نەمەسە الاش رۋحىنىڭ مۇزبالاق مۇراگەرى الىمعازى داۋلەتحان

ءبىر شۋماق ماداق ولەڭ جازعان ادامنىڭ ءبارىن اقىن دەپ، ونى قۇداي ساناعان «سوتسياليستىك رەاليزم» اتتى شىعارماشىلىق اعىمنىڭ كۇنى كەلمەسكە كەتسە دە، ادەبي شىعارماشىلىقتاعى سول ءبىر ساياسي اۋقىمشىلىق اۋىرۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ىقپالىن باسەڭدەتپەي كەلەدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي ناۋقاندى، ءتورت ماۋسىمدى، توي-توكىندى جانە بيلىكتىڭ بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءتيىستى قۇجاتتىق تاپسىرماسىن ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ شىرايىنا اينالدىرىپ العان پىسىقاي-جولبيكە «قالامگەرلەر» لەگىنىڭ كۇش-قۋاتى ءالى دە السىرەي قويعان جوق. ونىڭ باستى سەبەبى - ەلىمىز تاۋەلسىزدىك السا دا، اق پەن قارانى، جاقسى مەن جاماندى، سۇلۋلىق پەن ۇسقىنسىزدىقتى جانە دارىن مەن داراقىلىقتىڭ ارا جىگىن مۇلدە اجىراتا الماي كەلە جاتقاندىعىمىزدا ەكەنى بەلگىلى. بۇل ويىمىزدىڭ بۇلتارىتپاس دالەلى رەتىندە مۇقاعالى ماقاتاەۆتىڭ سونوۋ 1974 جىلى 6 قازان كۇنى جازعان مىنا ءبىر كۇندەلىگىندەگى وي-تۇجىرىمنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز قۇنىن جويماي كەلە جاتقاندىعىن وقىرمان الدىنا كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. «ادەبيەتىمىزدى ارامشوپتەردەن تازارتاتىن كۇن تۋار ما ەكەن؟! قايدام؟ وسى كۇنگى ادەبيەت ناعىز تالانتتاردىڭ ادەبيەتى ەمەس، پىسىقتاردىڭ، جەرلەستەر مەن دوستاردىڭ، جاعىمپازدار مەن قورقاقتاردىڭ شاتپاعى. ادەبيەتتىڭ كوكجيەگىنە ءويتىپ-ءبۇيتىپ ءبىر الاياق ىلىنە قالسا، ول ءوزى سياقتى ءبىر سانشو-سىنشىسىماقتى سۇيرەلەي كەلەدى.  ول سىنشىسىماق بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن وزشاركەيىن سول سالادا سۇيرەتىپ ءجۇرىپ جاتادى. جاعدايى باردا ايپاپ-جايپاپ قالۋعا تىرىسادى. بىرەۋگە جاعىمپازدانادى، بىرەۋدى قورقىتادى ء(وزى دە قورقادى), سودان سوڭ جان-جاعىنا قارايدى: جوق، بۇدان ءارى بۇيتە بەرۋگە بولمايدى ەكەن; ول ءوزىنىڭ شاتپاقشىل سەرىكتەرىنىڭ كومەگىمەن ۇيالماي-قىزارماي ۇلكەن ادەبيەتكە اياق سالادى، ءسويتىپ ەندى ءوزى شىعارمالار جازا باستايدى. سوندىقتان بىزدە اي سايىن ادەبيەتىمىز دە جاڭا، بىراق ءوزى بەلگىسىز، اتى، ءجونسىز ءبىر «جۇلدىز» پايدا بولىپ جاتادى. ال ءبىز قۇنارلى توپىراعىمىزدا تاعى ءبىر ارام ءشوپ وسكەنىن ەلەمەيمىز. قاشانعا دەيىن وسىلاي سوزىلا بەرمەك؟ ارامشوپتەردى ءتۇپ ورنىمەن جۇلىپ تاستاۋعا الدەكىمنىڭ باتىلى جەتە مە؟ مەنىڭ ويىمشا، ول ءبىر عانا كىسىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. سوندىقتان مەن ادەبيەتىمىزدىڭ تازالىعى ءۇشىن قينالاتىنداردى، ازشىلىق تالانتتاردى مىناعان شاقىرام: دوستار، تالانتتار، بىرىگىڭدەر! بارلىق شاتباقبايشىلارعا قارسى مايدان اشايىق! ولاردىڭ جەلەپ-جەبەۋشىلەرىن تۇگەلدەي اشكەرەلەيىك! ۇقساڭدارشى، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز تۇنشىعا باستادى» [1, 29-30].

وسى ارادا مۇقاعالى ماقاتاەۆتىڭ قازاق سوۆەت ادەبيەتىندەگى شىعارماشىلىق شىندىققا جانى كۇيىپ-ورتەنىپ، كۇيزەلە وتىرىپ ارتىنا قالدىرعان وسيەتىن ەكى ەتپەي ورنىداعان بىردەن-ءبىر تۇلعا بار ما دەگەن سۇراۋ تۋىندايدى؟ ارينە بار. ول قازاعىم دەپ قان جۇتىپ، ۇلتىم دەپ ۋ ءىشىپ، قازىردە سەكسەننىڭ ابىرويلى شىڭىنا ۇلتتىق رۋحتى تۋ ەتىپ شىققان، تاريح عالىمدارىنىڭ كانديداتى، تۇرىكتانۋشى، پرافەسسور الىمعازى داۋلەتحان. الەكەڭنىڭ قىزىلدانعان شىعىستۇركىستانمەن بايلانىستى ءومىربايانىنان باستاپ، اتجۇرتان زور ءۇمىت كۇتىپ، شەگارانى ارمان-ماقساتقا تولى شەرمەندى كوڭىل-كۇيمەن بۇزىپ ءوتىپ، ەلىم-جەرىم دەپ كەلگەننەن سوڭ،  باقىلاۋ استىندا نوقتالانىپ، تۇسالىپ-شىدەرلەنگەن تارىقاپاس تاعدىرىن ءسوز ەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە، ادەبي شىعارماشىلىق مايدانىندا قالامىن قارۋ ەتىپ، اتا-بابا تاريحىن اۋدارىپ-توڭكەرىستىرگەنى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە دەگەن كۇندە دە، ونىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋقىمدىق بەتالىسىن ۇلىتتىق رۋح نەگىزىندە زەرىتتەپ-زەردەلەگەن «ماعجان جانە قازاق پوەزياسى» اتتى كولەمدى عىلىمي ەڭبەگى ەرەكشە كوزگە تۇسكەن تۋىندى. ويتكەنى بۇل عىلىم ەڭبەكتە الىمعازى داۋلەتحان اعامىز ەڭ الدىمەن تاياۋ زامانداعى «قازاق ادەبيەتىن» داۋىرلەۋگە قاتىستى ءوز وي-پىكىرىن تومەندەگىدەي بولىكتەرگە ءبولىپ، جىكتەپ-جىلىكتەپ بەرەدى.

«1. وكتيابر توڭكەرىسىنە دەيىنگى ۇلى اباي نەگىزىن قالاعان اعارتۋشىلىق، ۇلتازاتتىق كۇرەسى ءداۋىرى ادەبيەتى. ونىڭ بەلگىلى وكىلدەرى احمەت، مىرجاقىپ، شاكارىم، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، اسەت، عۇمار، ءشادى تورە، ءماشھۇر ءجۇسىپ، بەرنياز، سپانديار، ءسابيت دونەنتاي...

2. وكتيابر توڭكەرىسى مەن ازامات سوعىسىنان باستالىپ، 1929 جىلعى گولوششەكيندىك – ستاليندىك جانىشتاۋعا دەيىنگى ءداۋىر ادەبيەتى، ياعني «الاشوردا» تۋىنىڭ كوتەرىلۋى مەن جىعىلۋى جانە قىزىل يمپەريا جاعدايىندا ۇلت مۇددەسىن قورعاۋدى مۇرات تۇتقان جانتالاس، تايتالاس ءداۋىرى ادەبيەتى.

3. 1929-1989 ارالىعىنداعى سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ الا-قۇلا ادەبيەتى.

4. 1989 جىلعى ارىستارىمىزدى اقتاۋدان باستالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازات ادەبيەتى كەزەڭى» [ 2 ] دەپ تۇجىرىمداعان تاياۋ زامانداعى «قازاق ادەبيەتىن» داۋىرلەنۋگە قاتىستى الەكەڭنىڭ وي-پىكىرىنىڭ وزىندىك قيسىنى بار. ولاي دەيتىنىمىز تاياۋ زامانداعى «قازاق ادەبيەتىن» داۋىرلەۋگە قاتىستى بۇل تۇجىرىمدامادا ساياسي اۋقىمدىق وزگەرىستەر نەگىزىندە قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ مۇقالۋى مەن جانىشتالۋى، الداۋسىراتۋ مەن ەسە-تەڭدىككە جەتۋ كەزەڭدەرى ناقتىلى دا شىنايى سيپاتىمەن كورنەكتىلەنەدى. ويتكەنى «مۇنىڭ ءبارى دە ادەبيەتىمىزدى ۋاقىت پەن ساياسي توپالاڭدار ىقپالىندا ەمەس، ونىڭ مازمۇنى مەن ءمانى نەگىزىندە جىكتەپ، سارالاۋ پرينتسيپتەرىنەن تۋىنداۋى كەرەك دەگەندى باسشىلىققا الادى. باياعىشا نەپ، كوللەكتيۆتەندىرۋ، بەسجىلدىقتار، وتان سوعىسى، تىڭ يگەرۋ، ت.ب. دەپ  كوممۋنيستىك پارتيا سۇيرەلەگەن قاندى سوقپاقپەن سۇمەڭدەۋ ەندى ۇيات ءارى تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس نارسە. ويتكەنى ەندىگى جەردە قاۋقيعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى زالالدى كوڭ-قوقىستان، كوركەم ادەبيەتكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ساياسي دەكلاماتسيالاردان، قۇلدىق ۇرعان جاعىمپاز ويلاردان ءبىرجولا، ماڭگى باقي ارىلۋعا ءتيىس» [ 2 ]. مىنە، بۇل الەكەڭنىڭ تاياۋ زامان «قازاق ادەبيەتىن» داۋىرلەۋدەگە العا قويعان نەگىزگى ماقساتى مەن مىندەتىنىڭ كورىنىسى.

ال ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن ماعجانتانۋ عىلىمنىڭ تەز ەسەيىپ، ەتەك جاۋىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرگەن تاريحشى عالىم الىمعازى داۋلەتحان ماعجانتانۋدىڭ دا باسىپ وتكەن كەزەڭدەرىن وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق-قانىعىن ايقىنداپ بەرەدى.

«1. ماعجاننىڭ  قازاق بايتاعىنا بارىنشا تانىلىپ، اتاعى اسپانداپ تۇرعان جاستىق، جىگىتتىك شاعىندا جۇسىپبەك، قوشكە، سماعۇل، ىدىرىس، مۇحتار قاتارلى ويشىلدار جازىپ، جاريالاعان سىن-زەرتتەۋ، باياندامالار، ماعجانتانۋدىڭ مىقتى دا بەرىك، عىلىمي نەگىزى قالانعان 1929 جىلعى گولوششەكيندىك رەپرەسسياعا دەيىنگى كەزەڭ.

2. ماعجاندى قازاقتىڭ جاۋى، دۇسپانى دەپ قارالاپ، ماعجاندى جامانداماي قالام تارتپاعان بولشەۆيكتىك باتىراقتىق جويىمپازداردىڭ شيماي-شاتپاقتارى داۋىرلەگەن «سوۆەتتىك ءداۋىر»، ياعني 1929-1989 جىلدار ارالىعىنداعى قارالى كەزەڭى. بۇل كەزەڭدە جازىلعان سىن-زەرتتەۋ، كانيداتتىق، دوكتورلىق قورعاۋلاردىڭ ءتىزىمىن الىپ تالداۋ جاساۋ كەرەك. ول الدەكىمدەردەن ءوش الۋ، «قارا تاقتاعا» جازۋ ءۇشىن ەمەس، ادەبيەتىمىز، سونىڭ ىشىندە ماعجانتانۋ عىلىمى باسىپ وتكەن قاندى جولدىڭ تاعىلىمدىق سۇلباسىن جاساۋ ءۇشىن كەرەك. بۇل تۇرعىدان قازىردىڭ وزىندە دانداي ىسقاقوۆ قاتارلى عالىمدىرىمىز بەن زەرتتەۋشىلەرىمىز قۇجاتتىق ءىز كەسۋ، سارالاۋ باعىتىنا تۇسكەنى قۇپتارلىق.

3. ماعجانتانۋدىڭ قايتا قۇرۋ، جاريالىق باستالعاننان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان 1991 جىلعا دەيىنگى شورە-شورە، ءتاي-ءتاي كەزەڭى. ياعني، بۇل ماعجاندى جاقسى دا، جامان دا ەتىپ كورسەتۋگە ۇرىنعان ءارى-ءسارى جالباقبايشىلىق كەزەڭى.

تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا قالىپتاسا باستاعان ناعىز جۇيەلى، ءادىل، عىلىمي، تاۋەلسىز ماعجانتانۋ كەزەڭى [ 2 ].

بىلاي قاراعاندا تاياۋ زامان «قازاق ادەبيەتىن» داۋىرلەۋ مەن ماعجانتانۋ كەزەڭدەرىن داۋىرلىك ساياسي سيپاتتا ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ ەشقانداي ءبىر بايلانىسى جوق سەكىلدى كورىنگەنىمەن، الايدا ولاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ-جارىپ تاستاي مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى كەڭەستىك قىزىل يدەيالاگيا داۋرەندەپ تۇرعان كەزدە ماعجان سەكىلدى التى الاشقا سويى ايگىلى الاششىل ازامات اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى تۇرماق، ولاردىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزى ۇرەيلى دە قورقىنىشتى «قىلمىس» بولدى. سول سەبەپتى 1961 جىلى ساكەن سەيفۋللين باستاعان ادەبي توپ ساياسي ايىپتان ازات بولعان، سول قاتاردا  مارقاسقا تۇلعا  ماعجان اقتالماي قالدى دا، ماعجان پوەزياسى جالعاستى وتىز جىل بويى تار قاپاسقا قامالىپ جاتتى. ونىڭ ناقتىلى سەبەبىنىڭ «ءبىرىنشىسى، تەك ماعجانعا ءتان اسقاق، كۇرەسكەرلىك رۋح – الاشتىق، تۇرانشىلدىق رۋح. بۇل تۇرعىدان ءوز زامانداستارى دا، ودان كەيىنگى مىقتىمىن دەپ كەۋدە سوققان قايسى اقىنىڭ  دا ونىڭ شەنىنە جۋي الماسى ادامعا دا اللاعا دا ايان. ەكىنشىسى، قول جەتپەستەي اقىندىق تالانتى تۋدىرعان تابيعاتتىڭ وزىندەي تىلسىم دا اسەم، ادام جانىنداي تەرەڭ دە، سان قىرلى قۇبىلمالى، جايناقى، سىرشىل پوەزياسى ەدى. اقىننىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، يت قوسىپ قۋالاعان ونىڭ جاۋلارى دا ءدال سول ەكى ەرەكشەلىگىنە، ەكى التىن تۇتقاسىنا مىقتاپ جارماسقانىن كورەمىز» [ 2 ].

