رەسەيدىڭ «ەۋروپاعا تەرەزە تەسكەن ۇلى پاتشاسى» 1-پەتر ءدىن باسى مەن جاندارمەريا باستىعىن شاقىرىپ الىپ، شەت ەلدەردەي باي بولۋ ءۇشىن رەسەي تۇرعان قۇرلىقتى تۇگەلدەي ورىستاندىرۋ كەرەكتىگىن ايتقان. «بۇراتانا» حالىقتاردى  ءدىن جولىمەن الداپ-سۋلاپ، پراۆوسلاۆيە دىنىنە ەنگىزۋ، اتى-جوندەرىن ورىسشالاۋ، ەگەر وعان كونبەسە، قارۋ كۇشىمەن ماجبۇرلەۋ كەرەك دەگەن. ءسويتىپ، ولار «كەمباعالداردىڭ» جەرلەرىن تەگىن يەلەنىپ، استى-ءۇستىنىڭ بايلىعىنا كەنەلۋدىڭ وڭاي جولى –  «توقاش پەن توقپاق» ساياساتىن جۇرگىزۋ دەسكەن. مەن ونى سوناۋ جىلدارى (1974-1987), قىزمەت بابىمەن ماسكەۋدە بولىپ جۇرگەن كەزىمدە جازۋشى-تاريحشىلاردىڭ بىرنەشەۋىنەن ەستىدىم.

ول ۇشەۋدىڭ «تاريحي» قۇجاتى كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتىندا ساقتاۋلى ەكەن دە، «№1 ۇستەلدەگى» ونىمەن تانىسقىسى كەلەتىندەر سوكپ ورتالىق كوميتەتىنەن رۇحسات الۋعا ءتيىس ەكەن، ال رۇحسات سۇراعانعا بەرىلە سالماعان جانە قۇجاتتان  كوشىرمە الۋعا تيىم بولعان. ءبىزدىڭ كورنەكتى ادەبيەتشى عالىمىمىز – مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ 1992- جىلى ءبىر اڭگىمەمىزدە سول رۇحساتتى الىپ، وتە قۇپيا قۇجاتتى وقىعانىن ايتتى.

«ازياتتار ءبىلىم-عىلىمعا قابىلەتتى ەمەس، ولار قارا جۇمىسقا عانا جارامدى»، دەپ داۋرىققان 1-پەتردىڭ بۇتارلاۋ ساياساتى قۇرلىقتىڭ سولتۇستىگىن، قيىر شىعىسىن ويرانداپ، كاۆكازعا، ورتا ازياعا، بىزگە ويىسىپ، كوك تۇرىكتىڭ  كونە اتامەكەنى – قازاق التايىنىڭ جارتىسىن جالماعان كەزدە (بۇگىندە «گورنىي التاي»، رەسەي) قازان رەۆوليۋتسياسى بولىپ، رەسەيدىڭ وتارلاۋشىعا اينالعان پاتشالىق جۇيەسى جويىلدى، التايدىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى (بۇگىنگى «كەندى التاي». شىعىس قازاقستان وبلىسى) قازاقتار شوقىندىرۋدان امان قالدى. الايدا رەسەي دالا بيلىگىمەن بۇرىنعى شارتتاسۋى بويىنشا قازاق جەرىن «زەرتتەۋشى عىلىمي ەكسپەديتسيالارىن» شىعارىپ، «ولارعا كاجەت اسكەري بەكىنىسىن» كوبەيتىپ، قاراشەكپەندىلەرىن قاپتاتىپ ۇلگىرگەن-ءدى.

ەندى التايدىڭ ورىستاندىرىلعان جارتىسىنداعى قالامداسىمنىڭ سىرىن باياندايىن.

بارناۋلدىق (قالا اتى تۇرىكتەكتى تولەۋىت حالقىنىڭ «پو-رونگى-ۋل» - «لايلى وزەن» سوزىنەن شىققان) اقىن سەرگەي سەرگەەۆيچ كاتاش 1973-جىلى الماتىعا كەلىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ول وزدەرىنىڭ پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا التاي فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،  پروفەسسور،   «التاي بااتىرلار»   كوپتومدىعىن   قۇراستىرعان تاريحشى عالىمدار  توبىنىڭ  جەتەكشىسى  ەكەن.  بىزگە، جازۋشىلار  وداعىنا، كەلىپ، تانىسىپ، ەركىن اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن كۇندەرىمىزدىڭ  بىرىندە ول: «اي، عاببا! اتا-اكەلەرىڭ دە، وزدەرىڭ دە بىزشە: يۆانوۆ، سيدوروۆ... بولىپ كەتە بارماي، بايىرعى قازاق قالىپتارىڭدا قالعان سەندەر باقىتتىسىڭدار! ۆلاديمير يليچ لەنينگە كۇن سايىن دۇعا باعىشتاساڭدار دا كوپ بولمايدى. ارىدا قازاق، بەرىدە ورىس بولىپ كەتكەن ءبىزدى كورسەڭشى! ءبىز - اتا-بابامىزدىڭ تىلىنەن، دىنىنەن  ماقرۇم وسكەن بەيباقپىز!» دەپ اۋىر كۇرسىندى (ارينە، ورىس تىلىندە سويلەپ). ونىڭ سول مينوتتەگى الەمتاپىرىق قازاقى الپەتى ءالى دە كوز الدىمدا،  دىرىلدەي قۇمىققان داۋىسى ءالى دە قۇلاعىمدا...

