باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

7.

شاپىراشتى رۋى جايىنداعى تاۋاريح باستاۋىندا، كۇللى ءۇيسىن شەجىرەسىندە ايرىقشا قادىرلەنەتىن  بايدىبەك بابا تۇر. بايدىبەك قاراشاۇلى تۋرالى اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار وتە كوپ. سوڭعى ون جىلدىقتاردا شىققان ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرگەن كىتاپتار دا بارشىلىق. سولاردى قورىتا قاراپ، ورتاق وي قورىتقان، ءسويتىپ، «بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى» اتالاتىن قالىڭ شەجىرە كىتاپقا العىسوز بەرگەن عالىمدار مەن تاريحتى سۇيەتىن ازاماتتار: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورلارى، پروفەسسورلار ءابدۋالى قايداري،  بايدىبەك تولەپباەۆ،   كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، كارل بايپاقوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، جازۋشى، تاريحشى بايۇزاق الباني، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆ، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءادىلحان بايباتشا، جازۋشى اشىربەك كوپىش، جازۋشى، تاريحشى باقگيار ءابدىلداۇلى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەك، تاريحشى-شەجىرەشى اۋباي بايعازىۇلى، سونداي-اق، قازاقستان ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى قايرات ساتىپالدىۇلى ساتىپالدى. مىنە وسىلار ارنايى  جوبانىڭ باستاۋىندا تۇردى. 2000 جانە 2006 جىلدارى ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتار شىعاردى. سولاردىڭ شاپىراشتى رۋى شەجىرەسىنە اپاراتىن كىرىسپە اڭگىمەسىندە ۇلى ءجۇز ءۇيسىن بايدىبەك بابا جايىندا ايتقان زەرتتەۋ پىكىرلەرىنە كوز جۇگىرتەلىك.

اعىل-تەگىل اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ مازمۇنىن وي-سانالارىنا تەرەڭ سىڭىرە وتىرىپ، ولار اتى اڭىزعا اينالعان «ناقتىلى ءومىر كەشكەن، وردا ۇستاپ، وتاۋ كوتەرگەن تۇلعا» بايدىبەكتىڭ  وزىنە دەيىنگى اتالارىنىڭ دا تاريحى بولعاندىعىن پارىقتايدى. ال ونىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى، وزىنەن كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاعى ءار عاسىرلاردا حالىق تاريحىنىڭ التىن دىڭگەكتەرى بولعان ەكەن. كەلەسى بۋىندارعا اڭىز-اڭگىمەلەر عانا ەمەس، بارىنشا ناقتىلانعان تاريحي دەرەكتەر قالدىرۋدى ماقسات ەتكەن اۆتورلار تاريحي گەنەولوگيالىق قيسىنعا سۇيەنە وتىرىپ، مەيلىنشە ادىلەتتى بولۋدى مۇرات ەتە كەلە، قاراشاۇلى بايدىبەكتىڭ تۋىپ-وسكەن، تۋ تىگىپ بيلىك جۇرگىزگەن مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن بىلاي بەلگىلەيدى: «باتىسىندا – قازىرگى سىر الابىن، كۇنگەيدەگى – ىستىق كول الابىن، جەتى الاتاۋ جانە قاراتاۋ جوتالارىن، جەتىسۋ وزەندەرىنىڭ بويىن، تەرىستىگى – ۇلىتاۋدان ارى اساتىن كەڭ جازىقتى، شىعىسىندا – التاي، ەرتىستى قامتىعان ۇلان دالا».

اۆتورلار بۇل دەرەكتىڭ بىزگە – ءارىسى باتىس جانە شىعىس ەلدەرىندە نۇسقالارى ساقتالىپ تۇرعان م. قاشقاري (XIII ع.), ج. بالاساعۇني (XI ع.), م.ح. دۋلاتي ء(XVى ع.) ەڭبەكتەرىندە، ارابتىڭ ساياحاتشى عۇلامالارى يبن حوردادبەك ء(ىح ع.), كۋداما يبن جافار (ح ع.), يبن ىدىرىسي (XIII ع.), تاريحي جازبالارىندا، بەرىسى – ن.يا. بيچۋرين، ۆ.پ. ۆاسيلەۆ، ن.ۆ. كيۋنەر، ل.ن. گۋميلەۆ، ليۋ ماوتسايدىڭ عىلىمي تارجىمەلەرى ارقىلى جەتكەنىن اتاپ وتەدى. قىتاي شەجىرەشىلەرىنىڭ جىلناما كىتاپتارىندا انىق كورسەتكەنىندەي، اتالعان كەڭىستىك ب.ز.ب. V–IV عاسىرلاردان باستاۋ الىپ، ب.ز. ءVى–ح عاسىرلارىنداعى تۇركى قاعاناتتارى مەن قاراحاندىقتار مەملەكەتىنىڭ دامۋىنا ءدۇمپۋ بەرگەن ەجەلگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ ءتول ولكەسى بولاتىن. «كونە تاريحي تۇلعالاردان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى – قاراشا ءبيدىڭ بالاسى – بايدىبەك بابا ءوزىنىڭ ءتۇپ اتاسى ءۇيسىننىڭ تاريحي تىزبەگىن ۇزبەستەن وسىنداي كەڭ ايماقتا تايپالىق وداق قۇرىپ، سول مەكەندەردە ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ تۋىن تىگىپ كەتكەن تاريحي تۇلعا».

بۇدان ءارى اۆتورلار دەرەكتى جازبالاردىڭ كوپشىلىگىندە بايدىبەكتەن بەرتىنگى كەزەڭدەردەن ارقيلى مالىمەتتەر بارىن، تەك ولاردا ونىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى كورسەتىلمەگەنىن ايتادى. ماسەلەن، جالايىر قادىرعالي بي قوسىمۇلىنىڭ قالدىرعان جازبالارىنان قارا ءۇيسىن دەگەن اتاۋدىڭ ءۇيسىننىڭ بەرتىنگى قاراشا – بايدىبەك تارماعى ەكەندىگىن انىق اڭعاراتىندارىن ءسوز ەتەدى. ولار جەتىسۋ وزەندەرى بويىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە قالالار سالدىرىپ، كوپ عاسىر بويى بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيلىك قۇرىپ كەلگەن. بايدىبەك قاراشاۇلى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ تۋرالى تاريحي دەرەكتەر قىتاي جىلنامالارىندا كەزدەسەدى. ولاردان الىنعان دەرەكتەردى قالىڭ قاۋىمعا ورىس عۇلامالارى ن.يا. بيچۋرين، ل.ن. گۋميلەۆ جانە باسقالار جەتكىزگەن.

سونىمەن، بايدىبەكتىڭ اكەسى قاراشا حان (530–604) باتىس تۇرىك حاندىعىن اكەسىنەن، 576 جىلى قايتىس بولعان ۇلى قاعان ەستەمەستەن مۇرالاعان. قاراشا نەمەسە قاراشا بي، قىتاي جازبا دەرەكتەرىندەگى قاراشا حان – قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى ايبارلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. قاراشا حاندى قىتايلار ديانگۋ، ال ل. گۋميلەۆ ونى تۇركىشەلەپ قارا چۋرين دەپ جازعان. ەل بيلەۋ سىرلارىن ەرتە ۇعىنىپ، سان سوعىستا شىنىققان تاجىريبەلى قاراشا تاققا وتىرىپ، حان بولعان كەزدە، مەملەكەت بارىنشا نىعايعان. قاراشا حان مەملەكەت ورداسىن اكەسى ەستەمەس (كەيدە ەستەمي، يشتيمي، ال قىتايشا شينديانمي) قاعان مەكەندەگەن تۇركىباسى – مىڭبۇلاقتان ەجەلدەن ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان ەسىك اڭعارىنا، قازىرگى قاراشا تاۋلارىنىڭ باۋرايىنا اۋىستىرادى. مەملەكەتتە تىنىش زامان ورناپ، ەل قازاق دالاسىن ەركىن جايلايدى.

قاراشا حاننىڭ جاسى ۇلعايعان كەزدە شىعىستاعى ازۋلى كورشىسى قىتاي قالىڭ قولمەن سوعىس اشادى. بىرلىگىنەن اجىراي باستاعان ەلىن، بىتىراي باستاعان بيلەرىن يكەمگە كەلتىرە الماعان قاراشا حان ورداسىن تاستاپ شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. تارازدىڭ ىرگەسىندە وتكەن وسى قىرعىن سوعىستا 74 جاستان اسقان قاراشا حان 604 جىلى قازا تاپقان دەپ قىتاي جىلناماشىلارى جازىپ كەتكەن. تارازدىڭ شىعىسىنداعى قاراشا قورعاندارى دەپ اتالاتىن جالپى سانى 95 توبەلەر تىزبەگى سول قاندى سوعىستا قازا تاپقاندار جەرلەنگەن، قازىر بىزگە قورعاندار رەتىندە جەتكەن ەسكەرتكىشتەر. وسى قورعاندارعا ارحەولوگتار قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن قۇندى مالىمەتتەر تاپتى.