سوۆەتستان - ەكسپرەسس ايدىندى،
سانسىز جاۋىن الىستان-اق ايبىندى،
ەركىن ەلىم،
بەركىن بەلىم،
شالقار كولىم،
دۇنيەدەگى سانىن كەدەي، باي ءبىلدى،
وتاربادا سان رۋمىز - تىلەك ءبىر.
زور يماندى، ماحابباتتى جۇرەك ءبىر.
قاۋلات وتتى،
زاۋلات قاتتى،
جاي قاناتتى،
كۇش جۇمسايتىن ءبىر مايداندا بىلەك ءبىر.
سوۆەتستان، ءبىزدىڭ ستان سوۆستان!
ەكسپرەسس، تالما ەكپىندى شابىستان.
گۋلە ءجۇرىپ،
ءۇنى قۇرىپ،
قالسىن ۇلىپ،
ەسكى جالعان ارتتان قالماي جابىسقان.
كوندۋكتور،
قاتتى باس،
جۇرەك ءبىر،
جالىن شاش،
تىلەك ءبىر،
جىلدام جەت،
بىلەك ءبىر،
دوڭگەلەت،
ترات-تات-تات!
ترات-تات-تات!
تاق-تاق، تاق
رۋدزۋتاك! [3, 270-271] -

دەپ سوۆەتستاندى ۇلىقتاپ، كومۋنيتىك جۇيەنىڭ جۇگىن ارقالاپ، قىزىل پارتيانىڭ پارتاسىندا ادەپتى وقۋشىداي تاپجىلماي وتىرۋعا بەل بايلاعان اقىننىڭ «سوۆەتستان» اتتى كولەمدى پوەماسىنىڭ «ەكسپرەسس» دەلىنەتىن بۇل ءۇزىندىسى «قىزىل جۇلدىز» اتتى مىنا ءبىر ولەڭمەن ءوزىنىڭ وداقشىل بەلسەندىلىك ايباتىن ءتىپتى دە كونەكتىلەندىرە تۇسكەندەي بولادى.

قىزىل جۇلدىز ماڭدايىندا ەرلەردىڭ،
ۇكىمەتى سوۆەت-كەڭەس ەلدەردىڭ.
قىزىل جۇلدىز - ەركىن ەڭبەك تاڭباسى،
تۋى قىزىل، كۇنى قىزىل جەرلەردىڭ.
قىزىل جۇلدىز جەڭ سىرتىندا بىلەكتە،
قىزىل جۇلدىز الدا، ماقسۇت-تىلەكتە.
قىزىل جۇلدىز - شىن باتىردىڭ بەلگىسى،
سىرتقى تۇستە جانە ىشكى جۇرەكتە.
قىزىل جۇلدىز الىس اسپان - كوكتە ەدى،
نەشە ءجۇز جىل سوزسا دا قول جەتپەدى.
ەندى قولدا التىن تاڭنىڭ شولپانى،
شولپان بۇرىن ءبىزدىڭ قولعا كەپ پە ەدى؟
قىزىل جۇلدىز - ادامزاتتىڭ شىراعى،
شىراعى بار ەردىڭ كوزى قىراعى.
ۇزاق جولدا شىراق الدا تۇرعاندا،
بىلىنە مە جولدىڭ الىس، جىراعى!؟
قىزىل جۇلدىز كەڭ سوۆەتتىڭ تۇرىندە،
جانە ىشكى جۇرەك پەنەن ۇنىندە.
ماركس، لەنين سالعان جولى ءالى ۇزاق،
تۇسسەڭ جولعا، جۇلدىز قولدا، ەرىنبە! [3, 80].

وسى ولەڭدەردى دۇنيەگە اكەلگەن «ساكەن قول-اياعى شىنجىرلانىپ كولچاك تۇرمەسىندە وتىرادى، اش-جالاڭاش، قورلىق-زورلىق كورىپ اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنىڭ تاۋقىمەتىن تارتادى. توعىز ايعا سوزىلعان بۇل تامۇق تاقسىرەتىنەن 1919 جىلى ناۋرىز ايىندا ومبى تۇتقىن لاگەرىنەن قاشىپ شىعىپ قۇتىلادى. مىڭداعان شاقىرىم جاياۋ-جالپى، ارىپ-اشىپ ءجۇرىپ، ول اقىرى تۇركىستان ءوتىپ، اۋليەاتا (قازىرگى جامبىل) اتىرابىندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسادى. 1920 جىلى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا، ساكەن سەيفۋللين قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، جەر-سۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، ال ءىىى كەڭەستەر سەزىندە، 1922 جىلدىڭ قازانىندا قازاقستان كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلانادى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (ۆتسيك) مۇشەسى رەتىندە كسرو كولەمىندە شەشىلەتىن كۇردەلى ساياسي، الەۋمەتتىك، شارۋاشىلىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىسادى (1922-1925 جىلدارى). «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») «ادەبيەت مايدانى» (قازىرگى «جۇلدىز») جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولعان ساكەن سەيفۋللين قازاق كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ باسىندا تۇردى. 1925-1937 جىلدار اراسىندا جازۋشىلار وداعىندا، باسقا دا ورىنداردى باسشىلىق قىزمەتتەردە بولا ءجۇرىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق ەتتى» [ 4 ].

رەسپۋبليكا سوۆەتىن
ۇران سالىپ قۇردىق ءبىز.
ءامىرشى سوۆەت تاپسىرعان
قىزىل تۋدى قولعا الدىق.
پۋلەمەتكە، ماۋزەرگە
قاتارلاپ ءتىزىپ وق سالدىق.
بىلىڭدەر، ارام مىرزالار،
بۇقپاسپىز، ەندى جاتپاسپىز.
باياعىداي سەندەردى
قورعاپ ەندى وق اتپاسپىز.
مىرزالاردىڭ، بايلاردىڭ
ءبىز باتىرى ەمەسپىز.
جاۋىزدار ءۇشىن قان توگىپ،
«ءدىنىم»، «ۇلتىم» دەمەسپىز [3, 80].
- دەپ كەڭەس وداعىنا جان-تانىمەن شىنايى بەرىلگەن اقىن قولداعان بولشەۆيكتىك بيلىك ناتيجەسىندە - ونىڭ ءوزىن 1938 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەستى.

س. سەيفۋللين كۇندىز-ءتۇنى كەڭەس وداعىنىڭ سويىلىن سوعىپ، جوعىن جوقتاپ، «جۇلدىزدار ءۇشىن قان توگىپ،
«ءدىنىم»، «ۇلتىم» دەمەسپىز» - دەپ قىزارا ءبورتىپ جۇرگەن كەزدە ماعجان جۇماباەۆ قالامىنان س. سەيفۋللين ۇستانىمى مەن شابىتىنا مۇلدە قاراما قارسى «اداستىم» دەپ التى الاشقا جار سالعان مىناداي جىرلار دۇنيەگە كەلىپ ۇلگىرگەن ەدى.

ارتىمدا قازاق قالىڭ ەل،
تاقتاق جالعىز قارا جول،
كەتىپ بارا جاتىر ەم.
بەينەتتى، بىتپەس ۇزىن جول،
وتسىز، سۋسىز بەتپاق ءشول،
مىڭ مەحناتقا باتىپ ەم.
جۇبانىش - جول بىرەۋ-اق،
ءۇمىتىم التىن ايدان دا اق،
سونىمەن ويدى جويۋشى ەم...
دالاعا ولىك جان سالىپ،
ءالسىن-ءالسىن ءان سالىپ،
ولەڭدەتىپ قويۋشى ەم...
الدەقايدان شۋ شىقتى،
قىپ-قىزىل قان-تۋ شىقتى،
جەردىڭ ءجۇزىن ءتۇن باستى.
شەگىر كوزدى، سارى شاش،
ءبارى تىرداي جالاڭاش،-
جان-جاعىمدى جىن باستى.
الدەنەنى ءبولىسىپ،
ىرجيىسىپ كۇلىسىپ،
ءان جەر، ءمىن جەر جىلت-جىلت وق.
جەل ۇليدى، وكىرەد،
جىندار جالپ-جالپ سەكىرەد...
قارا جولدان سۇرلەۋ جوق.
ارتىمدا ەلىم بار ەدى،
الدىمدا جولىم بار ەدى،
ەل دە جوق قازىر، جول دا جوق...
تابىلار جولىڭ، تارىلما،
جىلاما، جىنعا جالىنبا،
تاڭ اتقانشا كۇن دە جوق [5, 214-215].

ماعجان اقىننىڭ ەلىم، جەرىم دەپ زار جىلاپ، زاپىران قۇسىپ جازعان بۇل ولەڭى بويىندا قازاقي قانى تۋلاعان، ۇستانىمىندا الاشتىق ارى بار ادام ءۇشىن «جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ تۇرعانداي سەزىلەتىنى ءسوزسىز. ول ءتىپتى «قىزىل جالاۋ» دەپ ولەڭ جازسا دا، قىزىل جالاۋعا بولعان تىستىرناعىمەن وشپەندىلىگىن:

-جالىندى جالاۋ كىمدىكى؟
-تۇراعى تارعىل تاس قيا،
ارباڭداعان ازيا -
جالىنداي جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى!
-قىزىل شوق جالاۋ كىمدىكى؟
-كىم دە كىم: «ءتاڭىرىم - وت،- دەسە،-
باسقا ءتاڭىرىم جوق»،- دەسە،
قىزىل شوق جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى!
-قىزىل شوق جالاۋ كىمدىكى؟
-كىم دە كىم شيكى قان جۇتسا،
قان اڭساپ ءجۇرىپ شاڭ جۇتسا -
قىزىل قان جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى!
-قاندى جاس جالاۋ كىمدىكى؟
-كىمنىڭ ۇلى قۇل بولسا،
تۇلىمدىسى تۇل بولسا -
قاندى جاس جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى!
-ورتەنگەن جالاۋ كىمدىكى؟
-كىم ورتەنگەن گۇلدەمەي،
كىم تالانعان، كىم كەدەي -
ورتەنگەن جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى!
-ازاتتىق جالاۋ كىمدىكى؟
-كورە الماسا كىم تەڭدىك،
تەپكى كورسە كىم كەمدىك -
ازاتتىق جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى! - [5, 182-183] دەپ بۇكپەلەۋ نەگىزىندە وقىرمانىنىڭ وي اڭعارىنا ۇلتتىق سانا مەن الاشتىق يدەيانى مىقتاپ سىڭىرگەندىگى بىردەن بەلگىلى بولادى. ويتكەنى اقىن:

- كىمنىڭ ۇلى قۇل بولسا،
تۇلىمدىسى تۇل بولسا
- قاندى جاس جالاۋ سونىكى،
ەندەشە، قازاق، سەنىكى! - دەپ، ءوزىنىڭ شاراسىزدىعى مەن حالقىنىڭ بەتكە باسار ۇلدارىنىڭ سانالى تۇردەگى ساتقىندىعىنىڭ نەمەسە بولاشاقتى دۇرىس بولجاي الماعان دارمەنسىزدىگىنىڭ كەيىپ-كەسپىرىن كەكەسىن تۇردە كەڭ تولعانىسپەن، ىزا-كەكپەن وقىرمانىنىڭ وي-سەزىم تاقتاسىنا مىقتاپ شەگەلەيدى دە، ىشكى جان دۇنيەسىنە شەمەن بوپ قاتقان شەر-مۇڭىن شىعارادى.

ەكى دۇنيە، ەكى كوزقاراس، قىزىل مەن اق اراسىنداعى قايشىلىق-قاقتىعىسى ارپالىسىپ، وزگە ەلدەر قاي جەڭگەنىڭ مەنىكi دەپ تۇرعان الاساپىران كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بوستاندىعى مەن مەملەكەتشىلىك ۇستانىمنان ءبىر تايماعان اقىن حالقىنا تəۋەلسىزدىك تاڭىنىڭ ەرتەرەك اتۋىن تəڭىرىنە جالبارىنا وتىرىپ تىلەيدى. Əيتسە دە وعان جەتۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەدى. سەنىمىنەن گورى، ءۇمىتى باسىمىراق اقىننىڭ. وسىنداي كوڭىل كۇيدە جازىلعان ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى - «ساعىندىم». ماعجان مەن سəكەننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن مۇراعاتتىق دەرەكتەر مەن شىعارمالارى نەگىزىندە سالعاستىرا وتىرىپ قاراستىرىپ، تالاي ءمəلىمسىز جايتتىڭ قاتپارىن اشقان عالىم ت.كəكىشۇلى بۇل ولەڭ تۋرالى مىناداي ءتۇيىندى وي تۇيەدى: «ماعجاننىڭ تۇرمەدە وتىرعاندا جازعان «سارعايدىم»، «ساعىندىم» ولەڭدەرى اباقتىداعى اقىننىڭ جان سىرىن، حال-جايىن كوركەمدىكپەن ەلەستەتەدى جəنە مۇڭ-شەرى جاعىنان سəكەننىڭ كولچاك تۇرمەسىندە شىعارعاندارىمەن ۇندەسەدى...» [6, 62-63]. شىندىعىندا دا، ولار جازعان ولەڭدەر اباقتىدا وتىرعان اقىننىڭ جان دۇنيەسىنەن حابار بەرەدى. تار قاپاستا وتىرعان اقىن تۋعان جەرى - سايىن دالاسىن، اق ءسۇتىن بەرگەن اناسىن، تۋعان ەل-جۇرتىن، سەزىمگە ادال سۇيگەن جارىن ساعىنادى. ساعىنىشىنىڭ ەڭ زورى - بوستاندىق. الايدا ماعجاننىڭ بوستاندىعى مەن ساكەننىڭ «تاۋەلسىزدىگى» كەڭەس وداعى تۇسىندا جەر مەن كوتەي پارىقتى بولىپ كەتتى. ءبىرى ۇلت تاۋەلسىزدىگىن قازاق حالقىنىڭ دەربەس بيلىك جۇيەسىنىڭ بولۋىنان كۇتسە، ال ءبىرى كەڭەس وداعىنىڭ الدامشى ساياساتىنان زور ۇمىتتەندى. ءبىرى الاشىم دەپ الاسۇرسا، ال ءبىرى سۆەتستان دەپ، كولچاك تۇرمەسىندە ازاپتى وتكەن ءومىر كەشىرمەسىن ۇمىتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ «قىزىل اتىنا» ءمىنىپ الىپ، «قىزىل ەرلەر» دەپ ۇرانداپ، قازاق بۇرجۋازياسىنىڭ تامىرىنا بالتا كوتەرە جۇگىرەدى. سول سەبەپتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ساكەننىڭ تۇلعاسىمەن شىعارماشىلىعى تۋرالى «ساكەننىڭ اقيقاتتىعى جۇرەكپەن سانانى وياتقان، قاناتتاندىرعان. ول سەنىم تۋرالى ايتسا – ول شىنايى سەزىم، ول شىندىق تۋرالى ايتسا – بۇل رۋحتىڭ ازابىن شەككەن شىندىق. سوندىقتان وسى ادامنىڭ وتكەن جولى ەرەكشە. جولىندا سامعاۋ دا بولدى، جىعىلۋ دا بولدى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ جولى – شىنايى جالىندى اقىننىڭ جولى» دەگەن تۇجىرىمى عۇلاما جازۋشىنىڭ امالسىزدان ايتقان پىكىرى سەكىلدى، ءبىزدى سەندىرە المايدى. ويتكەنى ونىڭ ولەڭدەرى قايشىلىق-قاقتىعىسقا، قاراما-قارسىلىققا تولى. ونىڭ كىمدى جاقتاپ، كىمگە قارسى تۇرعانى بەلگىسىز. ماعجان جۇماباەۆ 1919 – 1923 جىلى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك باستاعان تۇرىك حالقىنىڭ ازاتتىق سوعىسىنا ارنالعان «الىستاعى باۋىرىم» اتتى ولەڭىن اسقان تۇرىكشىلدىك رۋحپەن دۇنيەگە اكەلگەن كەزدە، ول قازاق حالقىنىڭ قاندى تاعدىرىمەن ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت ويناعان باسقىنشىلاردىڭ مۇراگەرى سۆەتستاننىڭ قىزىل تۋىن بيىك كوتەرىپ، بەلىنە بەس جۇلدىزدى بەلبەۋ بۋىنعان بەلسەندى بولىپ كەتكەن ەدى. بۇل جونىندە الاشتىق ار-ۇجدان ۇستانىمى تاستاي بەرىك تاريحشى عالىم الىمعازى داۋلەتحان سۆەتستانشىل شولاق بەلسەندىلەردىڭ قاتەلىگى مەن مەنمەنشىلدىگى «تەرىس سوققان ۋاقىت جەلىنەن ىعىپ، زامانعا، ساياساتقا كۇيلەپ، ءوز حالقىنا، ۇلتتىق مۇددەسىنە قيانات ەتكەنىن بىلە الماعان ساياسي باسىرلىعىندا، ۇلتتىق سانانى جاساندى تاپتىق ساناعا بيلەتىپ جىبەرگەنىندە ەدى» [ 2 ] دەپ، وكىنىش بىلدىرەدى.

