرگە كەلگەننەن باستاپ تەك جاقسىلىقتى، ىزگىلىكتى بويىنا ءسىڭىرىپ، تەك قانا جاقسىنى كورسەتىپ تاربيەلەي الاسىڭ» دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، بالا تاربيەسىنە ەكى جۇپ شاڭىراق كوتەرگەننەن كۇننەن باستاپ دايىندالۋ كەرەك.

جۇبايلار وزدەرىن رۋحاني ءارى فيزيولوگيالىق تۇرعىدا دايارلاۋ كەرەك. دۇرىس تاماقتانىپ، ىزگى ورتاعا قوسىلىپ، جاقسى ادامدارمەن ارالاسىپ، بالاعات سوزدەردەن، قيسىق-قىڭىر سويلەۋدەن تىيىلىپ،  تەمەكى، الكوگولدى تۇتىنۋ سياقتى زياندى ارەكەتتەردى تاستاعانى دۇرىس. ناشار ارەكەتتىڭ ءبارى ادامنىڭ بويىننان نەگاتيۆ ەنەرگيا بولەدى.  نيەتى، ءجۇرىس-تۇرىسى تۇزەلگەن ادامنان پسيحولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ساۋ بالا دۇنيەگە كەلەدى.

بالا ىشتە جاتقان كەزدە جۇبايلار ءبىر-بىرىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانى ابزال. اياعى اۋىر ايەلگە مۇمكىندىگىنشە ىڭعايلى جاعداي جاساۋ كەرەك.

بالانى قاتقان پرينتسيپپەن تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس نارسە

بالانىڭ مىنەز-قۇلقى ءار ءتۇرلى سيتۋاتسيالارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى.ماسەلەن، «بالالارعا ەشقاشان وتىرىك ايتپايمىن، وسى ءپرينتسيپتى ۇستانامىن» دەگەن بولمايدى. ءومىر بولعان سوڭ، بىرەۋدىڭ كوڭىلى ءۇشىن وتىرىك ايتامىز، قالاماعان نارسەگە كەلىسە سالامىز. عالىمدار «ادام كۇنىنە جوق دەگەندە 100-گە تارتا وتىرىك ايتادى» دەيدى. قاراپيىم مىسال، «جاعدايىڭ قالاي؟» دەسە، «جاقسى» دەيمىز. شىندىعىندا جاقسى ما،  جامان با وزىمىزگە ايان. زيانسىز وتىرىك وسىدان باستالادى. سوندىقتان بالانى بەلگىلى ءبىر قاتىپ قالعان پرينتسيپپەن ءوسىرۋ دەگەن بولمايتىن نارسە. ءبارى بالانىڭ مىنەز-قۇلقى، تەمپەرامەنتى، تيپىنە بايلانىستى.

ەگەر حولەريك بولسا، ونىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ، قاتتى اشۋىنا تيمەي سويلەسۋ كەرەك. سانگۆينيك بولسا، ونىمەن كۇلىپ-ويناپ قارىم-قاتىناس جاسايسىڭ. كەيدە ءبىر نارسەنى ۇمىتىپ كەتسە، وعان كەشىرىممەن قاراۋ كەرەك. فلەگماتيك بولسا، ونى قاتتىراق قاداعالاپ، جۇمساپ، ونىڭ شيراۋىنا، تەزىرەك قيمىلداۋىنا، تەز شەشىم قابىلداۋىنا بەيىمدەۋ كەرەك.

مەلانحوليككە ءبىر جۇمىس تاپسىرساڭ، ول اياعىنا دەيىن جەتكىزەدى. بىراق اقىرىن ىستەيدى. مۇنداي بالالارعا قاتاڭدىق تانىتپاۋ كەرەك. وسىنداي ماسەلەلەر بار. ءبىر وتباسىندا، ءبىر اكە-شەشەدەن تۋسا دا، ءار بالانىڭ جاراتىلىسى ءارتۇرلى بولادى. ونىڭ ارقايسىسىن تاربيەلەۋدە وزىندىك ءتاسىل كەرەك.

