2011 جىلدىڭ كۇزىندە اقتوبەدەن الماتىعا كەلە جاتتىم. جارتى ۆاگون بوس ەكەن. ەرتەڭىنە شىمكەنتتەن جيىرما شاقتى ادام وتىردى. كىلەڭ جاستار. ۇمىتپاسام الماتىدا وتەتىن ينفورماتيكا ماسەلەلەرىنە ارنالعان كونفەرەنتسياعا بارا جاتقان بولۋى كەرەك. بارلىعى كومپيۋتەردى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن ماماندار. باسشىسى ءبىزدىڭ كۋپەگە ورنالاستى. ەكى ميىعى تۇسىڭكى، ءجۇزىن ەرتە ءاجىم تورلاعان، بىراق كوزى وتكىر، وتىزدارداعى ادام ەكەن. ءوزىن اسانقادىر دەپ تانىستىردى. شىمكەنتتەن ۇزاماي-اق جۇرت ءبىزدىڭ كۋپەگە جينالدى.
– رەنجىمەڭىزدەر، – دەدى اسانقادىر ىڭعايسىزدانا جىميىپ، – قازىر بارلىعىن قۋىپ جىبەرەم.
ەشتەڭە ەتپەيدى دەدىك. كەش باتا جۇرت تاراستى. بارلىعىمىز ۇيقىمىزدى قاندىرىپ العان سەرگەكپىز. مەنىمەن بىرگە اقتوبەدەن ءبىر زاڭگەر ەركەك جانە ءبىر دارىگەر ايەل وتىرعان. ازدان سوڭ زاڭگەر اعامىز ءبىر شيشا كونياك شىعاردى.
– كەل، اسانقادىر باۋىرىم، – دەگەن كونياكتى ەكى ريۋمكەگە ءبولىپ قۇيىپ جاتىپ، – مىنا ادامدار ىشپەيدى ەكەن. ءوزىمىز قاۋىمداسىپ وتىرايىق. ەندى اتىمدى ايتايىن. تەك كۇلمە. مەنىڭ اتىم – مايتالمان.
– ونىڭ نەسى كۇلكى، – دەدى اسانقادىر جىميىپ، – كادىمگى ات.
ەكەۋى الىپ قويدى. سودان سوڭ ءار تاقىرىپتىڭ باسىن شالعان اڭگىمە باستالىپ، اقىرىندا كومپيۋتەر، ينتەرنەت ماسەلەسىنە تىرەلگەن.
– وسى سەن ناعىز پروفەسسيونال كومپيۋتەرشىسىڭ عوي؟ – دەدى مايتالمان.
– قايداعى، – دەدى اسانقادىر ادەتىنشە جىميىپ. – اسسا، تاجىرەبەلى پايدالانۋشىمىن.

2011 جىلدىڭ كۇزىندە اقتوبەدەن الماتىعا كەلە جاتتىم. جارتى ۆاگون بوس ەكەن. ەرتەڭىنە شىمكەنتتەن جيىرما شاقتى ادام وتىردى. كىلەڭ جاستار. ۇمىتپاسام الماتىدا وتەتىن ينفورماتيكا ماسەلەلەرىنە ارنالعان كونفەرەنتسياعا بارا جاتقان بولۋى كەرەك. بارلىعى كومپيۋتەردى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن ماماندار. باسشىسى ءبىزدىڭ كۋپەگە ورنالاستى. ەكى ميىعى تۇسىڭكى، ءجۇزىن ەرتە ءاجىم تورلاعان، بىراق كوزى وتكىر، وتىزدارداعى ادام ەكەن. ءوزىن اسانقادىر دەپ تانىستىردى. شىمكەنتتەن ۇزاماي-اق جۇرت ءبىزدىڭ كۋپەگە جينالدى.
– رەنجىمەڭىزدەر، – دەدى اسانقادىر ىڭعايسىزدانا جىميىپ، – قازىر بارلىعىن قۋىپ جىبەرەم.
ەشتەڭە ەتپەيدى دەدىك. كەش باتا جۇرت تاراستى. بارلىعىمىز ۇيقىمىزدى قاندىرىپ العان سەرگەكپىز. مەنىمەن بىرگە اقتوبەدەن ءبىر زاڭگەر ەركەك جانە ءبىر دارىگەر ايەل وتىرعان. ازدان سوڭ زاڭگەر اعامىز ءبىر شيشا كونياك شىعاردى.
– كەل، اسانقادىر باۋىرىم، – دەگەن كونياكتى ەكى ريۋمكەگە ءبولىپ قۇيىپ جاتىپ، – مىنا ادامدار ىشپەيدى ەكەن. ءوزىمىز قاۋىمداسىپ وتىرايىق. ەندى اتىمدى ايتايىن. تەك كۇلمە. مەنىڭ اتىم – مايتالمان.
– ونىڭ نەسى كۇلكى، – دەدى اسانقادىر جىميىپ، – كادىمگى ات.
ەكەۋى الىپ قويدى. سودان سوڭ ءار تاقىرىپتىڭ باسىن شالعان اڭگىمە باستالىپ، اقىرىندا كومپيۋتەر، ينتەرنەت ماسەلەسىنە تىرەلگەن.
– وسى سەن ناعىز پروفەسسيونال كومپيۋتەرشىسىڭ عوي؟ – دەدى مايتالمان.