قازاق جەرىنە سۇعىنا كىرگەن قىتايلار تۇراقتاپ كوپ تۇرا الماعان. شەشۋشى ساتتە مەملەكەت بيلىگىن ءوز قولىنا الىپ، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن قاراشا حاننىڭ كىشى ۇلى بايدىبەك باسقىنشىلارعا سوققى بەردى. وسى سوعىستا ەرەكشە تالانتىمەن تانىلعان 18–20 جاس شاماسىنداعى بايدىبەك حان سايلانادى. ول اعاسى بايتۋلى (بايدوللا) ەكەۋى بىرىگىپ قيمىلدايدى دا، باسقىنشىلاردى ەرەنقابىرعا تاۋلارىنان اسىرا قۋىپ، ەجەلگى مەكەندەردى – تۇرفان ولكەسىنە دەيىنگى جەرلەرىن قايتا ازات ەتەدى.

قىتاي بيلەۋشىسى جەڭىلگەنىن مويىنداپ، تولىسقان جىگىت بايدىبەك حانعا ەجەلگى سالت بويىنشا قىزىن بەرىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. وسىدان كەيىن قىتايلار قازاق جەرىنە ۇزاق ۋاقىت سوعىس اشپاعان.   تەك وزدەرىنىڭ جەڭىستەرىن عانا جىرلاپ، جەڭىلىسى تۋرالى جازبايتىن قىتاي جىلناماشىلارى بۇل وقيعالار تۋرالى تولىق دەرەك كەلتىرمەيدى.

«سىر الابىنان تۇرفان القابىنا دەيىنگى بايتاق ولكەگە بايدىبەك حان 604-جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بيلىك ەتەدى. ال، بايتۋلى بابامىزعا كەلسەك – ول قازىرگى ىستىق كولدىڭ باتىسى، نارىن وزەنىنىڭ الابىن، فەرعانانى جانە تاشكەنتتىڭ وڭتۇستىگىن قامتيتىن ولكەنى مەكەندەپ، بيلىگىن جۇرگىزگەن. ونىڭ ەسىمى وسى ولكەدەگى الاتاۋ جۇيەلەرىنىڭ بىرىندە «بايدۋلا تاۋى» دەگەن اتپەن ساقتالعان».

تاريحتا قالعان شەجىرەلەرگە سۇيەنگەن اتالعان ۇجىمدىق اۆتورلار بەلگىلى ءبىر ۋاقىت كەسىندىلەرىن ايقىنداپ كورسەتە وتىرىپ، مىنانداي بۇتاقتى تۇزەدى:  ۇلى ءجۇز ءۇيسىن (ب.ز.ب. V–IV عع.), اقارىستان – ۇزىن ساقال يبرايىم (جۇماباي), ودان كۇرتى، ودان كەيكى بي (كيىكباي), ودان توبەي بي، ودان قۇيىلدىر، قوعام، مەكىرەيىل، مايقى تاراعان. مايقى بي حريستيان جىل ساناۋىنا دەيىنگى ءى عاسىردان ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءى عاسىرلارىندا – داۋىرلەر توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ بيلىك جۇرگىزگەن.

قوعامنان – بايتەرەك، ودان قاڭلى، شانىشقىلى (قاتاعان) تاراعان.

قۇيىلدىر مەن مەكىرەيىلدەن تاراعان ۇرپاقتار باسقا ەلگە بارىپ، سولاردىڭ ادەت-عۇرىپ، ءداستۇرىن قابىلداپ، ءسىڭىپ كەتكەن.

قاتاعان مەن قاڭلى ءۇيسىننىڭ جەتىنشى ۇرپاقتارى. قاتاعان ءۇيسىن مەملەكەتىنە ءداۋ بي بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە گرەك-باكتريا ەلدەرىنە اسكەر باستاپ بارىپ، ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتكەن. ءوزى وسى ەلگە بيلىك جۇرگىزگەن. سول ولكە اۋعانستاننىڭ قاتاعان ايماعى دەپ اتالادى. پامير، اۋعان تاۋلارىندا قاتاعان اتتى اسۋلار، قامالدار ساقتالعان. قاتاعاننىڭ ۇرپاقتارى (شانىشقىلىلار) قازاق حالقىنىڭ ءبىر تايپاسى.

قاڭلى ەنشى الىپ شىعىپ، ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ باتىسىنداعى سىر الابىندا بيلىك جۇرگىزگەن. بۇل الاپ ب.ز.ب. ءىى – ب.ز. XI عاسىرلارى ارالىعىندا قاڭلى مەملەكەتى اتالعان. قازىر قاڭلىلار قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كورنەكتى تايپا.

مايقىدان – باقتيار، ودان ويسىل مەن ءۇيسىل. ويسىلدان ون ەكى اتا سىرگەلى. ۇيسىلدەن – جانساقال، جانساقالدان – ون ەكى اتا جالايىر (تاراق), اقساقالدان (اباق) – ايدارلى، ساقالدى تاراعان.

ايدارلى مەن ساقالدى – ەگىز.

ساقالدى كەرەي ەلىنىڭ ىشىنە بارىپ ءبىر قىزعا ۇيلەنەدى دە، سوندا قالىپ قويادى. ودان تاراعان ۇرپاق اباق كەرەي اتالىپ، ون ەكى اتاعا بولىنەتىنى ايتىلادى.

ايدارلىدان – اسان مەن قاراشا شىعادى.

اسان ۇيلەنبەي وتكەن ادام ەكەن.

قاراشادان – بايدىبەك، بايدوللا تارايدى.

بايدوللادان – ايتىكەل، ودان شاقشام، ودان اتىم، سارى، يمام، جانىبەك، قازاقباي، قارا دەگەن اتالار شىققان.

بايدىبەك جايلى ەرتەرەكتە ەل اراسىندا ساقتالعان اڭىز-اڭگىمە دە، جىر دا، شەجىرە دە مول.

حالىق جادىنداعى كوپ دەرەكتەر بايدىبەك ءبيدىڭ جەكە ومىرىنە بايلانىستى. ونىڭ ءۇش ايەلى بولعان.

ءبىرىنشى ايەلى سارىبايبىشەدەن ون ۇل تۋعان.  سولاردىڭ بىرەۋى – بايتوقتىدان (كەيبىر دەرەكتەردە سارىبايدان) تۇركەش ء(سارىۇيسىن) دۇنيەگە كەلەدى.

ەكىنشى ايەلى زەرىپتەن جالمەنبەت تۋعان. جالمەنبەتتەن شاپىراشتى، ىستى، وشاقتى ءوربيدى.

ءۇشىنشى ايەلى نۇريلا – دومالاق انا دەگەن اتپەن بەلگىلى. دومالاق انادان تۋعان تىلەۋبەردىدەن (جارىقشاقتان) البان، سۋان، دۋلات تاراعان.

بايدىبەك ءبيدىڭ وسى اتالعان نەمەرەلەرى ءسارىۇيسىن، شاپىراشتى، ىستى، وشاقتى، البان، سۋان جانە دۋلات – قازىرگى قازاق تايپالارىنىڭ اتالىقتارى بولىپ تابىلادى.

اۆتورلار بايدىبەك ءبيدىڭ ءۇشىنشى ايەلى نۇريلا جايىندا مىنانداي دەرەكتەر بەرەدى: «دومالاق انا (نۇريلا) قازاق دالاسىنا ءVىى عاسىردا جەتكەن اراب حاليفاتىنىڭ اسكەري وكىلدەرىنەن بۇرىن بەيبىت ماقساتپەن كەلگەن، يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان اراب دەگدارىنىڭ قىزى. ءوزى دە ەلدى يماندىلىققا شاقىرىپ، جاس كەزىنەن ساۋەگەيلىگىمەن تانىلعان. وسىنداي يگى ىسىمەن، تارتىمدى قىلىقتارىمەن بايدىبەك بابامىزدىڭ ەرەكشە نازارىنا ىلىككەن. ەلگە تانىمال بولعان دومالاق انا نەمەرەلەرى البان، سۋان، دۋلاتپەن قاتار، بايدىبەك بابا بيلىگىنىڭ كۇللى اۋقىمىندا جالپى قاۋىمدى تەرەڭ يماندىلىققا تاربيەلەپ، قازاق دالاسىندا مادەنيەت پەن ىزگىلىك تاراتۋشىسى بولعان»[1].

نۇريلا (دومالاق انا) جاسىنان سوزىنە جۇرتتى ۇيىتاتىن ساۋەگەي، جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ كۇشىمەن بولعان جانە بولاتىن وقيعالاردى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىراتىن كورىپكەل، اۋليە كىسى بولعان ەكەن. ول كىسىنىڭ سونداي قاسيەتتەرىنە  جالپاق ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى زامانداستارى مەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ كوزى انىق جەتكەن، سوندىقتان دا قاي كەزدە دە تاڭ تاماشا قالىپ وتىرعان كورىنەدى. بايدىبەك بابا اۋلەتىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوسىپ-ءونىپ، كەڭ جايىلىپ، مول تارايتىنىن دا دومالاق انا كورەگەندىكپەن  ايتىپ كەتكەن ەكەن دەگەن اڭىز ەل اراسىڭدا كەڭىنەن تاراعان.

وسى جەردە وسىناۋ عاجايىپ كىسى جايىنداعى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياعا كىرگەن دەرەكتى كەلتىرە كەتۋ ورىندى بولماق. وندا ەسىمى ەل ۇرانىنا اينالعان ابىز انالاردىڭ ءبىرى – دومالاق انانىڭ (نۇريلانىڭ) ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ناقتى داتالارمەن كورسەتىلگەن: 1378 جىلى تۇركىستان قالاسىندا تۋعان دا، 1456 جىلعى 28 مامىردا قاراتاۋ قويناۋىنداعى بالابوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيە سالعان دەلىنەدى[2]. نۇريلا – تۇركىستاندىق ماقتىم اعزام قوجانىڭ نەمەرەسى. اكەسى – ءالي سىلان، شەشەسى – نۇربيكە، ناعاشى اتاسى – موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى بولعان ءۋايىس حان. اكەسى ءامىر تەمىردىڭ اسكەرىندە قىزمەت ەتكەن. ءومىرىن اسكەري قىزمەتتە، جورىقتا وتكىزگەن ادام. ال اناسى ەرتە قايتىس بولعان.  جەتىم قالعان نۇريلا اتاسى ماقتىم قوجانىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى.

ماقتىم قوجانى بايدىبەك بي شاقىرتىپ، ول سوندا قاراتاۋ ماڭىنا قونىستانادى دا، مەكتەپ-مەدرەسە اشادى، مەشىت سالدىرادى. وسى جەردە بوي جەتكەن نەمەرەسى نۇريلا اتاسىنىڭ وسيەتىمەن 1397 جىلى 19 جاسىندا بايدىبەك بيگە تۇرمىسقا شىعادى. ونىڭ اقىلدىلىعىمەن، دانالىعىمەن، تازالىعىمەن ەلگە اتى شىعا باستاعانى، ودان دومالاق انا اتانعانى سول شاقتان باستالادى. بايدىبەككە تۇرمىسقا شىققاننان  باستاپ كەڭ تانىلعان دانالىعى، اۋليەلىگى، تاپقىرلىعى جايىندا  ەل اراسىنا كوپ اڭگىمە تاراعان[3].

جاڭا ۇلگىمەن سالىنعان ۇلكەن قاراتاۋدىڭ قوستۇرا بوكتەرىندە تۇرعان اۋليە انانىڭ اپپاق جۇمىرتقاداي اسەم عيماراتىنا باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ كەلۋشىلەردىڭ قاتارى بۇرىن دا كوپ بولعان، قازىر دە تولاستار ەمەس[4]. دومالاق انانىڭ باسىنا كەسەنەنى ۇلىسبەگى دۋلات سالدىرعان. بۇحارادان ابدۋللا شەري ۇستانى الدىرىپ، ءتورت قاناتتى، توبەسى كۇمبەزبەن كومكەرىلگەن تام تۇرعىزادى. بۇل كۇمبەز-زيرات قاستەرلەنىپ، ەلدىڭ ارنايى كەلىپ زيارات ەتەتىن ورنىنا اينالعان. 1456 جىلى العاش سالىنىپ، عاسىرلار بويى بىرنەشە بۇزىلىپ، جوندەۋدەن وتكىزىلگەن، ءالسىن-ءالسىن قايتا وڭدەلگەن كەسەنە 1957 جىلى دوڭگەلەك پىشىندە، نەگىزگى عيماراتتىڭ ۇستىندە جاڭارتىلعان. ول دا ۇزاق ساقتالماي، ماڭعىستاۋدان ارنايى اكەلىنگەن اقتاسپەن 1996 جىلى جاڭادان ورىلگەن[5].

بايدىبەك ءبيدىڭ بەيىتى دە قاراتاۋدا. سۇيەگى تاۋ باسىنان كەڭ ساي ارقىلى تومەن قاراي سىڭعىرلاپ اققان ءموپ-ءمولدىر بالابوگەن وزەنىنىڭ ورتالىق اڭعارىنداعى بيىك توبەنىڭ ۇستىنە قويىلعان. ۇلكەن ءارى بيىك ەتىپ، كۇمبەزدەتىپ سالىنعان ەسكەرتكىش قازىر وسى بايدىبەكتىڭ ەسىمىمەن اتالعان ءوز ۇرپاقتارى تۇراتىن اۋىلعا جانە سول توڭىرەككە ەرەكشە بوي كورسەتىپ، ءسان بەرىپ تۇر[6]. قاراحان ءداۋىرى ۇلگىسىمەن تۇرعىزىلعان بۇرىنعى كەسەنەنىڭ ورنىنا 1998 جىلى بايدىبەك جانە قاسيەتتى بەس انا تاريحي ەسكەرتكىش كەشەنى سالىندى[7].

كەشەن ماڭىنداعى اۋىل قاراتاۋدىڭ بەل ورتاسىندا ورنالاسقان. بالابوگەننىڭ جوعارعى اڭعارىندا بايدىبەك اۋىلىنان التى شاقىرىم جەردە ەنەلى-كەلىندى زەرىپ پەن سىلاندىنىڭ، ورتاسىندا بايدىبەك پەن ماراۋدىڭ، جارىقشاقتىڭ (تىلەۋبەردىنىڭ), تومەنگى اڭعارىندا دومالاق انانىڭ (نۇريلا) وسى ءبىر وزەننىڭ الابىنا شوعىرلانا ورنالاسقان مازارلارى، بۇل كۇندەرى ولاردىڭ وتكەن جولدارىن قاستەرلەۋشى ۇرپاقتىڭ باس ءيىپ كورىسەر قاسيەتتى ورنىنا اينالعان. ۇلى بابالار مەن انالاردىڭ جاتقان ورنى، ولاردىڭ ارۋاعىن قاستەرلەۋشى جۇرت قازاق ەلىنىڭ ءار اتىرابىنان ۇزدىكسىز كەلىپ جاتادى. ولاردىڭ ەسىمى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، وسكەن حالقىمەن بىرگە جاساي بەرمەك. بايدىبەك بابا تۋرالى مالىمەت جوعارىدا كەلتىرىلگەن قىسقاشا دەرەكتەرمەن شەكتەلمەك ەمەس.

كەزىندە كۇللى ساحاراعا بەلگىلى بولعان قاراشا ءبيدىڭ ۇلى بايدىبەك ءومىر سۇرگەن كەزەڭگە بايلانىستى ءالى دە تالاي دۋالى اۋىزدار پىكىر ايتادى، تالاي جاڭا دەرەكتەر قوسىلاتىن بولادى. اسىرەسە، ۇستىمىزدەگى  XXI عاسىرداعى ءوز تاريحىمىز بەن الەم ەلدەرى تاريحىنىڭ قاعابەرىس قالىپ كەلگەن اقپاراتتىق قاتپارلارى بۇگىنگىدەي كەڭىنەن اشىلىپ جاتقان جاعدايدا، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ءوزى دە بۇل تاقىرىپتى تەرەڭدەتە تۇسىنەتىندىگى انىق. «بايدىبەك بابانىڭ تاريحتىڭ قاي كەزىندە ءومىر سۇرگەندىگىن، كىم بولعاندىعىن، قانداي تاريحي ۇلكەن جۇك كوتەرىپ وتكەندىگىن – ۇلى-ۇلى قاعاندارى مەن ەل بيلەۋشىلەرى بولعان، ەرجۇرەك ۇلدارى مەن قىزدارى ەلدىڭ باسىنان كەسەك-كەسەك وقيعالاردى قاپىسىز وتكىزىپ كەلگەن، ەجەلگى ءۇيسىن ەلىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى تىزگىنىن كوپ عاسىر بويى تەپە-تەڭ ۇستاي وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن – بۇگىنگى قازاقستانعا بىرگە جەتكىزىسكەن مىڭجىلدىق ۇرپاق تاريحتىڭ نەبىر سۇراپىل تولقىندارىنىڭ سوققىسىنا ۇشىراپ كەلگەن كارى ازيانىڭ بۇكىل الەمدىك تاريحتىڭ قويناۋىنان الاتىن ورنىنا قاراي الداعى كەزەڭدە تاعى دا انىقتاي تۇسەدى»[8].

وعان داۋ جوق. ويتكەنى، بۇگىنگى زەرتتەۋلەردىڭ كەي ناتيجەلەرىندە دە بولاشاق ۇرپاقتىڭ جاڭا ىزدەنىستەرىنە ىلىك بولارلىق جايتتەر بار.

ماسەلەن، بايدىبەك قاراشاۇلىن شامامەن ءVى – ءVىى عاسىرلار توعىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردىڭ اۋماقتىق جانە ەتنوستىق تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي تۇلعا رەتىندە تانىعان سەكىلدىمىز[9].

جوعارىداعى اڭگىمەمىزدە شامامەن 600-ءشى–700-ءشى جىلدار ىشىندە ءومىر سۇرگەن وسىناۋ قاسيەتتى كىسىنىڭ تاريحىنا ازدى-كوپتى شولۋ جاسادىق. بۇل كىسىنىڭ ءۇشىنشى ايەلى اۋليە دومالاق انا ەكەنىن دە ايتتىق، جانە ول كىسى جايىنداعى ناقتى ەنتسيكلوپەديالىق مالىمەتتى كەلتىردىك. سونداعى ايتىلعان دەرەكتەردى تاعى ءبىر ەسكە سالايىق، وقىرمان اڭعارعان بولار، ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادا نۇريلانىڭ بايدىبەك بيگە 1397 جىلى تۇرمىسقا شىققانى[10] ايتىلادى.

سوندا قاتەلىك قايدا؟ بايدىبەك ءبيدىڭ 600-ءشى–700-ءشى جىلدارى ءومىر سۇرگەنىنە كۇدىك كەلتىرەمىز بە، الدە نۇريلانىڭ (دومالاق انانىڭ) بايدىبەك بيدەن جەتى عاسىر كەيىن، 1378 جىلى تۇركىستان قالاسىندا تۋىپ،  1456 جىلعى 28 مامىردا قاراتاۋ قويناۋىنداعى كىشكەنە وزەن بويىندا قايتىس بولعانىن حابارلايتىن دەرەكتەرگە شۇبامەن قارايمىز با؟ ەكى مالىمەت تە رەسمي انىقتامالىقتان – «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان. شيكىلىك قاي ماعلۇماتتا جانە قالايشا، نەلىكتەن جىبەرىلگەن؟ بۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ – بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە پارىز.

سونىمەن، قازىرگى زامانعى شاپىراشتى شەجىرەشىلەرى بايدىبەك سىندى ءتۇپ اتالارىنا بىلاي تەرەڭدەيدى: 1) كۇللى ادامزات تاريحى شىعىس بايتەرەگىنىڭ التىن بۇتاقتارىنىڭ ءبىرى – كونە عۇن (ب.ز.ب. ءVىى–ب.ز. ءىىى عع.), 2) ءۇيسىن يمپەرياسى (ب.ز.ب. V– ب.ز. ءVى عع.),  3) ءۇيسىن يمپەرياسىنان تىكەلەي تاراپ، ءوربيتىن (اراسىن عاسىرلار ءۇزىپ تۇرسا دا) ءۇيسىن (ب.ز.ب. V– ءىV عع.) – ءداۋ بي (ب.ز.ب. 178 جىلى قايتىس بولعان) – ەلساۋ بي (ب.ز.ب.  178–104 جج.) – نۋلى بي، دۋلۋى (دۋلۋ، دۋلو) بي – مايقى بيگە (ب.ز.ب. ءى – ب.ز. ءى عع.) كەلىپ تىرەلەدى. ودان ساناعا ءسىڭىپ: «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – مايقى بي» دەگەن وسيەت قالعان. بايدىبەكتىڭ ءتۇپ اتاسى – ءۇيسىن، ءوز اتاسى – قاراشا. ءورىسى، داۋلەتى جايىلعان ولكەسى – سىرداريا الابىنان التاي، ەرتىسكە، سارىارقا جازيراسىنا، ەرەنقابىرعا تاۋلارىنا دەيىن جەتىپ-قايتىپ وتىرعان. بايدىبەكتىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتارى بۇل كۇندەرى جەتى ارىس ەل بولىپ ءوسىپ-وركەندەپ وتىرعان قالىڭ جۇرت[11].

اتالعان جاڭا زامان شەجىرەشىلەرى بايدىبەك بابا بالالارىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن انىقتاۋعا، مۇمكىندىگىنشە، تاريحي مەزگىلى مەن تىزبەگىن ناقتىلاپ جازۋعا تاريحتا تۇڭعىش رەت ارەكەتتەنىپ وتىرعاندارىن اتاپ ايتادى. سول سەبەپتى بايدىبەككە دەيىنگى تىم الىس تاريحتا دا، ودان كەيىنگى تاريحي تىزبەكتە دە، ارينە، كومەسكى قالعان، ءمۇلت كەتكەن، ءتىپتى، بىلمەستىكتەن بەلگىسىز بولىپ قالىپ قويعان، كەيدە مۇلدەم قاتەلەسكەن تۇستار بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسىلاي مويىنداي تۇرا، ولاردىڭ، دەگەنمەن، رۋ-تايپا تاريحىن تۇتاس قازاق حالقى تاريحىمەن ساباقتاستىرا، استاستىرا قاراۋىنا، ءيسى قازاققا ورتاق قاسيەتتەردى ءدوپ باسىپ اتاۋىنا ريزاشىلىق بىلدىرمەي تۇرا المايسىڭ.

دۇنيە ءجۇزى تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، الىس-جاقىن وزگە ەلدەرمەن، بوگدە ناسىلدەرمەن، بوتەن رۋ-تايپالارمەن قانى ارالاسىپ كورمەگەن بىردە ءبىر ۇلت تا، ۇلىس تا جوق. قازاقتار دا دەربەس ءارى تۇيىق ءومىر سۇرگەن ەمەس، بىراق  قيىن-قىستاۋلى عۇمىر كەشە وتىرىپ، اتانى، رۋدى، تايپانى، ءجۇزدى، ۇلىس پەن ۇلتتى انىق ءبىلۋى ارقىلى كوشپەندىلىك تاريحىندا ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالا الدى.  بىرەن-ساران كىشىگىرىم رۋلىق-تايپالىق قاقتىعىستارى بولماسا، ءوزى تاريح ساحناسىنا شىققالى كازاق حالقى جۇرتپەن جۇرت، اتامەن اتا، رۋمەن رۋ، جۇزبەن ءجۇز، ۇلىسپەن ۇلىس بولىپ ەشقاشان جانە ەشبىر ۋاقىتتا   ءىرى قانتوگىستەرگە، سوعىستار مەن قىرعىن اپاتتارعا بارىپ كورمەگەن. كەرىسىنشە، باسقىنشى جاۋلار سىرتتان لاپ قويعاندا، ەتنوستىق بىرتۇتاستىق پەن قاندىق بۇتىندىك كورسەتىپ، تەز ارادا ءدۇر ەتە كوتەرىلىپ، جاۋعا قارسى ءبىر كىسىدەي اتوي سالىپ شىعىپ تۇرعان.

قازاق حالقىنىڭ: «جەتى اتاڭدى ءبىل»، «ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار»، «قارعا تامىرلى قازاقپىز»، «سۇراسا كەلسەڭ – قاي قازاق تا قارىن بولە بولىپ شىعادى»، «اتانىڭ بالاسى بولما  – ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن قاعيدالارى وزىندىك يدەولوگيا مىندەتىن اتقاردى، سول ارقىلى شالقار دالالار مەن اسقار تاۋلاردى مەكەندەگەن قازاق ەلىنىڭ بىرتۇتاستىعى ساقتالىپ تۇرعان، وسى رەتپەن بيلەۋشىلەر ەلدى باسقارىپ وتىرعان. وسىنى جاقسى بىلگەن، باتىس پەن شىعىستىڭ اقىل-وي ءىنجۋ-مارجانىن تۇگەل زەردەلەگەن عۇلاما شوقان ءۋاليحانوۆ: «دالالىقگار (قازاقتار) ءوزىنىڭ احلاقي (مورالدىق) قاسيەتى، اقىل-ويى جونىنەن باسقا حالىقتاردان بيىك تۇر»، – دەگەن.

ال وسىنداي قازاقتىڭ تەرەڭ ءبىر تاريحي تامىرى – قاراشاۇلى بايدىبەك. ول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، VI—VII عاسىرلاردا ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ ىشىندە ءىرى تايپالىق وداق قۇرىپ توپتاستىرعان، كەيىنىرەك قازاق حاندىعىنا جەتكەن تايپالاردى قالىپتاستىرىپ كەتكەن تاريحي تۇلعا[12].

8.

تاري­حتى زەردەلەۋدە عىلىمي اي­نالىمعا قوسىپ قاراستىرۋدى تىلەيتىن ماڭىزدى  جازبا شەجىرەلىك دەرەكتەر ما­تايدىڭ، قازبەك بەكتىڭ شەجىرەلەرىندە دە مول ەكەنى ايتىلىپ ءجۇر[13]. بۇل جەردە اڭگىمە وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعى ىشىندە وقىرمان قولىنا ءتيىپ، كوپ پىكىرتالاس تۋعىزعان   قازبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلەتىن ما­تاي شەجىرەسى جايىندا بولىپ وتىر.

اتالمىش كىتاپ ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن» دەگەن تاقىرىپپەن ەلىمىزدىڭ باستى جوعارى وقۋ ورنىندا – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن ارنايى عىلىمي كونفەرەنتسيا تالقىسىنا الىنعان بولاتىن، وعان ءبىز كەيىنىرەك ورالارمىز. قازىرگى اڭگىمەمىز سونداعى شەجىرە مالىمەتتەرى توڭىرەگىندە بولماق.