ۇرىپ-سوعۋ – تاربيە ەمەس

ۇرىپ-سوعىپ تاربيەلەۋ ەشقاشان جاقسى ناتيجە بەرمەيدى. بالانى ۇرىپ-سوعۋ – جازالاۋ، ماقتاۋ، ماراپاتتاۋ، قۋانتۋ، سىيلىق بەرۋ سياقتى تاربيەنىڭ ءبىر ءادىسى. ۇرىپ-سوعىپ تاربيەلەۋ بالانىڭ تۇيىقتالۋىنا اكەلەدى. بالا ىشكى سەزىمدەرىن جاسىرىپ، وكپەلەيدى، ىزالانادى. ءوسىپ، ازامات بولعان كەزدە ءوزىنىڭ تولىق قابىلەتىن اشا المايدى. كوكەيىندە «بىرەۋدىڭ الدىندا كىنالى بولىپ قالام با؟!» دەگەن وي تۇرادى. تۇراقسىز بولادى، تەز اشۋلانىپ قالادى. ۇرىپ-سوعىپ تاربيەلەۋدىڭ ناتيجەسىندە بالانىڭ بويىندا اتا-اناعا، ورتاعا دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاسۋى مۇمكىن.

بالام مەنى باعادى دەۋ – بالا ساناسىنا ارتىق جۇك سالادى

بالانى ومىرگە اكەلۋدى اكە-شەشە شەشەدى. بالا ومىرگە كەلگەن سوڭ ونى باعۋ اتا-انانىڭ مىندەتى. بالاعا بەيسانالى تۇردە «وسى مەنى اسىرايدى، قارتايعاندا اۋزىما سۋ تامىزادى» دەپ جاۋاپكەرشىلىك ارتۋ ءالى ومىرگە كوزقاراسى قالىپتاسىپ ۇلگىرمەگەن ادامعا ارتىق، قاجەت ەمەس جۇك بولادى. «اكە-شەشەمنىڭ ءۇمىتىن اقتاي الماي قالام-اۋ» دەگەن وي بالانىڭ ءارتۇرلى قيىندىققا تاپ بولۋىنا اسەر ەتەدى. مۇندايدا پسيحيكاسى بۇزىلىپ، اگرەسسيا پايدا بولۋ مۇمكىن. بولماسا ىشتەي ءوز-وزىنە رەنجىپ، كوڭىلى تولماي ، قابىلەتىن تولىق اشا الماۋى مۇمكىن. اتا-انانىڭ بالا الدىنداعى مىندەتى – ونىڭ جاعدايىن جاساۋ، دۇرىس تاربيە بەرۋ، وسى ومىرگە بەيىمدەۋ، قاناتتاندىرۋ، بالاعا رۋحاني، ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەكتەسۋ، قولداپ وتىرۋ.

بالانىڭ اتا-انا الدىنداعى مىندەتى – بەرگەن تاربيەنى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، دۇرىس ازامات بولىپ قالىپتاسۋ. اتا-انا بالاسىنا اسىراۋشى رەتىندە قاراماي،  ونىڭ ەل الدىندا دۇرىس ادام بولىپ ءومىر ءسۇرىپ كەتۋىنە كۇش سالۋ.

بالا تاربيەلەۋ تيپتەرى بويىنشا اتا-انانىڭ تاربيە بەرۋىنىڭ 3 ءتۇرى بولادى.

اتا-انا «مەنىڭ عانا ايتقانىم دۇرىس، ايتقانىمىزبەن جۇرەسىڭ، ءبىز نە اپەرسەك سونى كيەسىڭ، سونى جەيسىڭ، وتىر دەسە وتىراسىڭ، تۇر دەسە تۇراسىڭ» دەپ بالانىڭ پىكىرىمەن ساناسپايتىن بولسا، بۇل – اۆتوكراتيالىق تيپ.

دەموكراتيالىق تاربيەلەۋ ءتۇرى بار : بالامەن اقىلداسا وتىرىپ، بالانىڭ پىكىرىنە ءمان بەرە وتىرىپ، اتا-انا مەن بالانىڭ ويىن ورتاعا سالىپ، تەڭ دارەجەدەگى قارىم-قاتىناس ورناتۋ بولىپ سانالادى.

ال ليبەرالدىق قارىم-قاتىناس دەگەنىمىز – اتا-انالاردىڭ جۇمىستان قولى تيمەي، بالالاردىڭ تاربيەسىن تىس قالدىرۋى. بالا ومىرگە كوزقاراسىن ءوزى قالىپتاستىرىپ، نە نارسەنى دۇرىس دەپ ساناسا، سول جولمەن جۇرەدى. اتا-انانىڭ ءرولى بۇل جەردە تومەندەپ كەتەدى.

بالانى قاتارىنان قالدىرماۋعا كۇش سالۋ كەرەك

اكە-شەشە بالانى ومىرگە اكەلگەن سوڭ، ونىڭ قاتارىنان قالماي ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋى كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا ءومىر كۇرەسكە، باقتالاستىققا ، باسەكەلەستىككە تولى. سوندىقتان بالالار دا سول باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋى كەرەك. قاتارىنان قالماۋ دەگەنىمىز – بالانىڭ ورتاسى قانداي كيىم كيىپ ءجۇر، قانداي تەحنيكا ۇستاپ ءجۇر، قانداي جەرلەرگە بارىپ ءجۇر دەگەنگە سايادى. بالا سودان قالماۋى كەرەك. وزىندە بولماي قالسا، ول ءوزىن قاتارىنان تومەن سانايدى. بۇل بىرتە-بىرتە بالانىڭ ورتادا ورنىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. ارينە، بۇل بالانىڭ بۇكىل ايتقانىن ورىنداۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. جاعدايدى تۇسىندىرۋگە بولادى. دەگەنمەن دە تومەن وتباسىنىڭ بالاسى جوعارى وتباسىنىڭ بالالارىمەن قاتار جۇرەتىن بولسا، بۇل  بالانىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتەدى. وزىنە، اتا-اناسىنا، قوعامعا، مەملەكەتكە دەگەن رەنىش تۋى مۇمكىن. «نەگە مەن وسى وتباسىندا تۋدىم ەكەن، مەن نەگە جاقسىراق وتباسىندا تۋمادىم» دەگەن ويعا اكەلەدى.

ادام ويلارعا باقىلاۋ جاساي المايدى، وي اعىنى ادامعا كەلەدى، كەتەدى. بالالاردى مۇمكىندىگىنشە قاتارىنان قالدىرماۋعا، باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. ايتقانعا وتە قاراپايىم نارسە، بىراق بۇل بالانىڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋىنا اسەر ەتەدى.

ەڭ ءبىرىنشى اتا-انا ءبىر-بىرىنە دەگەن ماحابباتىن كورسەتۋى كەرەك

وتباسىندا اكە مەن انا جىلى قارىم-قاتىناستا بولۋى كەرەك، ءبىر-بىرىنە ماحابباتى بار ەكەنىن، سۇيىسپەنشىلىگى بار ەكەنىن كورسەتۋى كەرەك.

اكە-شەشەسى يت پەن مىسىقتاي بولىپ وتىرىپ، بالاعا «سەن دۇرىس بول!» دەپ ايتا المايدى. وزدەرى اراق ءىشىپ، تەمەكى شەگىپ وتىرىپ «سەن ىشپە، شەكپە!» دەپ ايتا المايدى. ەڭ ءبىرىنشى اكە مەن انا دۇرىس جولمەن ءجۇرىپ، دۇرىس ارەكەت جاساۋى كەرەك. سونى كورىپ وسكەن بالا دا قايتالايدى. بالا وتباسىندا كورگەن تاربيەسىن، ءىس-ارەكەتتەرى مەن سوزدەرىن ەسەيگەنشە دۇرىس، قالىپتى دەپ قابىلدايدى.

بالالارعا بۇكىل ماحابباتتى توگۋ كەرەك. كۇنىنە جوق دەگەندە 5-6 رەت ماڭدايىنان ءسۇيىپ، يىسكەپ، مەيىرىڭدى كورسەتۋ كەرەك. جاقىنداپ قاسىڭا كەلگەندە قۇشاقتاپ، بالانى جاقسى كورەتىنىڭىزدى سوزبەن ەمەس ىسپەن ءبىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك. بالا ەشقاشان ءوزىن كورشىنىڭ بالاسىمەن سالىستىرماۋ كەرەك. ءاربىر بالا ەرەكشە، ءاربىر بالا تۇلعا. بالاعا ارتىقشىلىقتارىن العا شىعارىپ، كەمشىن تۇستارىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بالانىڭ پىكىرىن ۇنەمى تىڭداۋ كەرەك. ايتقانىن سوڭىنا دەيىن تىڭداۋ كەرەك. بالانىڭ پىكىرىمەن ساناسۋ كەرەك. اتا-انا بالانى قۇرمەتتەيتىن بولسا، بالا دا ەسەيگەندە اتا-انانى قۇرمەتتەيتىن بولادى.

قازتاي ايانا سەرىكقىزى

Abai.kz