– قايداعى، – دەدى اسانقادىر ادەتىنشە جىميىپ. – اسسا، تاجىرەبەلى پايدالانۋشىمىن.
– سولاي-اق بولسىن، سەن ماعان مىنانى ايتشى، – دەدى مايتالمان، اسانقادىرعا قاراي ۇمسىنا وتىرىپ، – وسى مىنا ءبىزدىڭ قازاق ينتەرنەتى دەيمىز عوي. وسى ينتەرنەت باستالماي جاتىپ نەگە لاستانىپ كەتتى؟ نەگە سونشا بىلاپىت؟ ادامدار وسى ينتەرنەتكە كىرىپ، نەگە اۋىزدارىنا كەلگەنىن ايتادى؟
– سىزگە ايتتى ما؟ – دەدى اسانقادىر.
– جوق، مەن ينتەرنەتكە ەشتەڭە جازبايمىن، – دەدى مايتالمان. – مەن تەك وقىرمانمىن. قازاقتا بىرنەشە جاقسى سايت بار. سوندا كىرىپ، جاقسى ماتەريالداردى وقيمىن. ءلاززات الام. قازاقتا دا جاقسى، اقىلدى ادامدار بار ەكەن عوي دەپ قۋانام.
اسانقادىر تومەن قاراعان كۇيى ۇندەمەدى.
– ينتەللەكتۋالدار، – دەدى مايتالمان سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ. – ءبىز ازبىز. وسى از قازاقتان شىققان ازعانتاي ينتەللەكتۋالدار. كەيبىرەۋى ءتىپتى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىلىمدى ادامدار. كەيبىر سايتتار سولاردىڭ ماتەريالدارىن كوشىرىپ باسادى، «ال، پىكىر ايتىڭدار» دەپ ەسىكتى اشىپ تاستايدى. سول كەزدەگى ايتىلعان پىكىرلەردى كورسەڭ...
مايتالمان ريۋمكەلەردى تولتىرا قۇيدى.
– سۇمدىق! – دەدى سودان سوڭ باسىن شايقاپ. – نە دەگەن سۇمدىق! نە دەگەن وشتىك!
ەكەۋى قاعىستىرىپ الىپ قويدى.
– ءوز ەلىنىڭ اقىلدى ادامدارىن وسىنشا جەككورۋگە بولادى ەكەن، – دەدى مايتالمان تاعى دا باسىن شايقاپ.
– ەگەردە سىزگە تىكەلەي قاتىسى بولماسا، وندا ونداي پىكىرلەردى وقىماي-اق قويساڭىز دا بولادى، – دەدى اسانقادىر جىميىپ.
مايتالمان ەكى قولىن جايىپ، اسانقادىرعا اجىرايا قاراپ وتىردى دا قالدى.
– تۇسىنبەدىم عوي، باۋىرىم، – دەدى سودان سوڭ ماعان ءبىر قاراپ الىپ.
– قويىڭىزدار، – دەدى دارىگەر ايەل كۇلىپ، – جانجالداسپاڭىزدار.
– جوق، سەن ماعان ءتۇسىندىر، – دەدى مايتالمان ءۇنسىز وتىرعان اسانقادىرعا ءتونىپ بارىپ. – بۇل نە ءسوز سوندا؟ سەن كىمنىڭ جاعىنداسىڭ؟
– ەشكىمنىڭ جاعىندا ەمەسپىن، – دەدى اسانقادىر.
– جوق، تۇسىنبەدىم، – دەدى مايتالمان، – ينتەرنەتكە جاڭاعىنداي «پىكىرلەردى» جازىپ جۇرگەن سەن ەمەسسىڭ بە؟ مەن سەنەن قورقايىن دەدىم.
اسانقادىر كۇلدى.
– جوق، مەن ەمەسپىن. مەن وندايمەن اينالىسپايتىن اداممىن. رەنجىمەڭىز. مەن سىزگە قايران قالىپ وتىرمىن، اعا. ءسىز ايتىپ وتىرعان «پىكىرلەر» – ول ينتەرنەتتىڭ ەڭ تومەنگى، قۇل-قۇتاندار جۇرەتىن دەڭگەيى. ءسىزدى بىرەۋ سول دەڭگەيگە كۇشپەن الىپ بارعان جوق قوي. ءسىز ءوز ەركىڭىزبەن بارىپ وقىدىڭىز عوي، سول پىكىرلەردى؟ سولاي ما؟
– ءيا، سولاي، – دەدى مايتالمان، – ءوزىم بارىپ وقىدىم.
– كوردىڭىز بە، – دەدى اسانقادىر ادەتىنشە جىميىپ، – «بوقتى تەپسەڭ، اياعىڭ بىلعانادى» دەگەن ماقال بار قازاقتا. ايدالادا بوق جاتىر. ءسىزدىڭ جۇرەتىن جولىڭىزدان مۇلدەم قيىس. ال ءسىز ەرىنبەي بۇرىلىپ بارىپ سول بوقتى تەبەسىز. سودان سوڭ اياعىم نەگە بىلعانادى دەپ رەنجيسىز.
مايتالمان ءۇنسىز قالدى.
– ينتەللەكتۋالدارعا وبال بولدى دەگەنىم عوي، – دەدى سودان سوڭ.