1978-جىلى كسرو جازۋشىلارىنىڭ «دۋبۋلتى» شىعارماشىلىق ۇيىنە (بالتىق تەڭىزى جاعاسىندا) دەم الۋعا باردىم. ىقشام دەنەلى، قاراتورى جىگىتاعاسىمەن ۇستەلىمىز ءبىر ەكەن، تانىسا وتىرۋ ءۇشىن ءسوز باستاپ:

- تۋىسقان، قايدانسىز؟ قىرعىزسىز با، وزبەكسىز بە؟ - دەدىم.

- نە پونيمايۋ، - دەدى ول، قىسىق قارا كوزى كۇلىمدەي جىميىپ. سۇراعىمدى ورىسشالادىم. ول:

- يا - كورياك. فاميليا - كوسىگين، ا يميا - ۆلاديمير، - دەدى.

- سوۆەت وداعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى الەكسەي نيكولاەۆيچ كوسىگين تۋىسىڭىز ەمەس پە؟ - دەدىم، ءازىل اڭعارتا. - ول كىسى كەشە كەلىپتى، وسى جاعاداعى ۇكىمەتتىك ساناتوريدە.

- ونىمەن تۋىس بولسام، ءوستىپ جۇرەم بە؟ - دەدى. ۇنىنەن قىجىل اڭعارىلدى.

- «ءوستىپ جۇرەمبەڭىز» قالاي؟- دەدىم، كومەسكى قىجىلىن ارشىپ كورگىم كەلگەنىن جاسىرماي.

- پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىل-باسقىنشىلىق ساياساتىن بىلەتىن  شىعارسىز، لەنين مەن ءستاليننىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان عوي. ءبىزدىڭ كورياك اتا-بابامىز سول ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپتى. پوپتارىن بەتكە ۇستاعان پاتشالىق اسكەري وتريادتار قيىر شىعىستى باسىپ الىپ، ءبىزدى – كورياكتاردى دا حريستيان دىنىنە الداپ-ارباپ، ۇرىپ-سوعىپ كىرگىزگەن، اتا-بابامىزدىڭ اتى-ءجونىن جويىپ، ورىستىڭ اتى-ءجونىن بەرگەن. كونبەگەندەردى كورگە لاقتىرعان. مەنىڭ ۇلى اتام بولا كويانتو ەكەن، ول – «ەركىن تىرلىك» دەگەن ۇعىم. «كويانتونى» ولار «كوسىگينگە» اينالدىرىپتى، بالالارىنا  كورياكتىڭ اتىن قويۋعا تيىم سالىپتى. سودان بەرى ءبىزدىڭ ءۇرىم-بۇتاق – كوسىگيندەر: ۆلاديمير، ۆاسيلي، يۆان، ەفرەم، كيريلل… بولىپ ءجۇرمىز.

- جازۋشىسىز عوي؟ -  دەدىم.

- انا ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ كەتكەن اقىنمىن، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. بىراق كورياك اتى-ءجونىمدى قالپىنا كەلتىرە المادىم، ءوتىنىش بەرىپ ەدىم، بىرىنە ءبىرى سىلتەپ شارشاتتى، - دەدى. ول اقىرىن سويلەسە دە، اشىق اشىنىپ سويلەدى، ءسىرا، مەنىڭ دە باسقا ۇلتتان ەكەنىمدى  بايقاپ، ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز جاتىرقاماس سەبەپ بار دەپ توپشىلاسا كەرەك. ماعان:

- ءسىز قايدانسىز؟ ۇلتىڭىز قايسىسى؟- دەدى.

- مەن قازاقستاننانمىن، ۇلتىم – قازاق، - دەدىم، ءسوز باستاماس بۇرىن ءوزىمدى تانىستىرماعانىما ىشتەي وكىنىپ.

- كازاكستان؟!

- قازاقستان – سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى.

- كوسموناۆتار ۇشىپ جۇرگەن جاق پا؟

- ءيا، كوسموناۆتار ءبىزدىڭ بايقوڭىر دەگەن كوسمودرومنان ۇشادى.

- «كازاكپىن» دەدىڭىز بە؟ ورىستارمەن تۋىسسىزدار عوي؟

- تۋىس ەمەسپىز. ءبىز مۇسىلمانبىز، «قازاقپىز، قازاقستان!» - دەدىم، «ق» ءارپىن قاتاڭ ايتىپ.

- قىزىق ەكەن. اتى-ءجونىڭىز كىم؟

- عابباس قابىشۇلى. بىزدە ورىسشا ات-ءجون جوق، - دەدىم، «قابىشەۆ» دەگەندەگى «ەۆ»-ءتى جاسىرىپ.

- پاتشانىڭ شوقىندىرۋشى ارناۋلى وتريادتارى سىزدەر جاقتا بولماعان با؟! - دەدى ول، شىن تاڭدانىپ.

- بولىپتى، مىسالى، ءبىزدىڭ شىعىس وڭىرىمىزگە ەرماك تيموفەەۆيچ دەگەن اتاماننىڭ وتريادى زەڭبىرەكتەرىن سۇيرەتىپ كەلىپ، جەرىمىزدى تارتىپ الۋعا كىرىسىپتى، بىراق ساتبەك دەگەن باتىرىمىز ول جاۋىزدىڭ وتريادىن تالقانداپ، ءوزىن ەرتىس وزەنىمىزگە باتىرىپ جىبەرىپتى.

- سىزدەر باقىتتى ەكەنسىزدەر! - دەدى كوسىگين، قىسىق قارا كوزى وتكىرلەنە. ۇنىنەن ريزاشىلىق بايقالدى. - ءبىز دە ازداپ باقىتتىمىز، - دەدى ول سالدەن   سوڭ. - ەگەر پاتشالىق رەسەيدىڭ ەزگىسىندە ەندى ون جىلداي جۇرسەك، ساۋاتىمىز اشىلماستان قۇرىپ كەتكەن بولار ەدىك، ءسوز جوق، كورياك رەتىندە قۇرىپ  بىتەتىن  ەدىك، ەندى قازىرگى كۇنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتىپ ءجۇرمىز...

جاقۇت (ياكۋت) جازۋشىسى نيكولاي گابىشەۆتان دا سونداي نالىس ەستىگەنىم بار. ول ەكەۋىمىزدىڭ ءوڭىمىز، فاميليامىز ۇقساس ەكەنىنە تاڭدانا كۇلىمسىرەپ وتىرىپ: «وسى «كابىشەۆ» دەگەن فاميليانى ساعان دەيىن بەلورۋسسيادا،   ۋكراينادا ەستىدىم. گەنەرال بولعان كاربىشەۆ تا ۇقساستاۋ، دەمەك، باياعىدا، مەنىڭشە، پراۆوسلاۆتىقتاردىڭ اراسىندا كۇشتەپ-زورلاپ شوقىندىرىلعان بابالارىڭىزعا وسىنداي  ات بۇيىرعان شىعار. تۇرىك تەكتى ماعان بۇل اتى-ءجوندى باسقىنشىلار بەرىپتى، ساعان كىم بەردى، سەندەر شوقىندىرىلعان جوقسىڭدار عوي؟» دەدى. مەن: «ءبىزدىڭ دە تەگىمىز – تۇرىك. اكەمنىڭ اتى قابدىراحمان ەكەن، اجەسى «قابىش» دەپ ەركەلەتىپ، كەيىن سولاي جازىلىپ كەتىپتى»، - دەدىم...

قازان رەۆوليۋتسياسى قازاققا قاسىرەت اكەلدى مە؟

***

مەنىڭشە: «توڭكەرىس»  – كوپشىلىككە جاعىمسىز بولعان بيلىك توبىن جايلى بولار دەگەن ەكىنشىسىمەن الماستىرۋ، ال كونە لاتىن تىلىندەگى «رەۆوليۋتسيا» –  بيلىك جۇيەسىن وزگەرتۋ. ياعني «قازان رەۆوليۋتسياسى» دەۋ دۇرىس بولار.                                      

