ايگىلى عالىم ش.ءۋاليحانوۆ, ۆ.رادلوۆتاردىڭ قازاق فولكلورىن جيناۋعا, زەرتتەۋگە كىرىسكەن جىلدارىنان بەرى ساناعاندا, قازاق فولكلوريستيكاسى ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىتتى باسىپ ءوتتى. سولاي بولسا تۇرسا دا قازاق ەتنوگرافياسى، فولكلورى ءالى تولىق جينالىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ بولعان جوق. مۇنىڭ ءوزى بۇل سالاداعى مامانداردىڭ ازدىعىن نەمەسە السىزدىگىن كورسەتەتىن فاكتى ەمەس، قايتا حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني مۇرالارىنىڭ ار جاق، بەر جاعىنا قۇس ۇشىپ وتە الماستاي الىپ جايساڭ تەڭىزگە ۇقسايتىن توتەنشە مولدىعىن، قۇپيا سىرلارىنىڭ مەيلىنشە تەرەڭگە جاسىرىنعاندىعىن كورسەتەتىن شىندىق. سوندىقتان ءبىز بىلە بەرمەيتىن، بىلسەك تە ءالى جيناپ، قاعازعا تۇسىرە الماعان فولكلورلىق مۇرالار جانە سولارعا بايلانىستى تۋعان سوزدەر مەن اتاۋلار ەل ىشىندە مول-اق.

ايگىلى عالىم ش.ءۋاليحانوۆ, ۆ.رادلوۆتاردىڭ قازاق فولكلورىن جيناۋعا, زەرتتەۋگە كىرىسكەن جىلدارىنان بەرى ساناعاندا, قازاق فولكلوريستيكاسى ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىتتى باسىپ ءوتتى. سولاي بولسا تۇرسا دا قازاق ەتنوگرافياسى، فولكلورى ءالى تولىق جينالىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ بولعان جوق. مۇنىڭ ءوزى بۇل سالاداعى مامانداردىڭ ازدىعىن نەمەسە السىزدىگىن كورسەتەتىن فاكتى ەمەس، قايتا حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني مۇرالارىنىڭ ار جاق، بەر جاعىنا قۇس ۇشىپ وتە الماستاي الىپ جايساڭ تەڭىزگە ۇقسايتىن توتەنشە مولدىعىن، قۇپيا سىرلارىنىڭ مەيلىنشە تەرەڭگە جاسىرىنعاندىعىن كورسەتەتىن شىندىق. سوندىقتان ءبىز بىلە بەرمەيتىن، بىلسەك تە ءالى جيناپ، قاعازعا تۇسىرە الماعان فولكلورلىق مۇرالار جانە سولارعا بايلانىستى تۋعان سوزدەر مەن اتاۋلار ەل ىشىندە مول-اق.

ال ءبىزدىڭ بۇل ارادا ايتقالى وتىرعانىمىز وسى ماسەلە جونىندەگى جالپىلىق پىكىر ەمەس، قايتا ءبىر ءبولىم اۋىل قاريالارى تولىق بىلسە دە، بىلايعى جۇرتتىڭ ءبارى تولىق بىلە بەرمەيتىن، كىتاپ-جۋرنال بەتتەرىندە مۇلدە جاريالانباعان، قازىرگى تىلشىلەرىمىزگە ءتىپتى كەزدەسپەگەن «تىرناقجاۋ» اتاۋى جونىندەگى قىسقا اڭگىمە، ياعني وسى اتاۋدىڭ قانداي جول-جوسىنعا بايلانىستى تۋعانىن تۇسىندىرەتىن دەرەك پەن وسى اتاۋدى العاش رەت كىمنەن ەستىگەنىمدى باياندايتىن شاعىن حيكايانى بايان ەتسەم.

اكەم – قينايات، قيناياتتىڭ اكەسى – قابدوللا، قابدوللانىڭ اكەسى – قاساڭباي دەگەن كىسىلەر ءۇش اتاعا دەيىن ۇزبەي وتاشىلىقپەن، ەمشىلىكپەن شۇعىلدانعان ءور التاي ەلىندەگى ونەرلى ادامدار ەسەپتەلىنەدى. مەنىڭ ارعى اتام بولىپ كەلەتىن سول قاساڭبايدان – قابدوللا، كامەل، ءسالىمبابا دەگەن ءۇش ۇل تۋىپتى. قاساڭبايدىڭ ەكىنشى ۇلى كامەلدەن – سايقىن، سالىقبابا، ءىسلامبابا، ىبىراي اتتى ءتورت ۇل، اعيا، ماعيا، ءمارزيا، ءىسلاميا، كۇلاي، كۇلزامەي اتتى التى قىز تۋعان. كامەل اتامىزدىڭ ماعيا اتتى سول قىزى 1954 جىلى باس قۇراپ، تۇرمىسقا شىققاندا، تۋعان جەرى شىڭگىلدەن الىستاپ، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي اۋدانىنداعى رۋى جانتەكەي ىشىندە تاسبيكە عالىم دەگەن جىگىتپەن ۇيلەنەدى. ال عالىمنىڭ اۋىلى 1940 جىلعى قىرعىنشىلىق سوعىس كەزىندە ءور التايدان اۋا كوشىپ، 1950 جىلداردىڭ باسىندا گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي اۋدانىن مەكەندەپ قالعان. ماعيا اپامىز عالىممەن باس قۇراعان سوڭ، ون ءبىر قۇرساق كوتەرىپ، ىرىسقان، ءامبيا، كارىمقان، مانەي (مانەنقان), الەن، كوجەك (مانىمقان), مەيىرجان، ادال، شۇعاي، ءشادي اتتى بالالاردى ومىرگە اكەلىپتى. بىراق بۇل بالالاردىڭ سوڭعى بىرنەشەۋى جاستاي ومىردەن ءوتىپ، جولداسى عالىم 1973 جىلى ناۋرىز ايىندا اقساي اۋدانىندا قايتىس بولادى. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان سوڭ، 1940 جىلدارداعى قاندى سوعىستىڭ قاسابىنان امان قالعان اقساي قازاقتارى شۇعىل دايىندالىپ، قازاقستانعا كوشپەكشى بولادى. 1994 جىلى 14 قىركۇيەكتە اقسايداعى قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى اتاجۇرتقا قونىس اۋداردى. سول قاتاردا ماعيا اپامىز كارىمقان، ءامبيا اتتى ۇلدارىنىڭ وتاۋىمەن بىرگە قازاقستانعا ءوتىپ، قاراعاندى قالاسىنا بارىپ قونىستانادى. كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ، قاراعاندىنىڭ اۋاسىنا كونە الماعان سوڭ، جامبىل وبلىسى، تولەبي اۋدانى بالۋانشولاق اۋىلىنا قونىس اۋدارعاندا، ماعيا اپامىز ۇلى ءامبيانىڭ وتباسىنداعىلارمەن بىرگە سوندا بارادى. 1999 جىلى تامىز ايىنىڭ اقىرىندا، مەن سول ماعيا اپامىزدى ىزدەپ بارىپ امانداسىپ، بالۋانشولاق اۋىلىندا ءبىراز كۇن تۇردىم. اقسايدان كوشىپ بارعان بىرقانشا اۋىلدى ارالاپ ءدام تاتىپ، ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان وتكەن كۇندەردىڭ تاريحىنداي تاماشا اڭگىمەلەر تىڭدادىم. سول قاتاردا ماعيا اپام دا شىڭگىلدەگى جانە اقسايداعى ەلدىڭ كەشەگى كەشىرمەلەرى مەن سالت-ءداستۇرى جايلى، قازاقستانعا كوشىپ بارعاننان كەيىنگى تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمەلەردىڭ تيەگىن اعىتىپ وتىردى.

ءبىر كۇنى، ماعيا اپامنىڭ قان قىسىمى ورلەپ، باسى اۋىرىپ قالعانداي بولدى. ساسكە تۇسكە دەيىن سىرتقا شىقپاي، كوپ سويلەمەي، اعاش توسەكتە جانتايىپ جاتتى. تۇسكە جاقىنداعاندا توسەكتەن ءتۇسىپ، ءدال ءتوردىڭ الدىنان تومەندەۋ ورىنعا جايىلعان قازاقى سىرماقتىڭ ۇستىنە كەلىپ، ەكى اياعىن سوزىپ، دەنەسىن تىك ۇستاپ وتىردى دا، ۇيگە كىرىپ-شىعىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن 13-14 جاسار نەمەرە قىزى كۇليزاتتى قاسىنا شاقىرىپ الىپ «بالام، باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاپ وتىر، ءبىراز ۋقالاپ جىبەرشى، اينالايىن!» دەپ ءوتىندى. اجەسىنىڭ تىلەگىن ەكى ەتپەيتىن سۇڭعاق بويلى كۇليزات اجەسىنىڭ ءدال ارت جاعىنان كەلىپ تىزەرلەپ وتىردى دا، ماعيا اپاسىنىڭ باسىن ۋقالاي باستادى. جارتى ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا، ماعيا اپامنىڭ كوزى شىراداي جانىپ، كوڭىلى جادىراپ سالا بەردى. سونان سوڭ ول كىسى نەمەرە قىزىنا بۇرىلىپ: «راقمەت بالام، جاسىڭ ۇزاق بولسىن! باسىمنىڭ اۋىرعانى باسىلىپ، سەرگىپ قالعانىمدى قاراشى! مىنە، الا عوي بالام، مىناۋ سەنىڭ «تىرناقجاۋىڭ» دەپ ارت جاعىنداعى توسەكتىڭ قاسىندا تۇرعان قارا سومكەدەن بىرنەشە كامپيت پەن ەكى تال شوكولادتى نەمەرە قىزىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. «تىرناقجاۋ» دەگەن ءسوزدى مەن تۇڭعىش رەت سول ماعيا اپامنان ەستىدىم. نەمەرە قىزى سىرتقا شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ماعيا اپامدى سوزگە تارتىپ:

–  اپا، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اجەلەرىنىڭ باسىن ۋقالاپ وتىرعانىن

كورگەنىم بار. بىراق ءسىز ايتقان جاڭاعى «تىرناقجاۋ» دەگەن ءسوزدى تۇڭعىش ەستىپ وتىرمىن. بۇل قالاي ايتىلعان ءسوز، ءتۇسىندىرىڭىزشى دەدىم. سول كەزدە الپىس ءتورت جاستان اسقان ماعيا اپام ماعان قاراپ ءبىر جىميىپ كۇلىپ الدى دا:

–  پا، ساعان بۇل ءسوز دە قىزىق سەزىلدى مە، ادامنىڭ جاسى ۇلعايعاندا

باسىنىڭ ساقيناسى ۇستاپ اۋىرادى. بۇل ءبىز سەكىلدى كەمپىرلەردە عانا ەمەس، شالداردا دا كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بالكىم بۇنىڭ سەبەبى قان اينالىسىنىڭ جاقسى بولماۋىنان شىعار. بالا كەزىمدە شەشەمنىڭ، جەڭگەلەرىمنىڭ باسىن كوپ ۋقالادىم. سول مارقۇمدار ماعان جانە مەنىڭ اپكە-سىڭلىلەرىمە «تىرناقجاۋ» دەپ كۇمىس تۇيمە، تانا، مونشاق سياقتى ۇساق نارسەلەردى سىيلايتىن. كەيدە سونداي نارسەلەردىڭ ىڭعايى بولماعاندا، قۇرت-ىرىمشىك، قانت، ورىك-مەيىز قاتارلى جەمىستەردى دە بەرەتىن. بۇل – بۇرىننان كەلە جاتقان ءبىر ەسكى جوسىن. «سىيعا سىي» دەگەن ءسوز وسىندايدايعا قاراتىلعان بولسا كەرەك. قىز بەن كەلىن وتباسىڭنىڭ ادامدارى بولسا، ولار سەن ءۇشىن جۇمىس اتقارىپ، باسىڭدى ۋقالاپ بەرسە، ولارعا جىلىشىراي تانىتىپ، ءبىر نارسە ۇستاتپاساڭ بولا ما؟ سوندا «تىرناقجاۋ» دەگەنىمىز باسىڭدى نە دەنەڭدى ۋقالاپ بەرگەن قىز-كەلىنشەكتەرگە بەرىلەتىن سىيلىق نەمەسە ۇساق زاتتار دەپ تۇسىنسەڭ دۇرىس بولادى. تىرناقتى ءبىز كىر ساقتايتىن ارام نارسە دەپ قارايمىز. ال تاريحتا ونىڭ قاسيەتتى، كيەلى سانالاتىن جاقتارى دا بولعانعا ۇقسايدى، – دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى. كەيىن وسى «تىرناقجاۋ» دەگەن ءسوزدى مەن التاي ايماعى شىڭگىل اۋدانىنداعى بىرقانشا ۇلكەن ادامداردان سۇرادىم. سول كىسىلەردە بۇل ءسوز ادامنىڭ باسىن نە دەنەسىن ۋقالاعان قىز-كەلىنشەكتەرگە جورالعى ءۇشىن بەرىلەتىن جوعارىداعىداي ۇساق نارسەلەرگە بايلانىستى ايتىلاتىن اتاۋ ەكەنىن باياندادى. بىراق ۇقسامايتىن ءبىر ءتۇيىن – «تىرناقجاۋ» دەگەن ءسوزدى بىرەۋلەر «تىرناق جابار» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «تىرناق اقى» دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل اتاۋلار مەيلى قالاي اتالسا دا، ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى قازاقى ەم-دومعا بايلانىستى تۋعان اتاۋ ەكەندىگىن انىق بىلدىك. وكىنىشكە وراي، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» قاتارلى عىلىمي تومدارعا كىرمەي قالىپتى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، ون نەشە جىلدىڭ الدىندا ماعيا اپامنىڭ اۋزىنان ەستىگەن بۇل اتاۋلار جونىندەگى اڭگىمەنى بۇگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرمىن. ەگەر وسى اتاۋلار جونىندە كوزىقاراقتى كىسىلەر تاعى قانداي دەرەك كوزىن بىلەتىن بولسا، گازەت-جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاۋىن نەمەسە ماعان حات جازۋىن وتىنەمىن. ماقسات – ۇمىت بولعان ۇلتتىق مۇراعاتتارىمىزعا قاتىستى ءبىر اۋىز ءسوز بولسا دا، ونى تاۋىپ كادەگە جاراتۋ، ونى حالىقتىڭ وزىنە قايتا ۇسىنۋ.

اۆتور: دالەلبەك قيناياتۇلى، قحر سۇار، «مۇرا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى.

Abai.kz