– ينتەللەكتۋالدار سول پىكىردى وقيدى دەيسىز بە؟ – دەدى اسانقادىر. – ارينە، سىزدىكى دۇرىس. ۆيرتۋالدىك كەڭىستىكتى تازا ساقتاعان جاقسى. الايدا، بۇل ءبىر قازاقتىڭ پروبلەماسى عانا ەمەس. ءسىز الەمدىك سايتتاردى كەزبەگەن ەكەنسىز. سۇمدىقتىڭ كوكەسى سوندا.
– ءبىزدىڭ مىنا كەراۋىزدار، شىركىن سول شەتەلدىڭ سۇمدىقتارىنا قاشان جەتەمىز دەپ اڭسايتىن شىعار، – دەدى مايتالمان اياق استىنان كوڭىلدەنىپ. – شىركىن، تەزىرەك جەتسەك ەكەن دەپ ارماندايتىن شىعار.
از ۇنسىزدىك ورنادى. سودان سوڭ اسانقادىر ويلانىپ وتىرىپ سويلەپ كەتكەن.
– وسىدان ءبىراز بۇرىن ينتەرنەتكە قاتىستى ءبىر الەمدىك جيىندا سول ينتەرنەتتىڭ جاراتۋشىلارىنىڭ ءبىرى دجارون ءلانيردىڭ تولعانىپ ايتقان ءسوزى بار. و باستا ينتەرنەتتىڭ نەگىزدەرى دۇرىس بولمادى دەدى. پايدالانۋشىلاردىڭ انونيمدىگى سياقتى نارسەلەردى ايتقانى عوي. سونىڭ سالدارىنان توبىردىڭ پىكىرى جەكە تۇلعانىڭ پاراساتىنان جوعارى بولىپ شىقتى.  ينتەرنەتتى جاۋىپ، جاڭادان جاراقتاۋ كەرەك پە دەگەن ۇسىنىستار بار. ارينە، ول بولمايتىن نارسە. ينفورماتسيالىق قوعام ينتەرنەتسىز ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان ينتەرنەتتى جويۋ، اۋانى جويۋمەن بىردەي. ينتەرنەت جويىلمايدى. دەنى دۇرىس ادام ينتەرنەتكە ءوز اتىمەن، كەلبەتىمەن شىعادى. ەگەردە ول ادام جىگىت بولسا، ديدارىن اشىپ تاستاپ سويلەسۋگە قورىقپايتىن ادام بولسا. فەيسبۋك دەگەن بار. سول جەردە ادامدار كوبىنەسە ءوز اتىمەن شىعادى، ومىردە ارالاساتىن ادامدارمەن پىكىرلەسەدى. ال ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز انونيمدىك ينتەرنەت. ول جەردە بەتپە-بەت كەلىپ سويلەسۋگە جارامايتىندار، بۇعىپ جاتىپ اتاتىندار جۇرەدى. وزدەرى ىلىققان يت سياقتى ۇنەمى بىرگە جۇرەدى. ءبىر جاقسى تەكست شىقسا سونى بوققا بىلعاۋعا ىلەزدە جينالا قالادى. كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. ايدالادا قويشىدان قالعان ءبىر تون جاتىر. ءىشى تولعان بيت. ءبىر ادام سول توندى بايقاماي كيىپ الدى. سوندا نەشە جىلدان بەرى ءجۇننىڭ شايىرىن جەپ اش جۇرگەن بيتتەر ءتىرى ءتان، جىلى قاندى كورىپ لاپ قويادى. قازاق ينتەرنەتىنىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيى وسى بيتتەگەن تون سياقتى. ولارعا جاريالانعان ماتەريالدىڭ جاقسى يا جامان بولعانىنىڭ كەرەگى جوق. ماتەريالدىڭ ءوز باسى بولسا، تىلگە تيەك بولسا بولدى. نە جازساڭ دا ءبيتتىڭ ءىشىن بوساتۋعا ىلىك تاۋىپ بەرەسىڭ. ارينە، بۇلار ءسىز ويلاعانداي جازاسىز ەمەس. IP-ادرەس دەگەن نارسە بار. ياعني، كومپيۋتەر ينتەرنەتكە قانداي جەردەن كەلىپ قوسىلدى، سونى بىلۋگە بولادى.  ەگەر پرينتسيپكە كەتسەڭىز، سول ءىز بويىنشا ينتەرنەتتى بىلعاپ جۇرگەن قوشاقاندى قۇيرىعىنان ۇستاۋعا بولادى. بەس-اق مينۋتتىك شارۋا. بىراق ءبىزدىڭ قازاق جەمە-جەمگە كەلگەندە سونى ىزدەپ، تاۋىپ، سوتتاسۋعا ەرىنەدى. قويشى سونى دەپ قولىن ءبىر سىلتەيدى. بولدى. ال مەن سىزگە ايتايىن، ءتىل تيگىزگەنى، قورلاعانى ءۇشىن  دەگەن ستاتيا بار. ۇستالعان ادام، ۇلكەن اقشا سوماسى ايىپپۇل تولەيدى.
جۇرت ءۇنسىز قالدى. ازدان سوڭ شاي كەلدى. اركىم ءوز سومكەسىنەن جولعا العان ازىعىن شىعاردى. دامدەپ وتىرىپ شاي ىشتىك.
