ۇلتتىق تاريحىمىزعا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز دەسەك تە، ءالى دە سولاقاي تۇسىنىكتىڭ  زاردابىن شەگىپ وتىرمىز. ەجەلگى سارايشىق قالاسىنىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى باسپاسوزدە قانشا ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى. دەگەنمەن، سول «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالىپ وتىر. سوناۋ، 50 جىلدارى ءا.مارعۇ­لان، س.پ.تولستوۆ، گ.ي.پاتسەۆيگتەر قازبا جۇمىستارىن باستاعان كونە سارايشىقتىڭ بۇگىندە نەبارى 30 پا­يىزى عانا قالعانى قىنجىل­تار­لىق جايت. جايىق وزەنىنىڭ قاتتى اعى­سىنان جاعا بۇزىلىپ، جىلىنا  كونە قالاشىقتىڭ 1-2 مەتر جەرى سۋ استى­نا كەتەدى. قالاشىقتىڭ اۋماعىندا كونە بەيىت بار بولاتىن. قازىر سۋ ونى دا شايىپ ءوتىپ، وزەن جا­عاسىندا ادام سۇيەكتەرى دە شاشىلىپ جاتىر. قازبا جۇمىستارى جۇرگى­­زىلگەن ورىن قورشاۋلى تۇرعانى­مەن سول جەرگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بالالار وزدەرى تاۋىپ الىپ كەلگەن كونە جادىگەرلەردى ساياحاتشىلارعا ساتىپ تا ء جۇر. مىنە، كونە سارايشىق­تىڭ بۇگىنگى جاعدايى وسىنداي. مادەنيەتكە ەنجار قاراي بەرسەك، ەندى ءبىر جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن بۇل قالانىڭ ورنى دا قالماي، مۇلدەم سۋعا كەتۋى ىقتيمال. 

ۇلتتىق تاريحىمىزعا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز دەسەك تە، ءالى دە سولاقاي تۇسىنىكتىڭ  زاردابىن شەگىپ وتىرمىز. ەجەلگى سارايشىق قالاسىنىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى باسپاسوزدە قانشا ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى. دەگەنمەن، سول «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالىپ وتىر. سوناۋ، 50 جىلدارى ءا.مارعۇ­لان، س.پ.تولستوۆ، گ.ي.پاتسەۆيگتەر قازبا جۇمىستارىن باستاعان كونە سارايشىقتىڭ بۇگىندە نەبارى 30 پا­يىزى عانا قالعانى قىنجىل­تار­لىق جايت. جايىق وزەنىنىڭ قاتتى اعى­سىنان جاعا بۇزىلىپ، جىلىنا  كونە قالاشىقتىڭ 1-2 مەتر جەرى سۋ استى­نا كەتەدى. قالاشىقتىڭ اۋماعىندا كونە بەيىت بار بولاتىن. قازىر سۋ ونى دا شايىپ ءوتىپ، وزەن جا­عاسىندا ادام سۇيەكتەرى دە شاشىلىپ جاتىر. قازبا جۇمىستارى جۇرگى­­زىلگەن ورىن قورشاۋلى تۇرعانى­مەن سول جەرگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بالالار وزدەرى تاۋىپ الىپ كەلگەن كونە جادىگەرلەردى ساياحاتشىلارعا ساتىپ تا ء جۇر. مىنە، كونە سارايشىق­تىڭ بۇگىنگى جاعدايى وسىنداي. مادەنيەتكە ەنجار قاراي بەرسەك، ەندى ءبىر جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن بۇل قالانىڭ ورنى دا قالماي، مۇلدەم سۋعا كەتۋى ىقتيمال. 

