تاريحي تانىمدى قايتسەك قالىپتاستىرامىز؟ وتكەنىمىزدىڭ وزەك كۇيدىرەر قاسىرەتتەرى مەن اقتاڭداق بەتتەرىن، التىن ارىپپەن جازىلۋعا ءتيىس كەزەڭدەردى قاشان انىق-قانىق قاعازعا تۇسىرەمىز؟ مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ تاريحشىلار الدىنا قويعان ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن اتقارۋعا، سول ۇدەدەن شىعۋعا قازاق تاريحشىلارى دايىن با؟ وسى جانە باسقا ساۋالدار توڭىرەگىندە «الداسپان» كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى «قازاقستان تاريحى قالاي جازىلۋى كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتا پىكىرسايىس وتكىزدى.

باسقوسۋعا بەلگىلى تاريحشىلار مامبەت قويگەلدى، زاردىحان قيناياتۇلى، قايرات الىمعازيەۆ، احمەت توقتاباي، ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىمەن قاتار، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى بەيبىت قويشىباەۆ، شامەك تىلەۋباەۆتار قاتىسىپ، ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. پىكىرسايىستى جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحان جۇرگىزدى.

تاريحي تانىمدى قايتسەك قالىپتاستىرامىز؟ وتكەنىمىزدىڭ وزەك كۇيدىرەر قاسىرەتتەرى مەن اقتاڭداق بەتتەرىن، التىن ارىپپەن جازىلۋعا ءتيىس كەزەڭدەردى قاشان انىق-قانىق قاعازعا تۇسىرەمىز؟ مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ تاريحشىلار الدىنا قويعان ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن اتقارۋعا، سول ۇدەدەن شىعۋعا قازاق تاريحشىلارى دايىن با؟ وسى جانە باسقا ساۋالدار توڭىرەگىندە «الداسپان» كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى «قازاقستان تاريحى قالاي جازىلۋى كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتا پىكىرسايىس وتكىزدى.

باسقوسۋعا بەلگىلى تاريحشىلار مامبەت قويگەلدى، زاردىحان قيناياتۇلى، قايرات الىمعازيەۆ، احمەت توقتاباي، ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىمەن قاتار، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى بەيبىت قويشىباەۆ، شامەك تىلەۋباەۆتار قاتىسىپ، ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. پىكىرسايىستى جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحان جۇرگىزدى.