– ارينە، جاقسى نارسە ەمەس، – دەدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز كەلگەن دارىگەر ايەل. – مەنىڭ قىزىم وزىنە ءبىر قازاقستاندىق جەلىدە پاراقشا اشىپ ەدى. ەرتەڭىنە-اق نەشەتۇرلى لاس ۇسىنىستارعا تولىپ كەتتى. جاۋىپ تاستادىق. وسىنى ىستەپ جۇرگەن قازاقتىڭ جاس بالالارى عوي.
نەلىكتەن وسىنداي بولدى ەكەن؟
– سىزدەرگە بىلاي دەيىن، – دەدى اسانقادىر. – مەن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىن پسيحولوگيا ءپانى بويىنشا ءتامامدادىم.
– قاي جىلدارى؟ – دەپ سۇرادى مايتالمان.
– ەكى مىڭىنشى جىلدارى، – دەدى اسانقادىر.
– ەڭ قيىن كەزدە وقىعان ەكەنسىڭ، باۋىرىم، – دەدى مايتالمان، – رەسەيدە ناعىز شوۆينيزم داۋىرلەگەن كەز عوي. قازىر دە وڭىپ تۇرعانى شامالى عوي.
اسانقادىر بولماشى ەزۋ تارتتى.
– ءيا، سول كەزدە وقىدىق. بىراق بىزگە ەشكىم كوپە-كەرنەۋ زورلىق ىستەگەن جوق. تەك اندا-ساندا، «وسى سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا سەندەر سەبەپ بولدىڭدار عوي» دەپ ايتقانى بولماسا. 86 جىلدىڭ دەكابرىنە مەڭزەگەنى.
– وزدەرىنەن كورسىن، – دەدى مايتالمان. – بارلىق رەسپۋبليكالاردا ءبىرىنشى باسشى جەرگىلىكتى ۇلتتان بولادى. گرۋزيادا گرۋزين، ارمەنيادا ارميان، وزبەكستاندا وزبەك. ال قازاقستاندا نەگە مىندەتتى تۇردە ورىس وتىرۋى كەرەك؟ قازاق سەنگىش، كونگىش حالىق. قوناەۆتان كەيىن ءبىر قازاقتى قويا سالسا سول جاستار ىڭ-شىڭسىز الاڭنان كەتىپ قالار ەدى. بىراق گورباچەۆ دەگەن قاسقا پرينتسيپكە كەتتى عوي. وسى ازعانتاي تەڭدىكتىڭ ءوزىن قازاققا كوپ كوردى. تىزەگە سالدى. سول اناۋ ورىستارىڭ دۇرىس ايتقان. قازاقتىڭ ءبىر كيەسى بار. 86-جىلى بىزگە انانداي ىستەدى – بەس جىلدان كەيىن سوۆەت وكىمەتى قۇلاپ قالدى. ال كەرەك بولسا. جارايدى، اڭگىمەڭدى ءۇزىپ جىبەردىم عوي. سونىمەن، ماسكەۋدە وقىدىڭ.
– ءيا، – دەدى اسانقادىر، – رەسەيدىڭ كىتاپحانالارى كەرەمەت. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوز كىتاپحاناسى، لەنين اتىنداعى مەملەكەتتىك كىتاپحانا، تولىپ جاتىر. وقيمىن، ىزدەنەمىن دەگەن ادامعا بارلىق جاعداي جاسالعان. ونىڭ ۇستىنە «تەمىر پەردە» قۇلاعاننان كەيىن باتىستىڭ وزىق ادەبيەتى كەلگەن. ول كەزدە دە، قازىر دە ماسكەۋدى «كنيجنىي ۆاۆيلون»، ياعني «كىتاپتىڭ بابىلى» دەپ اتايدى. مىنە، وسى كىتاپقا كۇپ بەردىك. ارينە، تالاي قيىنشىلىق بولدى. بىراق وكىنبەيمىن. كوكىرەك كوزىم اشىلدى، ءورىسىم كەڭەيدى. ورىستىڭ تالاي كەرەمەت ازاماتتارىمەن تانىس بولىپ ارالاستىم.
اسانقادىر ءسال ءۇزىلىس جاساپ ءسوزىن ساباقتاعان.
– وسى، كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالاردان ءدارىس بەرەتىن ءبىر ماسكەۋلىك دوسىم بولدى. سول ايتىپ ەدى، «ينتەرنەت ەتو سۆالنىي گرەح» دەپ. ياعني، «توپالاڭ بىلىق» دەگەن ءسوز.
– ول نە، «سۆالنىي گرەح» دەگەن؟ – دەدى مايتالمان.