ءبىزدىڭ ويىمىزشا سارايشىقتى ساقتاپ قالۋدىڭ ەكى نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى – ۇزىندىعى ءبىر جارىم شاقىرىم بولاتىن قورعان توسەپ،  وزەن جاعاسىن بەكىتۋ بولسا، ال ەكىنشىسى – جايىقتى كونە اعىسىنا قايتادان بۇرۋ بولىپ تابىلادى. ءبىرىنشى نۇسقا شامامەن 11 ملرد. تەڭگەدەي قارجى جۇمساۋدى تالاپ ەتەدى. جاعادا الىپ قۇرىلىس جۇمىستا­رى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. جانە دە بۇل جۇمىستى جۇرگىزگەندە جاعادا ورنالاسقان ارحەولوگيا­لىق ماڭىزى بار قۇندى جادىگەرلەردى جو­يىپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن. ال ەكىنشى نۇسقا بويىنشا جۇمسالاتىن قارجى ودان ەكى-ءۇش ەسە ارزان. ءارى، سارايشىقتاعى قازبا جۇمىس­تا­رىنا ەشقانداي زيانى تيمەيدى. تەك ءبىر قولايسىزدىعى سول جەردە ورنالاسقان قازىر­گى سارايشىق ەلدى مەكەنىن باسقا جەرگە كو­شىرۋ كەرەك. سەبەبى، جايىق وزەنىنىڭ جاڭا ارناسى ەلدى مەكەننەن ءۇش-ءتورت شاقىرىمعا الىستاپ كەتەدى ەكەن. بۇل ماسەلەنى باتىس قا­زاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا­سىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور زەينوللا ساماشەۆ كەزىندە وبلىس اكىمدىگىنە ۇسىنعان بو­لاتىن.  جۇمسالاتىن قارجىنى دا قاراس­­تىر­عان ەدى. تەك ەلدى مەكەندى كوشىرۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە  اكىمشىلىك  كەلىسپەپتى. 

قازىر سارايشىق قالاشىعىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ وبلىستا جىلىنا ءبىر ملن. تەڭگە عانا بولىنەدى. ءبىر قىزىعى قاسىمىزدا ورنالاسقان اقتوبە قالاسىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستا­رىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جىلىنا 40 ملن. تەڭگە بولىنسە، باتىس قازاقستان وبلىسىندا                          30 ملن. تەڭگە، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 

15 ملن. تەڭگە بولىنەدى ەكەن. ءتىپتى دوتا­تسيالىق وبلىس بولىپ تابىلاتىن، حالقىنىڭ 40 پايىزى جۇمىسسىز وتىرعان جامبىل وبلىسىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىس­تارىنا 27 ملن. تەڭگە ءبولىنىپتى. ال، قازاق­ستانداعى باي وبلىستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن اتىراۋ وبلىسىندا ارحەولوگيا­لىق قازبا جۇمىستارىنا ءبىر ملن. تەڭگە بولىنەدى دەگەن ءسوز ءتىپتى كۇلكىلى ەمەس پە؟ ءبىر عانا قىزىق مىسال كەلتىرەيىن. تارازدا، ەسكى قا­لانىڭ ورنىنا سوناۋ 60-شى جىلدارى با­زار سالعان بولاتىن. مارعۇلان باستاعان ءبىر توپ ارحەولوگتار وعان قارسى شىعىپ، ماڭىزى جوعارى وسى تاريحي ورىندى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كوپ­تەگەن جۇمىستار جۇرگىزگەن. بىراق، ولاردىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق اسپادى اقىر اياعىندا سول جەرگە بازار سالىپ تىندى. ەندى مىنە، ارادا ەلۋ جىل وتكەن سوڭ سول بازاردى باسقا جەرگە كوشىرىپ، بۇرىنعى ەسكى قالا­­نىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارىن قاي­تادان باس­تاپ جاتىر. بۇل سول جەردەگى باس­شىلار­دىڭ مادەنيەتىنىڭ بيىكتىگىن بىلدىرەدى. ساراي­شىق­تى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بىزگە وسىنداي جوعارى مادەنيەتتىلىك جەتپەي تۇر. 

ءبىز بۇل باعىتتى قولداعاندا ەكولوگيا­لىق جاعدايلاردى دا باعامداپ وتىرمىز. جالپى، سارايشىق قۇم بالشىقپەن سالىن­عان قالا عوي. سول سەبەپتەن دە وسى ەرەكشە­لىكتى ەسكەرىپ، قازبا جۇمىستارى جۇرگەن جەرلەردىڭ ۇستىنە قورعانشا جاساپ، ونى جاڭبىردان قورعاۋ ءادىسىن قولدانعان ورايلى بولادى. ال قازىلعان ۇيلەردىڭ قابىرعا­لارىن قۇم بالشىقپەن مايلاپ، ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ساقتاي الامىز. قازىر وتىراردى، ساۋراندى جانە سىعاناقتى وسىلاي ساقتاپ وتىر. جالپى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە ونى قورعاۋ جۇمىستارىن قاتار جۇرگىزەدى. وكىنىشكە وراي بىزدە قازىر  قارجىنى تەك قانا قازۋ جۇمىستارىنا عانا ءبولىپ وتىر.

اۆتور: مارات قاسەنوۆ، ارحەولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz