كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىر قازاق حالقىن باسىپ-جانشىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقانى ايان. ۇلى شوۆينيستىك پيعىل ءورىس الىپ، تاريحتاعى سوعىستىڭ ءبارى ورىستىڭ "جەڭىسىمەن اياقتالعانى" نامىسىڭدى جانيتىن. ىشتەي بۇلقىنىپ، سانسىراپ جۇرگەنىندە ماعجاننىڭ، احمەتتىڭ ەڭبەكتەرىن قولىنا تۇسىرگەن جاس قويشىعارا جاۋاپسىز سۇراقتاردىڭ ءتۇيىنىن سولاردى وقىپ شەشتى. ءسويتىپ، تاريحي-قوعامدىق سانانى جەتىلدىرۋ ارقىلى كۇرەسۋمەن تۋعان ەلىنە الدەقايدا مول پايدا كەلتىرە الاتىنىن ەرتە ۇعىنىپ، حالقىنىڭ ۇلى تاريحىنا توتەسىنەن تارتتى. ءبارىن ەكشەي كەلە، ۇلتتىق-تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىنە كوزى جەتكەن وتىز بەستەگى جىگىت شاماسى كەلگەنشە تاريحي ساناعا ۇلەس قوسۋعا تاس-ءتۇيىن بەكىندى. ءسويتىپ، جۋرناليستىك جۇيرىك قالامىن تاريحشىنىڭ كوز مايىن تاۋىسقان اۋىر بەينەتىنە ايىرباستاپ، سول ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ وزىندە اتا-بابانىڭ اماناتىنداي "التىن تامىر" مەن "كومبەنى" ەشكىمنەن تايسالماي ەلىنە ۇسىندى.

كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىر قازاق حالقىن باسىپ-جانشىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقانى ايان. ۇلى شوۆينيستىك پيعىل ءورىس الىپ، تاريحتاعى سوعىستىڭ ءبارى ورىستىڭ "جەڭىسىمەن اياقتالعانى" نامىسىڭدى جانيتىن. ىشتەي بۇلقىنىپ، سانسىراپ جۇرگەنىندە ماعجاننىڭ، احمەتتىڭ ەڭبەكتەرىن قولىنا تۇسىرگەن جاس قويشىعارا جاۋاپسىز سۇراقتاردىڭ ءتۇيىنىن سولاردى وقىپ شەشتى. ءسويتىپ، تاريحي-قوعامدىق سانانى جەتىلدىرۋ ارقىلى كۇرەسۋمەن تۋعان ەلىنە الدەقايدا مول پايدا كەلتىرە الاتىنىن ەرتە ۇعىنىپ، حالقىنىڭ ۇلى تاريحىنا توتەسىنەن تارتتى. ءبارىن ەكشەي كەلە، ۇلتتىق-تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىنە كوزى جەتكەن وتىز بەستەگى جىگىت شاماسى كەلگەنشە تاريحي ساناعا ۇلەس قوسۋعا تاس-ءتۇيىن بەكىندى. ءسويتىپ، جۋرناليستىك جۇيرىك قالامىن تاريحشىنىڭ كوز مايىن تاۋىسقان اۋىر بەينەتىنە ايىرباستاپ، سول ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ وزىندە اتا-بابانىڭ اماناتىنداي "التىن تامىر" مەن "كومبەنى" ەشكىمنەن تايسالماي ەلىنە ۇسىندى.
التىن تامىر! باسىن قىرقىپ تاستاعانىمەن، تامىرى جويىلماعان ءشوپ قايتا كوكتەيتىنى سياقتى، تامىر-ءداستۇرى جويىلماعان ەل ءساتى تۋعاندا ءبىر كۇنى ءبارىبىر بوستاندىققا شىعاتىنى انىق. ۇلتتىڭ تامىرى – ءداستۇر مەن تاريح ۇلتتىڭ ءوسىپ-ونگەن جەرىندە، ونىڭ اتامەكەنىندە وركەن جاياتىنى تاعى شىندىق. اتادان بالاعا امانات بوپ قالعان تۋعان جەر، اتامەكەن تۋرالى قانشا شامىرقانسا دا، اشىق جازۋعا ء"تىلى بايلاۋلى، قولى كىسەندەۋلى" بولعان جازباگەر حالىقتىڭ التىن تامىرىنا تۇسپالداپ ءنار جىبەردى. دەگەنمەن "التىن تامىردىڭ" تاعدىرى حالقىنىڭ تاعدىرى سياقتى اۋىر بولعانى ءالى ەسىمىزدە. تاريح ينستيتۋتىنىڭ بەلگىلى عالىمى: "سوۆەت وكىمەتى قۇرىلعالى مۇنداي زياندى كىتاپ جازىلعان جوق" دەگەن قورىتىندى شىعارىپ، 30 مىڭ دانامەن باسىلىپ شىققان كىتاپتى تۋراتىپ، قوقىسقا تاستاعالى جاتقان جەرىنەن ۇلتشىل ازاماتتار تابىلىپ، ەڭبەك امان قالعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەس.