كونفەرەنتسيا نازارىنا ۇسىنىلعان بايانداماسىندا عالىم ت. وماربەكوۆ ەڭبەكتىڭ ءار بولىمىنە تالداۋ جاساپ، ونىڭ العاشقى بولىگىنە توقتالادى. ول  اۋەلى ونداعى شەجىرەنىڭ كىتاپ اۆتورى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنا اتاسى ماتايدان قولجازبا تۇرىندە قالعانىن ەسكە سالىپ،  سوسىن سول  مۇرادا تىزىلگەن ىزبەن، اتا شەجىرەسىن بىلاي تاراتادى: مۇحاممەد تۋاردان مىڭ توعىز ءجۇز جىل بۇرىن (ياعني بىزشە – ب.ز.د. 1330 جىلى), دەيدى ول،  قادىر، قالشا دەگەن كىسىلەر بولعان. قادىردان الاش، الاشتان جايىل، جايىلدان قازاق. قازاقتىڭ ەكى ۇلى جۇمان جانە تۇمان ءومىر سۇرگەن. جۇماننان ەكى ۇل – ارىس پەن سابىر تۋعان. ارىستان التى ۇل بولىپتى، بىراق ولاردىڭ ۇشەۋىنەن – اقارىس، جانارىس، بەكارىستان عانا ۇرپاق تاراسا كەرەك. كەزىندە ءجۇز-جۇزدەن اسكەر باسقارعان بۇلار ءۇش ءجۇزدىڭ نەگىزىن سالعان كورىنەدى[14].

وسى جەردە زەرتتەۋشى جالپى قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلاتىن دەرەكتى ايتا كەتكەندى ءجون كورەدى، ولاردا ادەتتە قازاقتىڭ ارعى اتاسىن قادىردان ەمەس، الاشتان باستايتىنى ءمالىم. الاشتان قازاق، قازاقتان – بەكارىس، اقارىس، جانارىس اتتى ءۇش ۇل تۋادى دەپ ايتىلاتىن ماعلۇمات حالىق ىشىندە كەڭ تاراعان[15].  ال قازىبەك بەكتىڭ اتالمىش ەڭبەگىنە قارار بولساق، اق دەگەن كىسىدەن، ياعني اقارىستان كيىكباي (كەيكى), ودان توبەي مەن موعان. توبەيدەن باقتيار، بايتەرەك، جاڭىلىق تۋعان بولىپ شىعادى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى بايتەرەكتەن – قوعام، قوعامنان – قاڭلى، شانىشقىلى (قاتاعان), باقتياردان – قوتان، قوتاننان ءۇيسىن تارايدى ەكەن[16].

زەرتتەۋشى بۇل تۇستا قازىبەك بەك شەجىرەسىنىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرلى قازاق شەجىرەسىنەن تاعى ءبىر اۋىتقۋشىلىق بارىن اڭعارادى. ءداستۇرلى  قازاق شەجىرەسىندە ءۇيسىن بەكارىستان تارايدى دەپ ەسەپتەلسە، قازىبەك بەك بويىنشا – جوعارىداعى تىزبەدەن كورەتىنىمىزدەي، بۇل تۇقىم اقارىستان  باستاۋ الادى. ال ۇيسىننەن قازىبەك بەك 7 اتانى تاراتىپ، ەلساۋعا كەلەدى. ەلساۋدان كەيىن 6 اتانى سانامالاپ، مايقى بيگە شىعادى. مايقى بيگە كەلگەن سوڭ، ودان بەرى قاراي تاپتىشتەپ 18 اتانى تاراتادى دا، كوپشىلىككە ءمالىم بايدىبەك اتاعا جەتەدى. ال بايدىبەكتەن باستاپ، شەجىرەشىنىڭ ءوزىنىڭ اتاسى ماتايعا جەتكەنگە دەيىن 40 اتا تاراتىلادى[17].

ەگەر ءار ۇرپاقتى شارتتى تۇردە 25 جاستان ەسەپتەسەك[18], وندا بايدىبەك پەن ماتاي اراسى 1 مىڭ جىل ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن ەستە ۇستايىق. بايدىبەكتىڭ، ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادا كەلتىرىلەتىن رەسمي دەرەككە قاراعاندا – VI–VII عاسىرلار توعىسىندا ءومىر سۇرگەنىن بىلەمىز[19]. دەمەك ماتاي حVI–VII عاسىرلار توعىسىندا عۇمىر كەشكەن.

شەجىرەنى اڭگىمەلەۋ بارىسىندا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى اتى اڭىزعا اينالعان ءىرى تاريحي تۇلعالار تۋرالى جانە ۇلى ءجۇزدىڭ باستى تايپالارى تۋرالى كەڭىنەن باياندايدى. مۇنى مۇقيات قاراستىرعان زەرتتەۋشى-عالىمنىڭ ويىنشا، جوعارىدا كورسەتىلگەن كەيبىر سايكەسسىزدىكتەرگە قاراماستان، ءوزىنىڭ اتاسى ماتايدىڭ جازبالارىنا سۇيەنگەن قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسى، نەگىزىنەن العاندا، «جالپى قازاق شەجىرەسىنەن اۋىتقىمايدى، جانە شەجىرەتانۋ سالاسىن جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرادى». سوندىقتان دا ول شەجىرەنى تاريحي دەرەك رەتىندە قاراستىرىپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل ەڭبەكتەن قاشقاقتاماي، قايتا ونى باسقا شەجىرەلىك دەرەكتەرمەن سالىستىرا زەرتتەۋ ءىسىن قولعا الۋلارى كەرەك دەگەن پىكىر بىلدىرەدى[20].

ەندەشە، قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگىنە كوز سالايىق. «مەنىڭ اتام ماتاي – بىزدەن بۇرىنعى حاندارعا قىزمەت قىلعان، ەداۋىر ساۋاتى بولعان ادام، قىتايدىڭ، قالماقگىڭ، پارسىنىڭ ءتىلىن، جازباسىن قايدام، اۋىزشا بىرسىدىرعى بىلگەن كىسى» – دەيدى اۆتور ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا. ول ماتاي اقساقالدى قارتايعان كەزىندە «بوگدە ەل ۇلىق ادامدارىمەن، ەلشى-جاۋشىلارىمەن، ساۋداگەر-ساتتىقتارىمەن، جيھانگەز-دارۋىشتەرىمەن سويلەس-كەنىن» ايتادى. ءتىپتى ۇيىنە ەرتىپ اكەلىپ قوناق قىلعانىن، «ولارمەن ۇزاق ءتۇن بويى شۇرشىتشىلەسىپ، قالماقشىلاسىپ وتىرعانىن تالاي كورگەن» ەكەن. «اتام ايتار ەدى، – دەيدى ول، – ەرتەرەكتە قازاق ەلىنىڭ ءوزى سالعان مادەنيەتى، ادەبيەتى بولدى دەپ. جازۋى، ونەرى بولعان ەدى، ەندى ءبىز عاراپتىڭ شىيمايىنا (اراب ارپىنە دەگەنى – ب.ق.) كوشتىك دەپ...» سوسىن: «اتام مەنىڭ ەسىمدى بىلگەن كەزىمدە دۇنيە سالدى» – دەپ، ماتاي اقساقالدىڭ ءومىر سۇرگەن مەزگىلىنەن دە حاباردار ەتەدى.

شامامەن حVII عاسىردىڭ ىشىندە – ءحVIIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن  ماتاي اقساقال نەمەرەسىنىڭ قۇلاعىنا اتا-بابالارى جايىنداعى دەرەكتەردى بىلاي قۇيعان:  «...بار قازاققا بەلگىلى جاي – اتام الدىنا وتىرعىزىپ قويىپ، بابالارىمىزدى ۇيرەتەتىن-ءدى». اقساقال جازباشا شەجىرە دە جۇرگىزگەن ەكەن. «ەر جەتكەن سوڭ ول كىسىنىڭ جازباسى دا قولىما كەلدى»، – دەپ، اتاسىنان قالعان سول مۇرانى اكەسىنىڭ ەڭ كىشى ءىنىسى تولەكەيدىڭ وزىنە سىيعا تارتقانىن ايتادى. قولجازبانىڭ ساپاسى وتە ناشار ەكەنىنە دە نازار اۋدارا كەتەدى: «كيتاپ ابدەن ەسكىرگەن، توڭىرەگى جۇلىمدانىپ، قاعازى سارعايىپ، ءىرىپ، بولەك-بولەك ءتۇسىپ قالۋعا ازەر تۇر. ەگەر ۇقىپسىزداۋ كىسى مورت ۇستار بولسا، كيتاپ پايرا بولارعا كەرەك». دەگەنمەن، جازباشا شەجىرە وزىنە تابىستالعان تۇستا، قازىبەك بەكتىڭ اعىنان جارىلۋىنشا، بۇل دۇنيەدە ودان باقىتتى دا، داۋلەتتى دە ادام جوق ەدى. «ويتكەنى اتا شەجىرە ءوزىم ىشىندەگىسىن تەگىس جاتقا بىلسەم دە، تالاي وسى كىتاپتى قولىما الىپ توقسان اۋدارىپ وقىسام دا، ەندى بۇل قولىما ءبىرجولا كەلگەندە پاتشا تاعى، قور قىزىنا مۇنى ايىرباستاماق ەمەس ەدىم. توبەم كوكتە، كوڭىلىم اسپان عالامىن شارلاپ، شارتاراپقا كەتكەن-ءدى»[21].