ءار كەزەڭدەگى، اسiرەسە، كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىنداعى ماداق ولەڭدەردiڭ تۋىنداۋى وزىنشە ءبىر قۇبىلىس دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، مۇنداي ولەڭدەرمەن ارناۋلى اينالىساتىن اقىندار لەگى ساياسي جۇيەنىڭ قولداپ-قۋاتتاۋىمەن قالىپتاسىپ، قانداي دا بiر قۇجات-قاۋلى جوعارى بيلىكتەن تۇسە قالسا، ونى ولەڭ تiلiنە اينالدىرىپ، كۇن ارالاتپاي-اق باسىلىم بەتتەرىندە جارق ەتكiزەتiن قۇزىرەتكە يە بولدى. ءسويتiپ ولار ساياسي ناۋقاننىڭ بەلسەندى ۇگىتشىسىنە اينالىپ، سول ءداۋىردىڭ ساياسي تىنىسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندەرىن وزدەرى دە سەزبەي قالدى. «اسىرەسە، ركب (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1925 جىلعى 18 ماۋسىمداعى “پارتيانىڭ كوركەم ادەبيەت سالاسىنداعى ساياساتى تۋرالى” قاۋلىسىنان كەيىن بىرىڭعاي كەڭەس شىندىعىن دارىپتەگەن، بوياما، اسىرە قىزىل پوەزياعا جول اشىلدى. بۇل جولعا تۇسپەگەن ماعجان جۇماباەۆ سياقتى ءبىردى-ەكىلى عانا قالامگەرلەر بولدى» [7, 30 ] دەۋگە بولادى. سول سەبەپتى:

«نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،

ماعان اتاق - ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم!

مەن ولسەم دە، الاش ولمەس، كوركەيەر،

ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن!

قالىڭ ەلىم، قالىڭ كارا اعاشىم،

قايراتى مول، ايبىندى ەر، الاشىم!

ءوزى-اق قۇلار، سىرىن بەرمە، سابىر قىل،

اقىماقتار بايقاماعان شاماسىن.

ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا باراتىن سانالى كۇرەسكەردىڭ ۇلتىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتى ەسىلىپ، جىگەرلى ءۇنى جاڭعىرادى. «مەن ولسەم دە، الاش ولمەس، كوركەيەر» دەگەنى دە ەرتەڭگى جاستارعا زور ءۇمىت ارتقان اقىننىڭ الاش يدەياسىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە تولىق سەنگەنى ەدى. ءتىپتى، ءوز جۇرتىن شىدامدىلىققا شاقىرعان اقىننىڭ كوپ ۇزاماي ازاتتىقتىڭ كەلەرىنە دە سەنىمى مول» [8, 151]. ءسويتىپ ماعجان اقىن كۇن كوسەمدى جىرلامادى، بيلىككە جالتاقتاماي، جالبارىنباي، تەك قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق رۋحى مەن ەل تاعدىرى جانە جەر مەنشىكتىلىگىننىڭ الاشقا ءتان شىندىعىن شىرىلداتىپ ايتۋدان جاڭىلماعان اقىن سول كەزدەگى ساياسي اۋقىمنىڭ قۇربانى بولۋعا ءازىر ەكەندىگىن قاسقايىپ تۇرىپ ايتتى. ايتقاندا دا ول شىندىقتى شىرىلداتىپ ايتتى. مايموڭكەلەمەدى، جان-جاعىنا جالتاقتامادى. سوندىقتان دا ماعجان اقىننىڭ الىپ تۇلعاسىنا اكادەميك الكەي مارعۇلان: «قازاق حالقى ءۇشىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ ماڭىزدىلىعى اعىلشىندار ءۇشىن - شەكسپيردىڭ، ورىستار ءۇشىن – پۋشكيننىڭ ماڭىزدىلىعىنان كەم ەمەس» دەپ باعا بەردى. اقىن وسى ءبىر التى الاشقا اتى ءمالىم الشتىق ابىرويىمەن بۇگەجەكتەمەي، قاسقايىپ، ءوز ۇستانىمىمەن قولتىقتاسىپ كەتە بەردى.

ال 1937 جىلى قازاق زيالىلاردىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى «حالىق جاۋى» دەگەن اتاققا يە بولعان كەزەڭدە ساكەننىڭ ءتۇرى جابىڭقى ەدى. قاماۋ قارساڭىندا، 1937 جىلدىڭ كۇزىندە، ساكەن ءوز ۇيىنەن سيرەك شىعاتىن، گۇلباحرام باتىربەكقىزىنىڭ ەستەلىگى بويىنشا: «ول ءبىراز عانا كۇن الماتىعا جاقىن تۇس بايسەركە اۋىلىندا كيىز ۇيىندە تۇرعان. سول ۋاقىتتاعى كوڭىل-كۇيى اسا قايعىلى ەدى: ول تۇنەرگەن جانە دە تۇيىق. ونىڭ حال-جايىن كەلىپ سۇراعان ادام بولمادى، اندا-ساندا ءسابيت مۇقانوۆ كەلەتىن. سول ۋاقىتتا ونىڭ جاقىن دوستارى - ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن بەيىمبەت مايلين - جازاعا تارتىلعان ەدى. ساكەنگە ناعىز جۇبانىش بولعان تەك قانا كىشكەنتاي بالاسى ايان». مىنە، بۇل تراگەديالىق كورىنىستەن ءبىز مەيلى كىم بولسا ول بولسىن - ادام بالاسىنىڭ وزىندىك بەرىك ۇستانىمى بولماعان، ەكىبەتكەيلىككە ەلىككەن، جاعىمپازدىققا جارماسقان جانە مەنمەندىككە مىنگەسكەن جاعدايدىڭ سوڭعى تاعدىرىنىڭ قانداي بولاتىندىعىن انىق اڭعارا الامىز. ول وكىندى، الايدا قانشا وكىنسە دە كەش ەدى. ۇلت نامىسى الدىندا توگىلگەن بەت-بەدەل الدەقاشان «قىزىل ولەڭگە» اينالىپ، قۇردىمعا كەتىپ جوق بولعانى بەلگىلى بولدى. اقىن بولىپ، ماداق «ولەڭ جازباسا»، وندا تۇسىنۋگە بولار ەدى. الايدا ونىڭ ۇستانىمى «قىزىل ولەڭدەرىندە» تاسقا باسقان تاڭباداي، كەلەشەك قازاق تاريحىنا كۋالىك بولىپ قالعانى انىق. بۇل ارادا ءبىز ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ساكەن، ەڭ الدىمەن، وتىرىك دەگەندى بىلمەيتىن ادام ەدى. ونىڭ دوسى دا، دۇشپانى دا كوپ بولدى. سولاردىڭ ەشقايسىسى نە بۇرىن، نە قازىر ساكەننىڭ جالعان سويلەگەنىن نە كوردىك، نە ەستىدىك دەمەۋگە ءتيىس. ساكەن اسا ۋادەشىل بولاتىن، ۋادەلى ءىسىن بۇلجىتپاي دەر كەزىندە ورىندايتىن. ەكى ءسوزدى ايتپايتىن» دەپ، ساكەن مىنەز-قۇلقىنا بەرگەن باعاسىنىڭ وتىرىك ەكەنىن اڭعارامىز. ويتكەنى «ساكەن پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇلاتىلۋىن، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن، سوۆەت وكىمەتىن بىردەن، مەيلىنشە قۋانىپ، قۇلاش جايىپ قارسى الادى; ءتىپتى، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى» [9, 29 ]  دا:

ادامزاتتىڭ باقىتىنا

ساتى،

ايات، حاديس ۋاقىتىنا

اتى.

بۇل دۇنيەنىڭ پايعابارى

لەنين.

تومەن تاپتىڭ وي-ايبارى

لەنين [3, 123 ]  - دەپ، كۇن كوسەم لەنيندى جىرعا ارقاۋ ەتىپ، «سوۆەتستاننىڭ بولاشاعى ماڭگىلىك بولادى، قازاق حالقىن اۋىر قيىنشىلىق جاعدايدان سول قۇتقارادى» دەپ، وتىرىك ايتتى جانە ءوزى قۇدايداي سەنگەن قىزىل ۇكىمەتتىڭ قۇربانى بولدى. ال ماعجان اقىن «ۇلت بوستاندىعى، ۇلتتاردىڭ ءبولىنۋى، ءوز الدىنا ەرىكتى ەل، مەملەكەت بولۋى دەگەندى وكىمەت بيلىگىن ۇلت بۋرجۋازياسىنىڭ  - قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ قولىنا الۋى، ۇلت، قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ دەپ ۇقتى» [9, 17] دا، ساكەن، ءسابيت، بەيىمبەت  قاتارلى قىزىل جالاۋلىلاردىڭ قارسىلاسى، ءتىپتى، جاۋى بولىپ، قۋدالانىپ، شەتكە قاقپايلانسا دا، «قازاق ۇلتىنىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە جاتىر» دەپ، شىندىقتى ءبىر كوزىنەن قان، ءبىر كوزىنەن جاسىن تامشىلاتا وتىرىپ، كەسىپ ايتتى. بۇل تۋرالى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتىندە قازىر نەشە ساياسي بەت بار» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاق ادەبيەتىنىڭ ساياسي بەتتەرى نەشەۋ ەكەنىن ايتايىن. قازاق ادەبيەتىندە قازىر ەكى ساياسي ايقىن بەت بار. ءبىرى  - بايشىل، ۇلتشىل، ءبىرى – ەڭبەكشىل، تاپشىل. بايشىل، ۇلتشىل بەتتى ادەبيەتشىلەر، ماسەلەن: احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، ءاليحان جانە باسقالار. ەڭبەكشىل، تاپشىل بەتتى ادەبيەتشىلەر، ماسەلەن: راقمەتجان، ءسابيت، بەيىمبەت، سابىر، سامات، سىنشى رەتىندە: ابدىراقمان، قامزا، عابباس جانە باسقالار [10, 49] دەپ انىق ايتقان بولاتىن. مىنە، بۇل پىكىر سول كەزدە «ەڭبەكشىل، تاپشىل» بولىپ، «بايشىل، ۇلتشىل» بەتتى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان «الىپتار توبى - تاريحتى، تىرشىلىكتى تەك وزىنەن عانا  باستاپ، ءوزىن-ءوزى اسپەتتەپ، قولدان كوسەم، كلاسسيك جاساۋعا شەبەر بولشەۆيكتىك پيعىل مەن قازاقى جالپاق شەشەيلىك تۋدىرعان كوپ جاساندىلىقتىڭ ءبىرى دەپ اتاپ ايتۋ قاجەت» [ 2 ]  دەگەن ادەبيەتشى ءارى تاريحشى الىمعازى داۋلەتحاننىڭ تۇجىرىمدى وي-پىكىرىن ىراستاپ تۇرعانداي بولادى. ويتكەنى «ءبىزدىڭ ساياسيلانعان ۇعىم-تۇسىنىكتەرىمىز بەن بۋالدىر ەستەتيكالىق تالعامىمىز بارلىق ادامعا ۇقساي بەرەتىن، ۇلى تالانتتار (دانىشپاندار - ءا.د.) مەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن ۇلىلاردى اجىراتۋعا كەلگەندە شاتاسقان سياقتى. كوپ جازىپ، كوپ كىتاپ شىعارعان، بيىك ءمانساپتاردا ۇزاق وتىرىپ، كەۋدە تولتىرا وردەن، مەدال العان تالانتتار مەن «داڭقى كەلەشەكتە، وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرى قۋراپ قالعان كەزدە مالىمدەنەتىن» ماعجان باستاعان دانىشپاندار - الىپتار توبىن شاتاستىرۋىمىزدىڭ سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى بولار» [ 2 ] دەگەنگە سايادى. ونىڭ دالەلى رەتىندە ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كۇننەن باستاپ، كەزىندە «بايشىل، ۇلتشىل» بولىپ قۋدالانعان، كەمسىتىلگەن بەتتىڭ ابىرويى اسقاقتاپ، بەدەلى ءتىپتى دە بەكەمدەلىپ، «ەڭبەكشىل، تاپشىلداردىڭ» «تار جول، تايعاق كەشۋ» تاعدىرعا اۋىسقاندىعىن كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «وزگەدەن گورى الەۋمەتتىڭ مۇڭىن باسا جاقتايتىن اقىن بولۋ كەرەك. ويتكەنى اقىن قوعامنىڭ قاراپايىم تىرنا قاتار توپ مۇشەسى ەمەس، وزگەلەردەن گورى ساققۇلاق، سەزگىش جۇرەكتى، سارا اقىلدى، وتكىر قيالدى مۇشە» [11, 297] بولعاندىقتان، بولاشاقتى دۇرىس بولجاي الماۋ، ۇلت مۇدەسىنەن گورى وزدەرىنىڭ جەكە باستىق جايلى ورنى مەن «كوڭىل قارىنى ەمەس، كوجە قارىنىنىڭ» قامى ءۇشىن ءولىپ-تالىپ، جاعىمپازدانۋ مەن جالپاقشەشەيلەنۋ دەگەننىڭ قانداي ماسقارا ناتيجەگە الىپ باراتىندىعى بەلگىلى. سول سەبەپتى الاش يدەياسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە قىتاي قىرعىنى مەن ورىس باسقىنشىلىعىنىڭ تەپكىسى مەن قۋدالاۋىن باسىنان ءبىر كىسىدەي وتكەرگەن الىمعازى داۋلەتحان اعامىز ۇلى ۇستازى ماعجان شىعارمالارىن زەرىتتەپ-زەردەلەي كەلىپ: «سونداي ءبىر نازالى، قاپالى بارماق شاينار تۇستا كەشىرىمشىل، كەڭپەيىل بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن قازاقى ۇمىتشاقتىققا زىعىردانىڭ قاينايدى. ءيتىڭ جامان دەسە نامىستانعىش، اققان جالعىز كوزگە ەردىڭ قۇنىن داۋلايتىن، جانىم-ارىمنىڭ  ساداعاسى دەپ كەكتەسەتىن قايران ەر قازاعىم، سەن نەدەن سونشا ەز، ىنجىق، سۇيەكسىز بولىپ قالدىڭ ەكەنسىڭ؟» [ 2 ]  دەپ ناليدى.

الىمعازى داۋلەتحان اعامىزدىڭ كورنەكتى عالىم، جانسەبىل جازۋشى، اسقان الاششىل قايراتكەر جانە تۇرىك دۇنيەسىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن تۇگەندەۋشى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى تۋرالى قانداۋىر قالامىن تەربەي وتىرىپ، نالۋعا قاقىسى بار. ويتكەنى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى وتكەن تاريحقا ءۇڭىلىپ، الاشورداشىلاردى تولىق اقتاپ، ولار جوسپار-جوباسىن جاساپ كەتكەن ۇلتتىق يدەيالوگيانى جاقتاپ، ازيا قۇرلىعىنداعى الىپ ەل بولۋ مىندەتى مەن مۇمكىندىگى تىڭعىلىقتى قولعا الىنۋدىڭ ورنىنا كەڭەس وداعىنىڭ جۇرتىندا ءجيدىپ قالعان قاڭسىعىن ءالى دە تاڭسىق كورىپ كەلە جاتقاندىعىمىزعا بىلاي دەپ اشىنادى. «ەندەشە بۇگىنگى مىناۋ اشىق-جارقىن سويلەي الاتىن ۇرەي-ۇركىنسىز ازات زاماندا سول ادىلەت ۇنىنە نەگە قۇلاق تۇرمەسكە؟ نەگە اركىمدى ءوز شاما-شارقىنا، ەتكەن ەڭبەگىنە، توككەن تەرىنە قاراي قايتا باعالاپ، تاريحي قاتەلىكتەرىمىزدى تۇزەمەسكە» دەي كەلىپ، «ەندىگى جەردە قاۋقيعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى زالالدى كوڭ-قوقىستان، كوركەم ادەبيەتكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ساياسي دەكلاماتسيالاردان، قۇلدىق ۇرعان جاعىمپاز ويلاردان ءبىرجولا، ماڭگى باقي ارىلۋعا ءتيىس» [ 2 ] دەگەن سۇبەلى دە سۇڭگى ويىن ويقاستاتا، بۇكپەسىز جايىپ سالادى.

«بىلە-بىلگەن ادامعا كەڭەس وكىمەتىن ءوز قولىمەن ءوزى ورناتىپ، سونىڭ تۇرمەسىنە ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتۋدەن قاسىرەتتى قۇبىلىس بولا ما؟ كەڭەسكە قارسى بولىپ، ايتقانىنان قايتپاي تۇرمەگە ءتۇسۋ – ەرلىك، ال جاقتاس، نيەتتەس، تىلەكتەس بولىپ ءجۇرىپ سونىڭ قولىنان ءولۋ - قاسىرەتتى تراگەديا ەمەست پە؟ ودان وتكەن وكىنىش بولا ما؟» [12, 380]. الىمعازى داۋلەتحان اعامىز «ماعجان جانە قازاق پوەزياسى» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا قازاق سوۆەت ادەبيەتى تاريحىنداعى، مىنە، وسىنداي ەرلىك پەن قاسىرەت تۋرالى ايتا كەلىپ، «ساياساتتى ات قىلىپ ءمىنىپ بوربايلاتقان، جالعان جاڭاشىل، ينتەرناتسيونالشىل، قايداعى ءبىر ادامزاتتىق ورتاقتىقتى جىرلاۋشىلاردىڭ ايقاي جارناماسى ەندىگى جەردە ەشكىمدى دە الدارقاتا الماسا كەرەك» دەي كەلىپ، «بۇل تۇرعىدان ءسوز ەتىپ وتىرعان ادەبيەت، پوەزيا تۋرالى ايتارىمىز – قاينارعا، نەگىزگە، ۇلتتىق، تۇركىلىك، تۇراندىق نەگىزگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەمەكپىز. قيان-قىرداعى اسان اتا، قورقىت بابادان باستاپ، اباي، ماعجان، احمەت قاتارلى ۇلىلارعا بەت بۇرىپ، بوي تۇزەۋىمىز كەرەك. سول دانىشپاندار جاساپ قالدىرعان اسىل ونەگە، مەكتەپتەر جەتەرلىك. تەك نيەتتى، پيعىلدى، جۇرەكتى تازا، ءتۇزۋ ۇستاپ، باتىسقا - جاتقا قيسايىپ، قىڭىرايىپ قالعان توڭمويىندى شىعىسقا - وزىمىزگە قاراي ءيىپ اكەلۋىمىز كەرەك» [ 2 ]  دەپ، دالەل-دايەگى كەمەلدى، مەملەكەتشىلدىككە مەيىرى اۋعان كوڭى-كۇي تالابىنان شىعاتىن، ۇلتتىق رۋحقا تولى، ءتىلى وتكىر كەزدىكتەي قىلپىلداپ تۇرعان، مايتالمان، ەلەۋلى ەڭبەگىنە نۇكتە قويادى.

جالپى، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ «ەڭبەكشىل، تاپشىل» «الىپتارىنىڭ» ساياسي اۋقىم تۇرعىسىندا جازىلعان «1) ۇل وكتيابر رەۆوليۋتسياسى، سوۆەت وكىمەتى، قىزىل ارميا، 2) ي. ي. لەنين، كوممۋنيست پارتياى 3) رەۆوليۋتسيا ارقاسىندا بوستاندىق، تەڭدىك العان قازاقتىڭ جۇمىسشىلارى مەن جالشىلارى، ايەلدەرى، سولاردىڭ قۋانىشى، ءىس-ارەكەتى» [9, 66] قاتارلى تاقىرىپتاردى تالعاجاۋ ەتكەن سوتسياليستىك رەاليزم باعىتىنداعى ماداق پەن ناتۋراليزم تاقىرىبىنداعى شىعارمالاردىڭ كۇنى ءوتتى دەسەك تە، ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرگى وتىز جىلدا دا ونىڭ سارقىنشاقتارى، سارقىنشاقتارى ەمەس اۋ، ونىڭ ءدال ءوزى تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتىنىڭ شىعارماشىلىق بەتالىسىنان الىدە ارىلا قويماعاندىعى وكىنىشتى. «ءبىزدىڭ قازىرگى اقىندارىمىز اقوردانى جاعالاپ، ءوزىنىڭ اقىندىعىن باياعىنىڭ بولىس-سۇلتاندىقتى اقپاتىشانىڭ مورىمەن بەكىتتىرگەنى سەكىلدى كۇندىز-ءتۇنى سونى كۇتىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى، العىسحاتتار پەن «سولكەبايلار» ءۇشىن جەكە باسقا تابىنىپ، ماداق ولەڭنىڭ مايتالماندارىنا اينالعان «ساراي اقىندار» شوعىرى جەتكىلىكتى. ولار ءوزىنىڭ تۋعان حالقى ءۇشىن، قوعامدىق تۇرمىستىڭ، ساياسي جۇيەنىڭ ءالسىز تۇسىن ابايشا سىن قامشىسىنىڭ استىنان الۋدى ار كورەتىن سەكىلدى. ابايدىڭ ماراپاتتاۋشىسى حالىق ەكەندىگىن ولار مۇلدە تۇسىنبەيتىندىگىنە تاڭدانباي تۇرا المايسىڭ. ونداي اقىندار ءۇشىن ولەڭ جاسامپازدىعى ويىنشىق سەكىلدى. سول ويىنشىقتى كونەرگەندە لاقتىرىپ تاستاي سالاتىن نەمەسە ساناسى ەسەيىپ، ەرجەتكەندە جىلىستاپ شىعا بەرەتىن بالا مىنەز، جەل ىعىنا جىعىلعىش «اقىندارىمىزدىڭ» از ەمەستىگىنە باسىلىم بەتتەرىن بەرمەيتىن ماداق ولەڭدەردىڭ ءوزى كۋا. بۇنىڭ ءبارى دارىندى ولەڭ شىعارماشىلىعى سەكىلدى كيەلى ونەردىڭ جان دۇنيەسىن جەتە تۇسىنبەي، شۇرايلى شىعارماشىلىقتى قورلاۋدان باسقا ەشنارسە ەمەس» [13, 344]. سول سەبەپتى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ادعاشقى كەزەڭىندە قالىپتاسقان «بايشىل، ۇلتشىلدار» مەن «ەڭبەكشىل، تاپشىلدار» ورتاسىنداعى قيان-كەسكى ساياسي ۇستانىمدىق ايقاس بۇگىنگى كۇنى ادەبي شىعارماشىلىقتى اردىڭ ءىسى، قازاق رۋحانياتىنىڭ جانى، مەملەكەتشىلىكتى كەمەلدى تۇردە قالىپتاسترۋدىڭ التى تاسپا قامشىسى دەپ تۇسىنەتىن «ۇلتشىلدار» مەن ورىس بيلىگىنە كۇيلەپ، قىتاي قىزىل يۋانىنىڭ سازىنا بيلەپ كەلە جاتقان، سىننان كورى ماراپات پەن ماداققا باس يەتىن، ءوزىمشىل دە جاعىمپاز «بيلىكشىلدەر» ورتاسىندا ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاق قاندى ءالىپبيىمىزدى قولدانىسقا ەنگىزە الماۋمەن بىرگە مەمىلەكەتتىك ءتىل مەن ءداستۇرلى قازاق نانىم-سەنىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ءبىر جۇيەگە تۇسىرە الماي جۇرگەندە، قازاق ۇلتىنىڭ يدەيالوگيالىق باعىتى دالادا قالدى. ءسويتىپ وتىز جىل بويى «نۇروتاننىڭ» سويىلىن سوعىپ، كەۋدە كەرىپ ماقتانۋدان قولىمىز تيمەي، شىندىق پەن وتىرىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتى الماي، ءالى دە شىنايى تاۋەلسىزدىككە باراتىن جولدىڭ قايسى ەكەندىگىن اڭعارۋدان اۋلاقتاپ، تارام-تارام بولعان تاعدىرلى جول ايىرىعىندا اڭىرىپ تۇرمىز. مىنە، وسى ءبىر وتكىر دە كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشۋ ءبىزدىڭ ەلدىكتى، مەملەكەتشىلدىكتى ءمىنسىز قالىپتاستىراتىن بولاشاعىمىزبەن تىكەلەي بايلانىستى. ويتكەنى ءبىز اقتى اق، قارانى قارا، شىندى شىن، وتىرىكتى وتىرىك دەپ تاريحي بولمىستاعى «اۋقىمشىل شىعارماشىلىق» جانە ساياسي ۇستانىم جاقتاعى قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الماساق، بۇگىن دە جاعىمپاز، جالپاقشەشەي، ءوزىمشىل، بيلىكقۇل بولىپ بارا جاتقان ءبىزدى كورىپ وسكەن ۇرپاعىمىز ماعجان رۋحىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن الىمعازى داۋلەتحان سەكىلدى قازاق ۇلتتىق رۋحىنىڭ جانسەبىل ۇلى تۇلعالارىن جاتىرقايتىن بولادى دا، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ تاعدىرىنا زور قاۋىپ تونەدى.

قىسقاسى، دۇنيە ادەبيەتى تاريحىندا ءوز ساياسي ۇستانىمىن، بيلىك جۇيەسىندە ەرەكشە دارىپتەگەن ساياساتكەرلەر لەگى تابىسقا جەتسە جەتكەن بولار-اۋ، الايدا ءوز شىعارماسىنا اۋقىمدىق ساياسي سانانى ءسىڭدىرىپ جازعان «قالامگەرلەردىڭ» شىعارمالارىنىڭ ادەبيەت تاريحى ساحناسىندا كورنەكتىلەنگەنى جوقتىڭ قاسى. سول سەبەپتى دە ولار «ساراي اقىندارى» دەگەن كۇلكىلى اتاققا يە بولعانى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ادام بالاسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاعى مەرزىمدىك قاجەتتىلىگى نەگىزىندە تۋىنداعان ولەڭدەر ياعني ارناۋ ولەڭدەر، ماداق ولەڭدەر، ناسيحات ولەڭدەر، وسيەت ولەڭدەر، باتا-تىلەك ولەڭدەر، مۇڭ-شەر ولەڭدەر، ناۋرىز ولەڭدەر، مەرەكەلىك ولەڭدەر، مەرزىمدىك ولەڭدەر، حات ولەڭدەر، ساياحات ولەڭدەر، ساياسي ولەڭدەر، سەنىم-نانىمدىق ولەڭدەر، تۇرمىس-سالت ولەڭدەر، شەجىرە ولەڭدەر قاتارلى تاقىرپتا قالام تەربەگەن، ءبىر مەزگىلدىك وتپەلى وي-سەزىم ۇيقاسىنا ۇيىعان نەمەسە وي-سەزىمىن بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، پايىمداۋ سيپاتى قاتارىندا تاقپاقتاپ بەينەلەيتىن، سارىندى ولەڭ جازاتىن «اقىندار» شىعارماشىلىق مايدانىندا قاۋلاپ ءوسىپ، قاپتاپ كەتكەندىكتەن، مۇقاعالي ماقاتاەۆ «ادەبيەتىمىزدى ارامشوپتەردەن تازارتاتىن كۇن تۋار ما ەكەن؟!» دەپ الەمگە جار سالعانى شىندىق. سوندىقتان ءبىز قاندايدا ءبىر قالامگەردىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ورىن تەۋىپ قالۋ-قالماۋىن ءوز ۇگىت-ناسيقاتىن جاساپ، ماقتاپ-ماداقتاعان ساياسات ساحناسىنداعى بيلىك ەمەس، ناعىز شىعارماشىلىق نەگىزدە تۋىنداعان، وقىرماننىڭ كوڭىل-كۇي كوكجيەگىنەن ويىپ ورىن الاتىن، دارىندى ولەڭدەر شەشەتىندىگىن انىق ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ويتكەنى وي-سەزىمدى شەشەنسۋ تۇرعىسىنان بەينەلەۋ سارىندى ولەڭ، ال بۇكپەلەۋ نەمەسە سۋرەتكەرلىك تۇرعىسىنان بەينەلەۋ دارىندى ولەڭ بولادى. بىرىنشىسىندە ماقسات، ەكىنشىسىندە تاجىريبە ساباق تەكتەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ولەڭنىڭ شوۋلىق سيپاتقا اينالىۋى «اقىنىڭ» ءبىر مەزگىل تانىمالدىعىن كورنەكتىلەندىرىپ، اتاق-ابرويىن اسقاقتاتقانىمەن، ولەڭ ونەرىنىڭ سۋرەتكەرلىك نەگىزدەگى ميفولوگيالىق ەرەكشەلىگىن جوققا شىعارادى. سوندىقتان  شەشەندىك ونەر مەن ناعىز اقىندىق ونەردىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماي الجاسىپ، ارامتەر بولعان، ۇرانشىل، تاپشىل، شوۋمەن «اقىندار» لەگىنىڭ «ماعجاندى ۋايىمشىل، زار زامان جىرشىسى، كۇنى وتكەن ەسكىلىكتىڭ جوقشىسى دەپ قارالاۋشىلار اقىننىڭ سان قىرلى، سان تولقىمالى، سىرشىل دا اسقاق ادۋىن جان قۇبىلىسىن، رۋح سىلكىنىسىن تۇسىنە الماعاننان، نەمەسە ادەيى تۇسىنگىسى كەلمەگەننەن» [ 2 ] اقىرى ماعجان ۇستانىمىنا ءتان اسقاق الاشتىق رۋح پەن كوركەم سۋرەتكەر شەبەرلىك الدىندا تىزەرلەۋگە ءماجبۇر بولدى. مىنە، بۇل ءوز ۇلتىق ار-نامىسىن ءبىر جاپىراق نان مەن اتاق-ابرويعا ساتقان «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» ەكەندىگىنىڭ، شىندىقتىڭ شىعاتىن جەرى قاشاندا شىڭ باسى بولاتىندىعىنىڭ ايقىن دالەلى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ماقاتاەۆ م. كۇندەلىك. - الماتى: «قازاقپارات»، 2015. – 48 ب.

2. الىمعازى داۋلەتحان. جۇلدىز. 1994 ج. № 5-6.

3. سەيفۋللين ساكەن. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءبىرىنشى توم. ولەڭدەر مەن پوەمالار. – الماتى: جازۋشى، 1986. – 344 ب.

4. https://kaz.nur.kz/kaleidoscope/1810949-sken-sejfullin-debi-mra/

5. جۇماباەۆ ماعجان. شىعارمالارى (ادەبي باسىلىم). 1-توم: ولەڭدەر، داستاندار / قۇراست. ساندىبەك جۇبانيازوۆ. – الماتى: جازۋشى، 2013. – 376 ب.

6. Əبديمانۇلى ءو. ماعجاننىڭ اقىندىق əلەمى. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حابارشىسى. «فيلولوگيا» سەرياسى. № 2 (66) / 2012.

7. 20-30 جىلدارداعى قازاق ادەبيەتى. 1- كىتاپ. - الماتى: «عىلىم»، 1997. - 512 ب.

8. ابدىقالىق ك.س. ورىنحانوۆا ع.ا. ماعجان جۇماباەۆ ولەڭدەرىندەگى ۇلت ماسەلەسى. الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار مەن قۇجاتتاما باسقارماسى. قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاق ادەبيەتى كافەدراسى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «قر - داعى مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى جانە قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق يدەيا» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كومفەرەنتسيا ماتەريالدارى. - الماتى: 2015.

9. بەيسەنباي كەنجەباەۆ. جيىرماسىنشى جىلدارداعى قازاق سوۆەت ادەبيەتى.

- الماتى: قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى، 1961. – 120 ب.

10. سەيفۋللين ساكەن. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. بەسىنشى توم. ماقالالار، پۋبليتسيستيكا. – الماتى: جازۋشى، 1988. – 304 ب.

11. ايماۋىتوۆ ج. ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى. بەس ارىس: ەستەلىكتەر، ەسسەلەر جانە زەرتتەۋ ماقالالار. قۇراستىرعان: ءاشىمجانوۆ د. -الماتى: جالىن، 1992.

12. تۇرسىنبەك كاكىشۇلى. دالا داۋىلپازى. عۇمىرناما. - الماتى: «قازىقۇرت» باسپاسى، 2005. - 408 ب.

13. بەكقوجا جىلقىبەكۇلى. ولەڭنىڭ وزەگى. مونوگرافيا. - الماتى: 2022. «ءۇش قيان» باسپاسى. - 384 ب.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ادەبيەتتانۋشى، اقىن، اۋدارماشى

استانا، ەۇۋ

Abai.kz