– ول بىلاي، – دەدى اسانقادىر. – بۇل، ورىستىڭ ءالى حريستيان دىنىنە كىرمەي، ءماجۇسي، جابايى بولىپ جۇرگەن كەزىندە بولعان جايت ەكەن. كوكتەمدە «يۆان كۋپالانىڭ ءتۇنى» دەگەن بولادى. سول ءتۇنى بۇكىل ەركەك پەن ۇرعاشى اتاۋلى «مەدوۆۋحا» دەپ اتالاتىن بالدان قايناتىلعان شاراپتى تويىپ ءىشىپ، تىرداي جالاڭاشتانىپ ورمان ىشىندە بىلىققا باتادى. ول جەردە كىمدى كىم ۇستاسا دا ءبارىبىر. اكەسى قىزىن، اعاسى قارىنداسىن، بالاسى ءوز اناسىن ۇستاپ الۋى مۇمكىن. «يۆان كۋپالا ءتۇنى» بولعان بىلىقتىڭ بارلىعى كەشىرىلەدى. مىنە، قازىرگى ينتەرنەت دەگەنىڭىز وسى. قازاقتىڭ بالالارى ۇلتتىڭ ەڭ قاسيەتتى ۇعىمدارىن وسى ينتەرنەتتە تاپتاپ، بوققا بىلعاپ جاتادى. ءبىلىمدى ادامداردىڭ توبەسىنەن تومەن قاراي سورعالاتىپ جاتادى. «يۆان كۋپالا» ەمەي، اناسىنا شاپقان ەمەي، اكەسىن ساقالىنان سۇيرەگەن ەمەي نەمەنە؟
مايتالمان كۇرسىنىپ تومەن قارادى.
– ءيا-ءا، – دەدى سودان سوڭ، – قيىن ەكەن. نەدەن وسىنداي بولدى ەكەن؟
– راس-وتىرىگىن بىلمەيمىن، ەستۋىمشە وسى جازعىشتارعا بىرەۋ اقشا تولەيدى ەكەن، – دەدى دارىگەر ايەل، – كادىمگى جالاقى سياقتى.
– راس، – دەدى مايتالمان، – كادىمگى، تاڭەرتەڭ قىزمەتكە كەلگەندەي ينتەرنەتكە شىعادى، جىلت ەتكەن مالىمەتكە دەرەۋ «جاۋاپ» بەرەدى. شىنىندا دا جالاقىدا وتىرعان بولۋى كەرەك.
«وسىعان قالاي قارايسىڭ» دەگەندەي اسانقادىردىڭ بەتىنە قاراعان.
– مۇمكىن، – دەدى اسانقادىر، – كەيبىرەۋلەرىنە الدەبىرەۋلەر اقشا تولەۋى مۇمكىن. الەمدە بولىپ جاتقان «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردىڭ» بارلىعى فەيسبۋك پەن تۆيتتەر ارقىلى جاسالعان. ونداي شىتىرمان جۇمىستى ەشكىم دە اقىسىز-پۇلسىز جاسامايدى. بىراق ەشكىمدى قولىنان ۇستاپ العان جوقپىز. بىزدىكى تەك جورامال عانا.
– ولاي بولسا قازاق ينتەرنەتىن بىلعاۋدا نە ماقسات بار؟ – دەدى مايتالمان، – بۇل كىمنىڭ مۇددەسى؟
اسانقادىر ءسال كۇرسىنىپ بارىپ جاۋاپ قايتارعان.
– تاجىريبەلى كومپيۋتەرشى رەتىندە ايتايىن، ەشكىمنىڭ دە ەشقانداي مۇددەسى جوق. بۇل انشەيىن جاۋدى سىرتتان ىزدەيتىن ءبىزدىڭ باياعى داعدىمىز. ءوز باسىم سولارعا بىرەۋ اقشا تولەپ، تاپسىرما بەرەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. سەبەبى مىنادا. جاڭاعى ءسىز ايتقان، ءوز ەلىندە جاۋدىڭ مۇددەسىن ىسكە اسىراتىن ادامداردى ورىستار «اگەنتى ۆليانيا» دەپ اتايدى. ياعني، «ىقپال ەتۋ اگەنتتەرى» دەگەن ءسوز. بىراق ونداي اگەنت بولۋ ءۇشىن ادامعا ۇلكەن ءبىلىم كەرەك. ال ونداي ءبىلىم بۇلاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن. بۇلار كادىمگى اۋلەكىلەر. قاراپايىم عانا اۋلەكىلەر. بۇلاردىڭ بار قولىنان كەلەتىنى – تارقىلداپ كۇلۋ. اباي اتامىزدىڭ ءبىر ولەڭى بار عوي، «ەلدى الىپ، ەدىلدى الىپ ەلىرەدى، ءبىر ارىز بەرىپ كەلسە شاتىپ-بۇتىپ» دەگەن. وسىلار تۋرالى ايتىلعان. ينتەرنەتكە شىققان جاقسى ءبىر تەكستتى قورشاپ الىپ، شاتىپ-بۇتىپ «پىكىر» ايتىپ، تارق-تارق كۇلىپ، جاۋ  تۇسىرگەندەي ءماز بولىپ قايتادى. ارينە، ىقپال ەتۋدى، بيلىكتى ءار ادام ارماندايدى. بۇلار دا، «كەم دەگەندى قازاقستان حالقىنىڭ پىكىرىن بيلەپ-توستەپ باعىتتاپ وتىرساق» دەپ ارماندايدى. الايدا ىڭىرشاعى اينالعان رۋحاني كەدەيلىكتە تۋعان كەمشىن سانامەن ونداي دەڭگەيگە جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
مايتالمان قارقىلداي كۇلگەن.
– قاتىردىڭ، باۋىرىم.
دارىگەر ايەلدىڭ دە جاتىپ اتارى بار ەكەن.
– كۇلكىڭىز مىنا جىگىت ايتىپ وتىرعان ادامداردىڭ كۇلكىسىنە ۇقساپ كەتتى عوي، – دەگەن جىميىپ.
بۇل جولى بارلىعىمىز قوسىلا كۇلدىك.