ونىڭ ارتىنشا دۇنيەگە كەلگەن "قازاقتىڭ قيلى تاريحى", "قازاقتار" سىندى ەڭبەكتەرى تاۋەلسىزدىك دەمىمەن تىنىستاپ، لايىقتى باعاسىن الىپ ۇلگەردى. ءبىر قىزىعى، ءتورت سۇبەلى كىتاپ تا جۋساننان ارتىق بايلىعى جوق قىپشاقتىڭ "دالا..." دەگەن سوزىمەن باستالادى. ال "التىن تامىردىڭ" ءبىر ساباعى 1986 جىلعى "ۇلتشىلدىققا" بارىپ تىرەلدى دەگەندى دە ەستىدىك. مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە الاڭنان اشىنىپ كەلىپ، "التىن تامىردى" بىرىگىپ وقىپتى. سونى كورگەندەر ماسكەۋگە جولداعان "جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تۋىنا سەبەپكەر ون توعىز ادامنىڭ" تىزىمىنە "التىن تامىردىڭ" اۆتورىن دا قوسقان. "ونى كەيىن ء"ومىرى ونەگەلى ادامدار" سەرياسىمەن شىققان "لەۆ گۋميلەۆ" دەگەن كىتاپتى وقىعاندا ءبىلدىم. سوندا "...ءار رەسپۋبليكادان گۋميلەۆتىڭ ءىزىن باسقىسى كەلەتىن ۇلتشىلدار شىقتى. قازاقستاننان قويشىعارا سالعارين مەن اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ بار" دەپ تە جازعان" – دەگەن اعامىز بۇل دەرەكتى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان العانىن ءبىر سۇحباتىندا ايتىپ ءوتىپتى.
سول بالاقتان تارتۋشىلىق ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر دەسەم، وتىرىك ايتقانىم بولماس. كەز كەلگەن جاس وسكىننىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، شىرماۋىق قۇساپ شىرماپ، تىنىسىن تارىلتاتىن دەرت، وكىنىشكە قاراي، تاريحشىلاردىڭ ءوز اراسىندا دا جەتىپ-ارتىلادى. ۇلتتىق تاريحقا زارەدەي ۇلەستەرى جوق، بىراق اتاقتارىنان ات ۇركەتىندەي تاريحشىلارىمىز جۋىردا قويشى اعامىزدىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاتپاي، مەسەلىن قايتارعانعا ۇقسايدى. ال شىن مانىندە، قويشى اعامىزدىڭ ءبىر ەڭبەگىنە ونداعان دوكتورلىق دارەجە بەرۋگە بولادى. سەبەبى بىزدە ەكىنىڭ ءبىرى دوكتور اتاعىن بىلايشا-اق الىپ جاتىر ەمەس پە؟ كەزىندە ءىرىپ-شىرىگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، پارتيانىڭ قولبالاسى رەتىندە ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىنا ءبىر بەت قالام تەربەمەگەندەر "زامانى ءجۇرىپ تۇرعاندا" دوكتور، اكادەميك اتانعانى وتىرىك ەمەس. تاريح جازۋ دەگەننىڭ ءوزى ءبىر قىزىق دۇنيە ەكەن. اركىم وتكەندى ءوز كوزقاراسى، ءوز تانىم-تۇسىنىگى دارەجەسىندە سيپاتتاپ، اتاق-دارەجەنى الا بەرەتىن كورىنەدى. فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا سياقتى عىلىمدارىنداعىداي جاڭالىق اشۋ مۇندا مىندەتتى ەمەس. سوندىقتان بىرەۋدىڭ ايتقانىن بىرەۋ تەرىستەپ، قاراما-قايشىلىقتار تۋدىرۋعا وتە قولايلى-اق.