ەندى قازىبەك بەكتىڭ جوعارىدا اتالعان شەجىرەلىك كەزەڭدەرىنىڭ ۋاقىتىن ودان ءارى انىقتاۋعا تىرىسايىق. VI–VII عاسىرلار بايدىبەك اتادان  ءارى قاراي 18 اتا بۇرىن مايقى بي ءومىر ءسۇردى، ال بۇل جوعارىدا اتالعان ءبىر ۇرپاقتى 25 جاسقا شاققان ەسەپتى باسشىلىققا العاندا، 18ح25=550 جىل ىلگەرىگە كەتەدى. ياعني مايقى بي شامامەن  ب.ز. V عاسىرىندا ءومىر سۇرگەن دەپ شامالاۋعا بولادى. مايقى بيدەن ءارى  6 اتا بۇرىن ەلساۋ عۇمىر كەشكەن. دەمەك ەلساۋ مايقىدان 6ح25=150  جىلداي بۇرىنعى، ياعني ب.ز.ب. ءى عاسىرداعى اتا. ودان 7 اتا ىلگەرىدە، ياعني  7ح25=175 جىل ارىرەكتە – ب.ز.ب. ءىىى–ىى عاسىردا ءۇيسىن تۇر. ەگەر شەجىرەلىك دەرەكتەردى ورتا ەسەپپەن الىنعان بۋىن جاسى ارقىلى شامامەن شىعارعانىمىزدى ەسكەرسەك، تاريحي دەرەكتەردەن سونشالىقتى كوپ اۋىتقۋشىلىق جوق ەكەنىن اڭعارامىز.

ءۇيسىننىڭ ءداۋىرى تاريحتاعى ۋسۋن زامانىنا سايكەس كەلەدى. بۇگىنگى قازاق ءۇشىن ەكەۋىنىڭ ءبىر اتاۋ ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. بۇل وسى زامانعى عىلىمدا دا مويىندالعان، ءۋسۋننىڭ «قازىرگى ايتىلۋى قازاق ەتنونيمدەرىنىڭ ءبىرى – ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ باستى ەتنيكالىق كومپونەنتى بولىپ تابىلاتىن تايپانىڭ ءوزىن اتايتىنداي «ءۇيسىن» سوزىنە سايكەس كەلەدى» دەيدى عالىمدار. قازىرگى دەرەكتەر بويىنشا – ولار جەتىسۋدى قوسقاندا، نەعۇرلىم بايتاق اۋماقتى الىپ جاتقان[22]. ال جەتىسۋدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى ۇيسىندەردىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگىنە دە كوبىنە-كوپ سەبەپ بولدى. مۇندا كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى ەگىنشىلىكپەن ۇشتاستىرىلا جۇرگىزىلدى. تيىسىنشە، جۇرت تەك كوشپەندىلىكپەن كۇن كەشكەن جوق، كوشپەندى ءومىر سالتى جارتىلاي وتىرىقشىلىقپەن ۇشتاستىرىلدى.

ال وسىنداي تۇتاس ەتنوستىق توپتىڭ، ءتىپتى «ورتالىعى – ىلە اڭعارى، دەگەنمەن ولاردىڭ ورداسى – «قىزىل اڭعار قالاسى» ىستىقكول مەن ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ارالىعىندا» ورنالاسقان[23] مەملەكەتتىڭ اتىن «ءۇيسىن اتا» دەپ ءبىر ادامعا تەلۋدىڭ قاتە ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. دەگەنمەن، مۇنداي «دەرتتىڭ» شەجىرەشىلەردىڭ بارىندە دەرلىك كەزدەسەتىن بالالىق اڭقاۋلىق پەن اڭعالدىق سيپاتتى قاسيەت ەكەنىنە تۇسىنە قاراپ، شەجىرەلەردى زەرتتەي بەرگەن ءجون.

9.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي كەڭشىلىكپەن قاراي وتىرىپ، قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىمەن تانىسۋدى جالعاستىرالىق. ول ءوزى ءومىر سۇرگەن ءحVىىى عاسىرداعى قازاقتىڭ اۋىر جاعدايىنا بايلانىستى: «بۇل مەنىڭ دە، ەل بيلەگەن تولە، قازىبەك اعالارىمنىڭ دا جانىنا قاتتى باتادى، ەڭىرەگەندە ەتەگى تولادى، – دەي كەلىپ، قازاقتىڭ «سوڭعى ءۇش ءجۇز جىل سوعىستا دا جارتىسىنان كوبى قىرىلىپ قالعانىن» ايتادى. «ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ، باسقاسىن ايتپاعاندا، تەك ءۇيسىن اتاۋلىنىڭ شەجىرە-تاۋاريحى ءمالىم جىلدارىنىڭ وزىندە دە جارتىلاپ قىرىلىپ، جويقان توبە بولعانى ون شاقتى دۇركىن بولىپتى»، – دەيدى.

سوسىن ونىسىن: «ءوزىمىزدى ءوزىمىز قىرعان كەزىمىز دە از بولماپتى»، – دەپ ۇستەمەلەي تۇسەدى. «وعان شىڭعىستىڭ، تەمىردىڭ، قاتاعانداردىڭ جاساعان جورىقتارىن ايتسام دا بولار ەدى. ول ۇشەۋى دە بىزدەن بولەك ادامدار ەمەس ەدى. بىراق، نە كەرەك، ۇشەۋىنىڭ قازاق جەرىنە ىستەگەن زيانى شاشىمىزدان كوپ». سولاي دەگەنمەن، ولاردىڭ تيگىزگەن زالالىن سانامالامايدى. «تاۋاريح زەرتتەۋشى ادامدار» وعان شەيىن دە، ودان كەيىن دە «ەلىمىز تۋرالى ايتقان، ءالى دە ايتار» دەپ تۇيەدى دە، «شاپقىنشىلىقتا باسى قوسىلىپ، اۋزى بىرىگىپ قالماقتى، اشتارحاندا قالعان ازعانتايى بولماسا، ءبارىن جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرگەن قازاقتىڭ ءبىر اكەنىڭ بالاسى ەكەنىنە» ءوزىنىڭ كامىل سەنەتىنىن ايتادى.

سەنىمىنە دالەلى: «سوناۋ ءتۇپ-تۇقىياننان جاتتالىپ كەلە جاتقان، ەگەر مەنىڭ اتالارىمنىڭ جازباسى، جاتتاۋى بولماسا، تولە اعام دا، قازىبەك اعام دا (ايگىلى تولە بي، قازىبەك بي – ب.ق.) بىلە المايتىن اتا شەجىرە». ونى اتا شەجىرە اتايتىن سەبەبى: «قولى حات بىلگەنى جازىپ، قارا تانىمايتىنى جاتتاپ كەلە جاتقان ءۇشبۋ شەجىرە ءبىزدىڭ قازاق وڭىرىندەگى كوبەسى دە، كورىكتىسى دە. ءبىرشاما ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ ءبىر ىعىلىم، قادىم زاماننان بەرى كەلە جاتقاندىعىنا ايعاق». الايدا وسى شەجىرە، نەگە ەكەنىن، ورىس شىعىستانۋشىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالعان...

ءوز شەجىرەسىن جازىپ وتىرعان شاپىراشتى قازىبەك بەك بۇتكىل قازاق قاۋىمىن اڭگىمەلەۋگە شاماسى كەلمەيتىنىن مويىندايدى. «سوندىقتان تەك ءتىرى قالعان شاپىراشتىنىڭ اتاسىن ايتىپ بەرمەكپىن، – دەيدى ول. – ءتىپتى شاپىراشتى اتانباي قالعان ونىڭ ءۇش بالاسىنىڭ دا شەجىرەسىن ايتىپ بەرە المايمىن. ونى سولاردى تالداۋعا جەتكەندە اڭگىمەلەرمىن. شاپىراشتىنىڭ ارعى ۇرپاعىن تۇگەندەمەك تۇگىل، ونىڭ بەرگى اسىل بالالارىنىڭ ءوزىن تۇگەندەپ ايتۋ وڭاي بولماسا كەرەك. ويتكەنى بايباعىس دەگەن اسىل بالاسىنىڭ ءتورت ۇلى باسقا ەل بولىپ، الدە وزبەك، الدە كىشى ءجۇز باي ۇلى بولىپ كەتكەندىگىن بىلەمىن، ال قازىرگى اسىل بالالارى التى ۇلدىڭ ەكەۋى عانا – باتىر، تۇنقاتار ۇرپاعى.

قازىبەك بەك اتادان بالاعا مۇراعا قالعان قارت تاۋاريح ىشىندە سان قيلى ەرتەگى، اڭىز، ءتىپتى شىندىققا جۋىسپايتىن اڭگىمەلەر تولىپ جاتقانىن ەسكە سالىپ، ولاردىڭ ءبارىن تىزۋدەن قاشادى، ويتكەنى ونداي تىرلىكتىڭ اقيقاتتان الىستاتىپ جىبەرۋى ىقتيمال دەيدى. ءسويتىپ، تەك ءوزى بىلەتىن تاۋاريحتى اڭگىمەلەپ بەرۋگە بەل بۋادى.

10.