– بىراق بۇلاردى كىنالاۋعا بولمايدى، – دەدى كەنەت اسانقادىر توبەدەن تۇسكەندەي قىلىپ.
مايتالمان قايتادان اجىرايىپ قالعان.
– تاعى دا تۇسىنبەدىم عوي، باۋىرىم، – دەگەن ودان كەيىن، نە كۇلەرىن، نە اشۋلانارىن بىلمەي.
– مەن سىزگە وسى ۋاقىتقا دەيىن قاتارداعى ادامنىڭ پىكىرىن ايتتىم، – دەدى اسانقادىر، – ەندى مامان-پسيحولوگ رەتىندەگى پىكىرىمدى ايتايىن. ادامدى قۇداي جاراتادى دەيدى. تولىقتاي كەلىسەمىن. از-ماز تۇزەتۋى عانا بار. ادامدى شىنىندا دا قۇداي جاراتادى. بىراق، ادام قوعامدا جاراتىلادى. ياعني، قوعامنىڭ بۇكىل سۇمدىعىنىڭ ورتاسىنا كەلىپ تۇسەدى. ادام تابيعاتىندا مىناداي قۇبىلىس بار. ۇمىتپاسام، تەلەگونيا دەپ اتالادى عوي دەيمىن. جارايدى، ماسەلە تەرميندە ەمەس، قۇبىلىستىڭ وزىندە عوي. قىسقاسى بىلاي، قىزدىڭ بەتىن العاش كىم اشسا، ول قىزدىڭ كەيىن دۇنيەگە كەلتىرگەن پەرزەنتتەرىنىڭ بارلىعىنىڭ گەنوتيپى سول العاشقى ەركەكتىكى بولىپ شىعادى. سەنىڭىز، سەنبەڭىز – اقيقاتى وسى. بۇل – گەنەتيكا عىلىمىنىڭ ءتىسى باتپاي كەلە جاتقان جۇمباق. قانشاما عالىمدار بۇل ماسەلەگە ءومىرىن ارناعان. بىراق قۇپيانىڭ تۇڭعيىعىنا ەشكىم بويلاي الماعان. ءوزىنىڭ زاڭدى  نەكەدەگى كۇيەۋىنەن تۋعان بالانىڭ مىنەز ءبىتىمى، پالەنباي جىل بۇرىنعى، العاش بەتىن اشقان ەركەكتىڭ مىنەزىنەن نەلىكتەن اينىماي تۋاتىندىعىن ايەل دە، عىلىم دا ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ءتىپتى، ول ەركەك قىزدىڭ بەتىن اشپاۋى دا مۇمكىن، ول قىز اق توسەككە ءبۇتىن كەلۋى دە مۇمكىن. الايدا و باستا شىن عاشىق بولعان ادامىنىڭ مىنەزى ايەلدىڭ بالالارىندا قايتالانادى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن جۇرتتاردا مىناداي سالت قالىپتاسقان. قانداي دا بولماسىن اۋلەتكە كەلگەن قالىڭدىقتىڭ ءبىرىنشى ءتۇنى سول ەلدەگى تورەنىكى. بۇل اسىرەسە ەۋروپا ەلدەرىندە كوپ تاراعان. موڭعولداردا قالىڭدىق ءبىرىنشى ءتۇنىن لامانىڭ قوينىندا وتكىزەدى. ارينە، بىزدە ونداي سالت جوق. بىراق قازاقتىڭ قىزىنا، پالەن ادامدى ۇناتۋشى بولما، تۇگىلەنگە عاشىق بولما دەپ ەشكىم دە تىيىم سالا المايدى. دۇنيەگە بۇلا كوزبەن قارايتىن جاس ادام كىمگە بولسا سوعان عاشىق بولۋى مۇمكىن. ماحابباتقا ماس بولعان قىز كوپ جاعدايدا، ۇناتقان ادامىنىڭ، كەيبىرەۋلەردىڭ ەسىگىنە كۇتۋشى بولۋعا جارامايتىن جامان ەكەنىن، ادام دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات الدەبىر سىلىمتىك ەكەنىن، ارينە اجىراتا المايدى. مىنە، قىزدىڭ بويى العاش رەت وسىلاي بۇزىلادى. ادام تاني المايتىن، كوزسىز كوبەلەكتەي جاس قىز، سول ساتتە، ءوزىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ ءناسىلى ايني باستاعانىن قايدان ءبىلسىن. مىنە، كەلەر ۇرپاقتىڭ بىتىمىنە ءبىرىنشى رەت نۇقسان كەلدى. ءبىز بۇل جەردە قىز بالانىڭ، ياعني، بولاشاق انانىڭ اتاسى مەن اناسىن ءمىنسىز تەكتىلەر دەپ الىپ وتىرمىز. ال ەگەر ولار ءناسىلسىز تۇقىم بولسا، وندا نۇقسانعا نۇقسان جامالدى دەي بەرىڭىز. ەندى ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر تاڭعاجايىپ قۇبىلىس بار. نارەستە قۇرساقتا جاتقاندا سىرتقى دۇنيەنى اناسىنىڭ كوزىمەن كورەدى. ءوز باستارىڭىزدا دا بولعان شىعار. ءوزىڭىز كورگەن ءبىر وقيعانى ايتاسىز. قايران قالعان اناڭىز ول وقيعانىڭ ءسىز دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ بولعانىن ايتادى. سەنسەڭىز دە، سەنبەسەڭىز دە، وسى. ال نارەستەنىڭ ىشتە  جاتىپ نە كورەتىنى بەلگىلى. ارينە، ادامدار ادەتتە ونى ۇمىتىپ كەتەدى. بىراق ءوز ساناسىمەن جۇمىس ىستەي الاتىن ادام قۇرساقتا جاتىپ كورگەنىنىڭ بارلىعىن ەسىنە تۇسىرە الادى. البەتتە، ول ەستەلىكتەردىڭ، مىنا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن كورگەندەرىنەن پالەندەي ايىرماشىلىعى جوق بولىپ شىعادى. ماسكۇنەم اكەنىڭ زورلىق-زومبىلىعى، كىرىپتار انانىڭ امالسىز يت قورلىققا كونگەنى، تاعىسىن تاعىلار، الاپاتى قايتقان، تاريح ساحناسىنان، ساناتتان كەتىپ قۇلدىققا تۇسكەن ەلدىڭ ەركەكتەرى قاتىن ساباعىش بولادى. وسىلايشا مەملەكەتتى، ەلدىكتى ۇستاپ تۇرعان التىن دىڭگەك – جانۇيا كۇيرەيدى. وسىنداي «شاڭىراقتا» دۇنيەگە كەلگەن بالا نە كورىپ وسەدى؟ سيىقسىز، قوراش ءومىر، اقىلسىز اكە، بەيشارا انا. ال اناسى مورالدىك تۇرعىدان ءالسىز ادام بولىپ شىقسا، قۇداي توبەدەن ەكى ەسە ۇردى دەي بەر. ءىشىس، توبەلەس، ويناس. وسىنىڭ ءبارىنىڭ كۋاسى بولعان بالانىڭ ساناسىندا دۇنيەگە دەگەن تسينيزم، نەمقۇرايدىلىق، بويكۇيەزدىك قالىپتاسادى. كوڭىلى تاپتالعان ول، باسقانىڭ اسىلىن تاپتاپ ۇيرەنەدى. تۋعاننان بىلىقتان باسقا ەشتەڭە كورمەگەن سول بالا، سول بىلىقتىڭ ورتاسىندا شىنىعىپ، بەتسىز بولىپ، داۋاسىز بولىپ وسەدى. ەشقاشان ەشتەڭەگە سەنبەيتىن، دۇنيەدە باقىتتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، ادامدىقتىڭ بار ەكەنىنە سەنبەيتىن جىرتقىش بولىپ وسەدى. ۇيەلمەن، شاڭىراق، جانۇيا – مەملەكەتتىڭ شاعىن مودەلى. وسى ويراندالعان ۇيادان، ويراندالعان كىشكەنتاي مەملەكەتتەن شىققان بالا دۇنيەدە ۇلكەن مەملەكەت دەگەننىڭ بار ەكەنىن ەشقاشان تۇسىنبەيدى. ەلدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ينتەرنەتتە قازاقتىڭ رۋحاني مۇلىكتەرىن، جاقسىلاردىڭ اتىن بوققا بىلعاپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋىن ۇستاپ الىپ، مىنا ىستەپ جۇرگەنىڭ ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قايشى دەگەندى ايتىپ كورىڭىز، نە بولار ەكەن. بەرىسى، «ول نە؟» دەپ بەتىڭە اجىرايىپ قارايدى، ارىسى – اكەڭنەن، شەشەڭنەن بوقتاپ كەتەدى. جورج سيمەنوننىڭ ءبىر پوۆەسىندە ءپاريجدىڭ تۇبىندەگى قالاشىقتا كىسى ءولىمى بولادى. كوميسسار مەگرە قىلمىس بولعان جەردى جاقسىلاپ تەكسەرىپ پاريجگە قايتىپ كەتەدى. كوپ ۇزاماي جەزوكشەلەر ءۇيىنىڭ بىرىنەن مادام تەلەفون شالادى، ءتۇن ىشىندە ءبىر الابۇرتقان كليەنتتىڭ كەلگەنىن ايتادى. مەگرە دەرەۋ اتتانىپ جەزوكشەنىڭ قوينىندا جاتقان جاس جىگىتتى ۇستايدى. جارتى ساعاتتان كەيىن جىگىت كىسى ولتىرگەنىن مويىندايدى. مىنە، وسى جىگىتتىڭ دوسەسىندە ونىڭ باقسىز، باقىتسىز جانۇيادان شىققاندىعى ايتىلعان. اكەسى ماسكۇنەم، شەشەسى جەڭىل جۇرىسكە سالىنعان. باتىستىڭ كريمينالدىق روماندارىندا بۇنداي سيۋجەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋعان ۋاقىت ەكەن. ءبىلىمدى، اقىلدى سەرىگىمىزدىڭ باياۋ داۋىسپەن ايتقان اڭگىمەسىنە كوڭىلىمىزبەن ۇيىپ وتىرا بەرىپپىز. الدىمەن مايتالمان ەس جيدى.
– وي، دەيدى-اۋ، – دەدى قايران قالىپ.
– قوي، مەن شاي الىپ كەلەيىن، – دەدى سوسىن.
سونىمەن تۇنگى ءبىردىڭ شاماسىندا قايتادان شاي ىشتىك.