قويشىعارا سالعارينگە جازۋشىلار ىشىندە تەڭ كەلەتىنى بار شىعار، الايدا ءوز باسىم بۇل جانكەشتى الىپقا ازىرگى كاسىبي تاريحشىلاردان تەڭ كەلەتىن ەشكىم جوق دەپ ەسەپتەيمىن. اقسەلەۋ سەيدىمبەك ەكەۋىنىڭ ىستەگەن ەڭبەگىن، شىن مانىندە، فانتاستيكالىق فەنومەنگە تەڭەر ەدىم!
ەلباسىمىزدىڭ 1997 جىلى قىتايدا مۇرتى بۇزىلماي كومىلىپ جاتقان تاريحىمىزدى جيناپ-تەرۋ مىندەتىن كاسىپقوي تاريحشىلارىمىزعا ەمەس، تاريحتى ءوز بەتىنشە وقىپ ۇيرەنگەن ىزدەنگىش جۋرناليسكە ايرىقشا سەنىپ تاپسىرۋى تەگىننەن-تەگىن بە؟ ءبىر جارىم جىل تىنباي ەڭبەكتەنىپ، بەس كىتاپتى باسپادان شىعارىپ، ۇلگەرمەگەن بەس كىتاپتى تۇپتەپ، الدىنا اپارعاندا، ەلباسىمىز: "ۇيىقتاماپسىز عوي!" – دەپ تاڭعالعان دەسەدى. "قالاي ۇيىقتايمىن؟ قازاقستاندا 600-دىڭ ۇستىندە جازۋشى بار، سونشاما تاريحشى بار. كەيىننەن قىتايدىڭ يەروگليفىن تانيتىندارى دا تابىلدى. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە قالاپ، سەنىپ جىبەرگەن سوڭ ءۇمىتتى اقتاۋىم كەرەك قوي!" دەپ اق جارىلادى اعامىز.
قويشى اعامنىڭ حالىقتىق اتاۋ رەتىندە قازىرگى تاريحقا ەنگەن "اشينانى" "تۇرىكتەردىڭ بيلەۋشى تايپاسىنىڭ دا، تۇرىكتەردىڭ ءتۇپ اتاسى دا ەمەس، بار بولعانى بايىرعى تۇرىكتەردىڭ "العاشقى", "ىلگەرى", "بۇرىنعى" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن "اشىنۇ" دەگەن ءسوزى عانا" دەپ تۇجىرىمداۋى كوپ تالاسقا نۇكتە قويعانداي. ال قىپشاقتى "ەتنيكالىق اتاۋ ەمەس، ۇلى دالادا ەندىك بويىنشا گەوگرافيالىق-اۋماقتىق (تەرريتوريالىق) ورنالاسۋىنا وراي بىرىككەن دالالىقتاردىڭ ورتاق اتاۋى، ياعني ول كونە تۇرىكتىڭ "قىبىشى" جانە "اق" دەگەن ەكى سوزىنەن قۇرالىپ، ء"سۇت ءونىمىن پايدالانۋشىلار", ء"سۇت ونىمىمەن قورەكتەنۋشىلەر" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى" دەپ، اقىلعا قونىمدى مۇلدە جاڭا كونتسەپتسيا ۇسىنۋى دا نازار اۋدارارلىق. تابيعاتپەن ەتەنە باۋىر قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ اتاسى – كوك تۇرىك اتاۋىنىڭ قايدان شىققانىن عالىم-جۋرناليست كونە زامانداعى قىپشاق بىرلەستىگىن ءوزارا ىشتەي بەسكە ءبولىپ ايشىقتايدى. "دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا قاراي ولاردىڭ سولتۇستىك بولىگىن – قارا قىپشاقتار، وڭتۇستىك بولىگىن – قىزىل قىپشاقتار، شىعىس بولىگىن – كوك قىپشاقتار، باتىس بولىگىن – قۇبا (اق) قىپشاقتار، ال ورتا تۇسىن – سارى قىپشاقتار دەپ اتاعان. تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاعان وسىنىڭ كوك قىپشاقتارى. ولار كەيىن تاريحقا "كوك تۇرىك" دەگەن اتپەن ەندى" دەپ باتىل تۇجىرىمدايدى عالىم.

حايروللا عابجاليلوۆ
«ايقىن» گازەتى 19 مامىر 2009 جىل