***

ەگەر 1917-جىلى رەۆوليۋتسيا بولماسا، قازاقتار دا پاتشالىق رەسەيدىڭ «قۇشاعىندا» كەتىپ، مولشەرى 1920-25-جىلدارى جۇتىلىپ تىنار ەدى. ولاي بولعاندا (ءبىر عانا ويىمدى ايتايىن): قازاق حالقى جاراتىلىس قالپىندا ساقتالىپ،  ونىڭ پەرزەنتتەرى، ماسەلەن: اقىن اباي شەت جۇرتتارعا ءماشھۇر بولار ما ەدى؟ پاتشالىق وتارشىلدىققا قارسى تۇرعان يساتاي-ماحامبەت، امانكەلدى... دارىپتەلەر مە ەدى؟ جىر الىبى جامبىل «دالا گومەرى» اتالار ما ەدى؟ قانىش ساتباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، كۇلاش بايسەيىتوۆا جانە باسقا تۇلعالارىمىز الىس-جاقىن ەلدەرگە تانىلار ما ەدى؟ امىرە قاشاۋباەۆ پاريج تورىندە قازاعىنىڭ اندەرىن شىرقار ما ەدى؟ قاجىمۇقان مۇڭايتباسوۆ بالۋانداردىڭ حالىقارالىق بايگەلەرىنە قاتىسىپ، جۇلدەگەر بولار ما ەدى؟  پۋبليتسيست جازۋشىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ الەمنىڭ الپىس شاقتى ەلىندە بولىپ، قازاقستانىن، قازاعىن اسپەتتەي الار  ما ەدى؟..

بۇگىندە بىزدە وسىنى پارىقتاماي، قازان رەۆوليۋتسياسىن «قازاققا كەرەك ەمەس ەدى، سور بولدى» دەپ، «سوۆەت وكىمەتى»، «بولشەۆيك»، «كوممۋنيست» سوزدەرىن كەكسىنمەن ايتاتىندار بار...

حالىقارالىق سيونيزم سوۆەت وداعىن جويۋدىڭ اۋىشا ءبىر، جازباشا ەكى جوباسىن جاساعان. 1946, 1954, 1972-جىلدارى.

ءاۋ باستان-اق ساياسي بەتپەردەلى لەۆ تروتسكي (برونشتەين) 1917-جىلدىڭ جازىندا  پەتروگرادتا، ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنە وقىپ بەرگەن «باعدارلامالىق مالىمدەمەسىندە» مىنانى ايتىپتى ء(ۇزىندى):

«...مى دولجنى پرەۆراتيت روسسيۋ ۆ پۋستىنيۋ، ناسەلەننۋيۋ بەلىمي نەگرامي، كوتورىم مى داديم تاكۋيۋ تيرانيۋ، كاكايا نە سنيلاس نيكوگدا سامىم ستراشنىم دەسپوتام ۆوستوكا... مى پوكاجەم، چتو تاكوە ناستوياششايا ۆلاست. پۋتەم تەررورا، كروۆاۆىح بان مى دوۆەدەم رۋسسكۋيۋ ينتەلليگەنتسيۋ دو پولنوگو وتۋپلەنيا، دو يديوتيزما، دو جيۆوتنوگو سوستويانيا... كرۋپنەيشيە بانكيرى يز-زا وكەانا بۋدۋت رابوتات ۆ تەسنەيشەم كونتاكتە س نامي. ەسلي مى ۆىيگراەم رەۆوليۋتسيۋ، رازداۆيم روسسيۋ، تو نا پوگرەبالنىح وبلومكاح ەە ۋكرەپيم ۆلاست سيونيزما ي ستانەم تاكوي سيلوي، پەرەد كوتوروي ۆەس مير وپۋستيتسيا نا كولەني...».

«بۇكىل الەمدى بيلەۋدى كوكسەۋش حالىقارالىق سيونيزم» (ي.ۆ.ستالين) تاريحتان سوۆەت وداعىن، رەسەيدى، سوتسياليستك ەل اتاۋلىنى ءوشىرىپ تاستاۋ پيعىلدارىن، انە، تروتسكي ارقىلى اشىق ايتتى. سانقيلى تاسىلدەرىنىڭ نەگىزى – سوۆەت وداعىن «حالقىن توناعان، قىرعان  قۇبىجىق جۇيە بولدى» دەپ دالەلدەۋ.  ول ءۇشىن اقپارات قۇرالدارىن مەيلىنشە پايدالانۋ. رەسەيدىڭ سيونيستەرى پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا بولعاندا امەريكادا جۇرگەن ترويكيدى لەنينمەن تەڭەستىرە ماقالا جازىپ، كىتاپ شىعارۋدا.

حالىقارالىق ءسيونيزمنىڭ ورتالىعى اقش-تىڭ استاناسى – ۆاشينگتون قالاسىندا. زالىمدىق سوزدەرى بارشا ەلدەرگە ۇستەمەلەپ جەتىپ جاتىر...

عابباس قابىشۇلى

(14. 09. 2023 ج.)

Abai.kz