ماتاي–قازىبەك بەك شەجىرەسى بويىنشا «مۇحاممەد راسۋلاللا تۋماستان ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ اتالارىمىز حازار مەن الاشتىڭ، الاتاۋ مەن الاي ورمانىنىڭ اراسىن شىر اينالىپ كوشىپ، شيىرلاپ... بىراق جەتىسۋعا وسى زامانعى التى ارىس ورتا ءجۇز، جيىرما توعىز تامعالى كىشى ءجۇز، التى ارىس ۇلى ءجۇز جاتقان جەرلەردى، ءتىپتى بيجنەك تەڭىزىنىڭ توڭىرەگىن دە جايلايدى ەكەن». سول زاماندا ءومىر سۇرگەن قادىر، قالشا دەگەن ەكى اعايىندى جىگىتتىڭ ۇلكەنى قادىر،  قازىبەك بەكتىڭ جازۋىنشا، شاپىراشتىنىڭ ارعى باباسى بولىپتى. ونىڭ بالاسى الاش ەكەن.

«مىنە، ءبىزدىڭ ۇرانىمىز الاش بولاتىنى وسىدان، – دەيدى ول. – مەن تاۋاريحشىلاردىڭ، ءىلىم ادامدارىنىڭ الاش دەگەن مۇڭعۇلدىڭ الاشى دەگەن سوزىنەن ەكەن، ءسويتىپ قالماقتار قورىققان سوڭ، الاشىلاپ شاۋىپتى دەگەنىنە بوي ۇسىنباق ەمەسپىن»، – دەپ، ودان ءارى الاش اتاۋىنا بايلانىستى ءوز پىكىرىن جازادى. «اتاسىنىڭ اتى اتالعاڭدا ونىڭ دەلەبەسى قوزىپ، ارقاسى، ەكى جاۋرىنىنىڭ اراسى شىمىرلاپ، ايباتتانىپ، ارۋاقتانىپ، جاۋلانىپ-جالاۋلانىپ كەتەر بولار. مىنە، ۇرانىمىزدىڭ الاش بولۋى وسىدان دەلىنگەنى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن».

الاش ەسىمدى كىسىگە بايلانىستى ەرتەگى-اڭگىمەدە ونىڭ دۇنيەنى ارالاپ، شارلاپ ءجۇرىپ، الدەقانداي ءبىر تەڭىز جاعاسىنداعى ەلدەن ايەل الىپ قايتقانى، ايەلىنىڭ ولەر الدىندا ايتقان وسيەتى ءسوز بولادى. ايەل كورىندە ۇل تۋاتىنىن ايتادى. «سونى ال دا، مەنى قايتا كوم، – دەيدى. – بالاڭدى الىپ ءوزىڭ اسىرارسىڭ. اتىن جايىل قوي. جايىل دەيتىن مەنىڭ ارعى اتام. ول مەنىڭ ەلىمدە اسقان بىلىكتى ادام بولعان. سول كىسىنىڭ ماعان بەرگەن ايانى وسىنداي. سەنىڭ بالاڭنىڭ ۇرپاعى، ياعني ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز اتقا مىنگەندە جەر قايىسقان قول بولىپ، كۇننىڭ كوزى كورىنبەي قالادى. ول اتتىڭ ءۇستىن ۇيىندەي جايلايتىن بولادى. جىلقى مالى اقىلدى مال – ول ءوزىن ارلاعان، ارداقتاعان ەلگە ەرەكشە قىزمەت قىلادى، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدى جىلقى بالاسىنداي كورەتىن بولادى. جايىلدىڭ جار دەگەندە جالعىز ۇلى بولادى. ونىڭ اتىن قازاق دەپ قوي». ودان ءارى ءبارى سولاي بولادى[24].

شەجىرەشى ودان ءارى قازاقتان جۇمان، تۇمان دەگەن ەكى ۇل تۋعانىن جازىپ، الىس تەكتىڭ باستاپقى تىزبەگىن جاسايدى: قادىر – الاش – جايىل – قازاق – جۇمان، تۇمان. «بۇل اڭىز سياقتى الدە ەرتەگى سياقتى اڭگىمەنىڭ راستىعىنا، حاقيقاتتىعىنا ەشكىم كۋالىك بەرە المايدى، – دەيدى ول ودان ءارى. – بۇدان كەيىنگى ايتىلاتىندارعا بۇل كىتاپتى وقىعان ادام ءشۇبا كەلتىرمەسە دە بولادى. ويتكەنى ەندىگى اڭگىمە تەك ءبىزدىڭ ءتۇپ-تۇقىيانىمىز جۇماننان تاراعان ۇرپاق تۋرالى بولماق». قازىبەك بەك وقىرمانىن وسىلاي ءبىر سەندىرىپ قويىپ، شەجىرەسىن ارمەن قاراي تارقاتادى.

جۇماننان ارىس، سابىر دەگەن ەكى ۇل تاراعان. ارىس دەگەن كىسى شامادان تىس ءىرى، وتە كۇشتى، ايباتتى ادام بولىپتى. بارلىق قازاقتىڭ «وي، مىناۋ ارىسىم ەكەن»، «ارىستاي كىسى ەكەن» دەيتىنى وسىدان قالعان ءتارىزدى. «مىنە، بۇگىنگى 1154-جىلىندا ءتىرى جۇرگەن قازاق اتاۋلىنىڭ اتاسى وسى كىسى»، – دەيدى قازىبەك بەك.

وسى جەردە كورسەتىلگەن داتاعا وراي ءبىر پىكىر ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. «ءبىز مۇسىلمان اتاۋلىدا، بۇل شاقتا جىل قازاقشاسىنان باسقا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءدىندى جاريا ەتكەن كەزىمەن ايىرىلار ەدى. سوندىقتان مەن دە كىتابىمدى مۇحاممەدتىڭ (حيجرا) جىل ساناۋىمەن بەردىم»، – دەگەن-ءدى اۆتور كىتابىنىڭ العاشقى بەتتەرىندە. سوسىن وسى داتا قويۋ ماسەلەسىنە تاعى ءبىر اينالىپ سوعىپ: «...مەن حيجىرا جىلناماسىمەن بەردىم. مەن باسقالارداي اي سانامادىم، جىلدى كۇنمەن ەسەپتەدىم. مەن جازعان جىلعا 622 جىل قوسساڭىز، تۋرا نىعراني-حريستيان ءدىنىنىڭ جىل ساناۋى شىعادى. مۇنى كەلەشەكتەگى ۇرپاقتى شاتاستىرماۋ ءۇشىن ادەيى ىستەدىم»، – دەيتىنى بار. ەگەر جوعارىدا كورسەتىلگەن  1154-ءشى جىل مۇسىلمان جىلساناعىنىڭ داتاسى بولسا، وندا ول ءبىزدىڭ قولدانىستاعى كۇنتىزبەنىڭ شامامەن 1741-ءشى جىلىنا سايكەس كەلەدى. ەگەر اۆتور كورسەتكەندەي، الگى داتاعا (حيجرا بويىنشا 1154-ءشى جىلعا) 622 جىل قوسساق، وندا «نىعراني-حريستيان ءدىنىنىڭ جىل ساناۋى» بويىنشا 1776-شى جىل بولار ەدى. (بۇل قازىبەك بەكتىڭ كىتابىن ءبىتىرىپ، دۇنيە سالعان جىلى دەپ ايتىلاتىن ۋاقىت). بىراق بۇلاي ەسەپتەۋ دۇرىس بولمايدى. الداعى ۋاقىتتا، ناقتى تاريحي داتالار  كەلتىرىلەتىن تۇستاردا، ءبىز بۇل ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالاتىن بولامىز.

شەجىرەشىنىڭ اڭگىمەسىنە ورالايىق.

ول قازاق ىشىندە باسقا، بوتەن سىڭبەلەر دە بار ەكەنىن ايتادى. ءتۇرلى سەبەپپەن، اسىرەسە جاۋگەرشىلىكتە قولعا تۇسكەندەردىڭ ءسىڭىپ، قازاق رۋىنىڭ ءبىر بالاسى بولىپ كەتكەندەرى قانشاما، جاۋدان قىز الماعان قازاق از دەسە دە بولادى، بۇگىندە سولاردىڭ ءبارى قازاق دەيدى ول. «دەگەنمەن قازاقتىڭ ءوز ۇرپاعى دا جەتكىلىكتى. ەۋروپادا ەرەكشە ەلمىز، ارىس ۇرپاعىمىز دەيتىندەر بار. ونى ءبىز وتەن ەكەۋمىز دۇناي دايراسى جاعاسىنان كەزدەستىرگەنبىز. ال ەگەر ارىس ۇرپاعى ەرەكشە ەل بولسا، ول – وسى جۇرگەن، بۇگىندە قالماقتى، جوڭعار اتانعان قالماقتى جەردىڭ بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرگەن قازاقتار»[25]. بۇگىنگى تاريح عىلىمىنا جاعدايدىڭ تاپ بۇنداي بولماعانى – قازاقتاردىڭ قالماقتى جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرمەگەنى – بەلگىلى، دەگەنمەن، اۆتوردىڭ ودان ءارى: «ارينە، ەلىمىز داراقىلىقتان دا قۇرالاقان ەمەس، دەگەنمەن ەر ەكەندىگىن ەشكىم مانسۇق ەتە الماق ەمەس»، – دەپ جازعانىن وقي كەلە، ونداي تۇجىرىمىنا تۇسىنىستىكپەن قارايمىز.