زاردىحان قيناياتۇلى تاريحىمىزدىڭ بۇعان دەيىن دە جازىلعانىن، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بۇرىن جازىلعاننىڭ ءبارىن سىزىپ تاستاپ، قايتا باستان جازىڭدار دەپ وتىرماعانىن، سول جازىلعان تاريحتى ساراپتاپ، كەيبىر كەزەڭدەر مەن وقيعالاردىڭ ءادىل باعاسىن بەرۋگە ءتيىس ەكەنىمىزدى ەسكەرتكەنىن جەتكىزدى. «ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قالىپتاسقان ءتورت ءتۇرلى اۋرۋدان قۇتىلۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى – «يزمشىلدىكتەن»، ەكىنشى – تاپسىرىستان، ءۇشىنشى – ورىسشىلدىقتان، ءتورتىنشى – قۇلدىق سانادان قۇتىلۋىمىز كەرەك. بۇلاردان قۇتىلمايىنشا، تازا قازاق تاريحى، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى جازىلمايدى. بۇرىنعى سارىنمەن كەتەمىز. وتكەنگە باعا بەرۋدە ساق بولعانىمىز ءجون. مەملەكەتتىك حاتشى: «ءبىز وتكەندى باعالاماساق، بولاشاق ءبىزدى باعالامايدى» دەپتى. وتكەندە ءبىر تاريحشىلار وسىنى بۇرمالاپ الا جونەلدى. ورىستار بىزگە مادەنيەت اكەلدى، وركەنيەت سىيلادى دەگەندەي ويدىڭ ۇشىعىن شىعاردى. رەسەيگە قارسى كۇرەستىڭ ءبارىن ۇلتتىق كۇرەس ەمەس، فەوداليزمدى قورعاۋ دەيتىندەر دە كوپ ەكەن. كەڭەس وداعىندا انانداي جاقسىلىقتى، مىنانداي يگىلىكتى قايتادان زەرتتەپ، كەڭەس وداعىنىڭ قازاققا جاساعان جاقسىلىقتارىن اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز دەيتىندەر دە تابىلدى. ءبىز وعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ورىسقا ماحابباتىمىزدى وسى باستاما ارقىلى بۇركەمەلەپ، جارنامالاۋدىڭ جولىن كەسۋگە ءتيىسپىز. ءبىز ورىس بوداندىعىندا جوعالتقانىمىزدى ءالى تۇگەندەي الماي كەلەمىز. ول ءۇشىن ەرەن ۋاقىت كەرەك. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جازىلعان تاريحىمىز – جەڭىلگەن تاريح، جەڭگەندەردىڭ «رەداكتسيالاۋىنان» وتكەن تاريح. ونى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تالپىنۋعا ءتيىسپىز»، – دەپ ءسوز باستاسا، بۇدان سوڭ مامبەت قويگەلدى تاريحي دەرەكتەردىڭ ءالى دە بولسا تولىق اشىلماي وتىرعاندىعىن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە مەملەكەتتىڭ قۇلشىنىس تانىتپاي وتىرعانىن ۋاجگە تارتتى. «كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسىنە ۇلتتىق كوتەرىلىس دەپ باعا بەرۋگە قارسى توپتار ءالى بار. كەنەسارى ءوزىنىڭ رەسەي پاتشاسىنا جازعان حاتىنىڭ بىرىندە: «مەنىڭ اتام حان ابىلاي تۇسىندا سىزدەر ەرتىستەن بەرى ەنبەگەنسىزدەر. شەكارا سول جەرمەن شەكتەلگەن. قازىر قازاقتىڭ جەرىن باسىپ الدىڭىزدار. سونى قازاققا قايتارىڭىزدار»، – دەگەن سىڭايداعى پىكىرىن اشىق مالىمدەگەن. ەندەشە، ول نەگە ۇلتتىق كوتەرىلىس ەمەس؟ زاحاڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءبىز وسىنداي دۇمبىلەز تۇجىرىمدار مەن ويلاردان ارىلۋعا ارەكەت جاساۋعا ءتيىسپىز»، – دەدى م. قويگەلديەۆ. بۇدان كەيىن احمەت توقتاباي كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قازاقتى جويۋعا باعىتتالعان الاپات قاسىرەتتەرىن تىزبەكتەپ شىقتى. «سوڭعى ۋاقىتتا ورىستىڭ وتارلاۋى ەڭ گۋمانيستىك باعىتتا، ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرگە ساي، وركەنيەتتى تۇرعىدا ءجۇردى دەپ، ورىس باسقىنشىلىعىن اقتاۋ بەلەڭ الىپ ءجۇر. مەنىڭشە، ورىستار الەمدىك وتارلاۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتال، ەڭ وزبىر تاسىلدەردى قولدانعان بىردەن-ءبىر ەل. موڭعوليا مەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋ كەزىندە بايقاعانىمىز، ولار دا ءبىز كورگەن قورلىقتى كورىپتى. بىراق ءبىر ارتىقشىلىعى سالت-ءداستۇرىن، ەتنوگرافياسىن، ۇلتتىق تانىمىن جوعالتپاپتى. ءبىزدى ورىستار ءتۇپ تامىرىمىزبەن اسسيميلياتسيالاۋعا ۇشىراتا جازدادى. قازاقتىڭ جانىن وزگەرتۋگە، رۋحىن ۋلاۋعا ۇمتىلدى. مۇنى ايقىن ءبىلىپ وتىرمىز. سونى قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالعانىمىز ءجون»، – دەپ وي قورىتتى ەتنوگراف، تاريحشى ا. توقتاباي. بەيبىت قويشىباەۆ بولسا، قازاق تاريحىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن تۇبەگەيلى، كەشەندى زەرتتەۋ قاجەتتىگىن باسا ايتتى. بۇل ويدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى ارى جالعادى. تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بۇل بايانداماسى ماماندارعا ءبىر جاعىنان مۇمكىندىك سىيلاسا، تاعى ءبىر جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىر. قازىر بۇل باياندامانى ءتۇرلى سالاعا بۇرىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قاۋزاۋدى كوزدەيتىندەر دە، وزدەرىنىڭ ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وڭتايلى پايدالانعىسى كەلەتىندەر دە جوق ەمەس كورىنەدى. «ونىڭ الدىن الۋ كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ىلكىمدىلىگى مەن ىنتاسىنا بايلانىستى. وزگەلەردىڭ ءوز مۇددەسىنە قاراي بۇرا تارتاتىن ۋاعىزدارىنا قوعامدى ۇيىتىپ الماۋىمىز قاجەت. جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى دەگەنىم وسى»، – دەپ تۇجىردى.

Abai.kz