– سوندىقتان قايتالاپ ايتايىن، بۇلارعا رەنجىپ كەرەگى جوق، – دەدى اسانقادىر الدىڭعى ءسوزىن ۇستەپ، – كىسى ءولتىرىپ قىلمىس جاساعانشا ينتەرنەتتى بىلعاپ جۇرە بەرسىن. ىشىندەگىسىن شىعارىپ، سودان ءلاززات الىپ تىنىم تاپسا بولدى ەمەس پە. بىزگە كەرەگى سول عوي.
– سوندا بۇلاردى اياۋ كەرەك دەيسىز عوي؟ – دەدى دارىگەر ايەل.
– ءيا، – دەدى اسانقادىر، – بۇلار بەيباقتار. تاعدىر بۇلاردى مىتىپ-مىتىپ تاستاعان. اياۋسىز تاعدىر بۇلاردى مىجىپ-مىجىپ تاستاعان. بۇلار مىجىلىپ قالعاندار، اياۋسىز جاپىرىلپ قالعاندار. سوندىقتان بۇلاردى اياۋ كەرەك. ءبىر اقىننىڭ «ءبىز جەتىمدەرمىز، بىزگە جەكىرمەڭىز!» دەگەن ولەڭ جولدارى ەسىمدە قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە بۇلار بۇگىنگى قازاق مادەنيەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى، ءبىر بولىگى. الىپ تاستاي المايسىز. سوندىقتان توزەسىز. ال وقۋ-وقىماۋ، ول وزىڭىزگە بايلانىستى. ولاردى وقىعىڭىز كەلمەسە، ءسىزدى ەشكىم دە كۇشتەپ وقىتتىرا المايدى.
ەرتەڭىنە تەمىر جول بۇزىلعانى سەبەپتى پويىزىمىز بۇرىندايدىڭ تۇسىندا بىرنەشە ساعات تۇرىپ قالدى. دارىگەر ايەل دە، زاڭگەر اعامىز دا ۇزاق تۇراتىنىمىز بەلگىلى بولعاننان كەيىن ۇيالى تەلەفوندارىمەن بالالارىنا حابارلاسىپ، ماشينا شاقىرتىپ بىزبەن سول جەردەن قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.
ولار كەتىسىمەن اسانقادىردىڭ ادامدارى كۇپەگە تولىپ الدى، نوۋتبۋكتارىن قوسىپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. اسانقادىر شىلىمىن تۇتاتىپ تامبۋرعا باردى. مەن قوسا شىقتىم.
– مىنا قىزدار مەن جىگىتتەرىڭىز نە ىستەپ جاتىر؟ – دەپ سۇرادىم.
– كونفەرەنتسيا باستالىپ كەتتى عوي، – دەدى اسانقادىر، – سوعان قاتىسىپ وتىر.
– ءسىز كەش بويى ۇندەمەدىڭىز، – دەدى سودان سوڭ، – ينتەرنەتپەن جۇمىس ىستەمەيسىز بە؟ ماماندىعىڭىز كىم؟ تانىسپاپپىز.
اتى-ءجونىمدى ايتتىم. كۇلدى، سەبەبى مەنىڭ جازعاندارىممەن جانە ينتەرنەتتەگى مەنىڭ جازعاندارىما ايتىلعان پىكىرلەرمەن جاقسى تانىس ەكەن.
– مەن كەش بويى ءسىزدى جۇباتقان ەكەنمىن، سىزگە تۇسىندىرگەن ەكەنمىن، – دەدى جىميىپ.
– راحمەت، بىراق مەن سول پىكىرلەردى وقىماپپىن، – دەدىم مەن، – نيەتتەس دوستارىم، باۋىرلارىم، «ءسىز تۋرالى مىناداي-مىناداي نارسەلەر ايتىلىپ جاتىر» دەپ كەلەدى. كۇلەم دە قويام. نە دەيىن. مەن دە ولارعا وقىماي-اق قويىڭدار دەيمىن.
تۇستەن كەيىن جول جوندەلىپ الماتىعا كەلدىك. ەكىنشى  ۆوكزالدان ۋلاپ-شۋلاپ تۇسكەن جاستار بىرنەشە تاكسيگە ءبولىنىپ وتىردى. اسانقادىر قوشتاساردا ۆيزيتكاسىن بەردى.
– حابارلاسىپ تۇرايىق، – دەدى ادەتىنشە جىميىپ.
ارتتارىنان ۇزاق قاراپ تۇردىم. ەرتەگىدەي ءومىردىڭ شەتى بىزگە تاقاپ كەلە جاتىر. بىراق ونىڭ دا ءۇستى بۇلتسىز اسپان ەمەس. وزىنە ءتان وي-شۇقىرى، قالتارىس-قاتەرى بار. مىنە، وسى جاڭا بولمىس، جاڭا شىندىقتىڭ ساقشىلارى، ساقتاۋشىلارى تاكسيلەرىنىڭ تەرەزەسىنەن قول بۇلعاپ كەتىپ بارا جاتىر. باسقا ولكەدە، باسقا قالادا تۋىپ-وسكەن. مۇلدەم بەيتانىس بىراق مەنىمەن  مۇددەسى ءبىر ادامدار. بولاشاق وسىلاردىڭ قولىندا دەدىم ىشتەي. تەك ابىرويدان ايىرماسىن.
"الماتى اقشامى" گازەتى