قازىبەك بەك: «...ارىستىڭ دۇنيەنى كەزىپ وقىعان ادام بولعانىن مايقى بابامىز ۇنەمى ايتىپ وتىرادى ەكەن. ارىستىڭ ءوز اتى انارىس بولعان دەسەدى. شەشەسى ەركەلەتىپ ارىس دەپ اتاپ كەتىپتى»، – دەي كەلە، ونىڭ   ءومىر جولىن سيپاتتايدى. ارىس-انارىس ءىلىمدى ەۆروپا ەلدەرىندە الىپ، كوپ عۇمىرىن سول جاقتاردا وتكىزگەن كورىنەدى. ءوز ەلىنە ورالعان سوڭ ون ەكى-اق جىل تۇرىپتى. ول ارتىنا ءپالسافا قالدىرعان. جازبا مايقى زامانىنا دەيىن كەلگەن ەكەن. سول زامانداعى ءبىر جەر سىلكىنىستە ونىسى توپىراق استىندا قالعان دەيدى. «ارىس اقىن دا، احۋن دا ادام بولعان. ەۋروپادا كورگەن ونەگەسىنىڭ جاقسى جاقتارىن وزدەرىنىڭ پاتشالىعىنا كىرگىزۋگە ۇمتىلعان. ول ءوزىنىڭ تۋعان اعاسىمەن وسى جونىندە كەلىسە الماي مەرت بولعان. اسىرەسە تابيعات سىرىنا كوپ ۇڭىلگەن» دەپ تۇسىندىرەدى شەجىرەشى. «دۇنيە شەكسىز، ونىڭ الدى دا، ارتى دا جوق، حاكيقاتتا دا مولشەر جوق، وتكەن كۇننىڭ بەلگىسى جوق» دەگەن ءسوز سودان قالعان ءتارىزدى. ونىڭ كوپ ولەڭى جەر سىلكىنگەندە قۇرىعان دەپ حابارلايدى اۆتور. ارتىندا التى بالا قالىپتى. ولاردىڭ اتتارىن شەجىرەشى اق، پان، جان، بول، بەك، بال دەپ تىزەدى.

اڭىزعا قاراعاندا،  ارىس اتا ءتاڭىر تاۋىنىڭ ماڭىن قىستايدى ەكەن. ول التى بالاسىن  ۇشكە ءبولىپ، ەكى-ەكىدەن ەنشىلەس ەتىپ قويىپتى. العاش اتالعان ەكى ۇل جىلقى كەزەگىنە كەتىپ، ءتاڭىر تاۋىنىڭ تۇبىندە مۇزداپ دۇنيە سالىپتى. التاۋدىڭ ۇلكەنى اقتان  بالا قالىپتى. پان ۇيلەنبەگەن، ودان تۇياق بولماپتى. جەتىسۋدا قاڭتاردان كەيىنگى ايدى قازاقتار اقپان نەمەسە ەكىاعايىندى دەيدى. اعايىندى اق پەن پان ولگەن اي ەكىاعايىندى اتانعان. الاتاۋدىڭ سول ءتاڭىر شوقىسىنىڭ جانىندا ودان دا بيىك شوقى بار. ەكى جىگىت ءولىمى سوندا بولعان دەسەدى. سوندىقگان دا ول شوقى اقپان اتالعان. بال ءوز زامانىندا قاتال حان بولعان دەسەدى. ەلدى قاتتى ۇستاعان حان تۋرالى جۇرت «اتى بال، ءىسى سال» دەپ ماتەل شىعارعان. سارارقاداعى بالقان اتالعان تاۋ دا سونىڭ اتىنان قالعان. ال جان مەن بەك اتتى ەكى ۇلدىڭ تۇقىمى كەڭ تاراعان. وسىلاي دەي كەلە، قازىبەك بەك «اقارىس، جانارىس، بەكارىس دەپ جۇرگەنىمىز –  ارىستىڭ ءۇش بالاسىنىڭ اتى» دەپ تۇيەدى. ونىڭ پايىمىنشا، ءۇش ءجۇز دەگەن دە وسى ءبىر شاقتا پايدا بولعان ءتارىزدى. «التى ۇلدى ەكى-ەكىدەن ەنشىلەس ەتىپ قويعان اتا جاۋگەرشىلىكتە ولارعا جۇزدەن اسكەر بەرىپ، قول باسقارتقان دەسەدى، ءۇش ءجۇز وسىدان قالعان، – دەي بەرە، ونىڭ انىق ەمەستىگىن دە: – بىراق مەن بۇل پىكىردىڭ دالدىگىنە كەپىلدىك ەتە المان»، – دەپ  ەسكەرتە كەتەدى.

«اق دەگەن كىسىنىڭ كيىكباي (كەيكى) دەگەن جالعىز ۇلى بولعان. ودان توبەي، موعان اتتى ەكى ۇل تۋعان.  موعان دا، توبەي دە زامانىندا ەل بيلەگەن، حان دەسە دە، بي دەسە دە بولاتىن ادامدار ەكەن. ال موعان بالاسى دالاباي ەلدىڭ باتىس جاعىن بيلەۋگە جىبەرىلەدى. موعان مەن توبەي تۇسىندا قىتايدىڭ ءبىراز ەلى ولارعا الىم-سالىق تولەپ تۇرعان. ولاردىڭ ورتالىعى جەتىسۋداعى ءۇش شاھارىندا بولعان. بۇل ەكى حان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوبىمەن ەلشىلىك الىسقان». قازىبەك بەك ءوزى كىتابىن جازىپ وتىرعان كەزدە – «قازىرگى حيجىرانىڭ 1154-جىلىندا مەن ۇلى ءجۇزبىن دەيتىن قازاقتاردىڭ ءبارى دەرلىك توبەي تۇقىمى».

«قىتايدىڭ ءبىراز ەلى ...الىم-سالىق تولەپ تۇرعان» شاقتاعى ەل بيلەگەن توبەيدەن – باقتيار، بايتەرەك، جاڭىلىق. «باقتيار ءبىزدىڭ پۇستىمىز بولعاندىقتان، ونى كەيىنگە قالدىرا تۇرىپ، بايتەرەك تۇقىمىن اڭگىمەلەيىك. بايتەرەكتىڭ بالاسى – قوعام. قازىرگى قاڭلى، شانىشقىلى (قاتاعان) سونىڭ تۇقىمى. جاڭىلىقتان تۇقىم جوق.

قاڭلىدان قانكوجەك، ودان كەلدىبەك، ودان سارى، قارا، قىزىل. مىنە، قارا قاڭلى، سارى قاڭلى، قىزىل قاڭلى وسى بولادى.

شانىشقىلىدان (قاتاعان) سىمىرشىق، ودان ءتورت بالا – ايرىلماس، ساڭىراۋ، دارقان، بەكتاۋ.

باقتيار – ءبىزدىڭ بابامىز. ونىڭ ءتورت ۇلى – قوتان، قورا، بولات، الشىن دەلىنەدى.

قوتان دەگەن كىسىدەن ءۇيسىن ەكەن. مىنە ۇيسىندەر – وسى تۇرپايىلاۋ اتتى كىسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى. قوتاننىڭ كوپ بالاسىنان ءۇش ۇل – ءۇيسىن، بايسىن، ءيسىن قالىپتى»[26].

[1] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 11–14-بب.

[2] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 3-توم. – الماتى، 2001. – 263-ب.

[3] دومالاق انا//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 3-توم. – الماتى، 2001. – 263-ب.

[4] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. –الماتى، 2006. – 14-ب.

[5] دومالاق انا كەسەنەسى//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 3-توم. – الماتى، 2001. – 263-ب.

[6] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. –الماتى، 2006. – 14-ب.

[7]قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. – الماتى، 1999. – 222-ب.

[8] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. –14-ب.

[9] بايدىبەك//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. – الماتى، 1999. – 222-ب.

[10] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 3-توم. – الماتى، 2001. – 263-ب.

[11] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. – الماتى، 2006. – 13–15-بب.

[12] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. – الماتى، 2006. – 6–7-, 15-بب.

[13] ەگەمەن قازاقستان. – 29 جەلتوقسان 2010 جىل.

[14] تاۋاسارۇلى ق. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 1993. – 37–38-ب6.;  قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – الماتى،  2001. – 13-ب.

[15] مىڭجان ن. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. – الماتى، 1994. – 39-6.

[16] تاۋاسارۇلى ق. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – الماتى، 1993. – 37–38-ب6.

[17] وماربەكوۆ ت. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ەڭبەگى – تاريحي ومىرباياندىق شىعارما// قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – الماتى،  2001. – 14-ب.

[18] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 5-توم. – الماتى، 2003. – 444-ب.

[19] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. – الماتى، 1999. – 222-ب.

[20] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. –الماتى،  2001. – 14-ب.

[21] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 771–772-بب.

[22] قازاقستان تاريحى. كونە زامانان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. –  الماتى، 2010. – 248–249-بب.

[23] قازاقستان تاريحى. 1-توم. –  الماتى، 2010. – 248–250-بب.

[24]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 770–773-بب.

[25] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 767, 773-بب.

[26] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 774–775-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz