باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى ورال قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. بىراق جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ دەنى بۇرىنعى پاتشا زامانى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندەگى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ىرقىمەن كەتە بارعان. شىنايى، بۇگىنگى كۇننىڭ تورىنەن مۇقيات زەرتتەلىپ جازىلعانى تىم از، جۇتاڭ. بۇل باعىتتاعى جازبالار ۇزىك ماقالا ەسەبىندە ءجۇر. بقو تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ سوڭعى ون جىل ىشىندە ورالعا قاتىستى جازىپ شىعارعان كىتاپتارى كوپشىلىككە جەتە قويماعان. عىلىمي ورتانىڭ عانا قولدانىسىندا قالعان. ءبىز قالا تاريحىنا قاتىستى عالامتوردى شارلاعانىمىزدا دا قالاعا قاتىستى تۇشىمدى دۇنيەلەر تاپپادىق، سوسىن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا بەرۋ ماقساتىندا وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سىدىقپەن (سۋرەتتە) سۇقبات جۇرگىزۋدى ويلاستىردىق.

باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى ورال قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. بىراق جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ دەنى بۇرىنعى پاتشا زامانى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندەگى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ىرقىمەن كەتە بارعان. شىنايى، بۇگىنگى كۇننىڭ تورىنەن مۇقيات زەرتتەلىپ جازىلعانى تىم از، جۇتاڭ. بۇل باعىتتاعى جازبالار ۇزىك ماقالا ەسەبىندە ءجۇر. بقو تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ سوڭعى ون جىل ىشىندە ورالعا قاتىستى جازىپ شىعارعان كىتاپتارى كوپشىلىككە جەتە قويماعان. عىلىمي ورتانىڭ عانا قولدانىسىندا قالعان. ءبىز قالا تاريحىنا قاتىستى عالامتوردى شارلاعانىمىزدا دا قالاعا قاتىستى تۇشىمدى دۇنيەلەر تاپپادىق، سوسىن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا بەرۋ ماقساتىندا وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سىدىقپەن (سۋرەتتە) سۇقبات جۇرگىزۋدى ويلاستىردىق.

- ورال قالاسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى داۋ-داماي وقتىن-وقتىن ەستىلىپ قالا بەرەتىن بولدى. بيىل دا قالاعا «400 جىل بولدى» دەگەن  اڭگىمە گۋلەپ كەتتى. وكىنىشكە وراي، كەيبىر وبلىسىمىزدىڭ سالماقتى سايتتارى بىلمەستىك جاسايدى ما، وسى اڭگىمەگە دەم بەرىپ قوياتىندارىن اڭدامايتىن سياقتى. ەسىمدە، 2011 جىلى بقو-نىڭ استانادا مادەني كۇندەرى ءوتتى. سوندا وبلىستىڭ جەتىستىكتەرى جازىلعان كورمە ۇيىمداستىرىلدى. وبلىس ورتالىعىنىڭ تاريحىن دا قامتىعان ەكەن. سول تۇسقا «ورال قالاسىنىڭ ىرگەسى 1613 جىلى قالانعان» دەگەن جازۋ تۇر ەكەن. مۇنداي قاتەلىكتى نەگە جىبەرەمىز؟ ءسىزدىڭ ورتالىق باستاعان عالىمدار ءبىرشاما جاۋابىن بەرىپ، كەزىندەگى قاتەلىكتى دالەلدەپ تاستادى ەمەس پە؟  

- ورال قالاسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز توپونوميكا عىلىمىنا دا سۇيەنەمىز. مىنە، وسى تۇرعىدان العانىمزدا قالامىزدىڭ ورتالىعىندا، قازىرگى سۋپەرماركەت تۇرعان، قارسى بەتىندە ءتىس ەمدەۋ مەكەمەسى ورنالاسقان، امبەباپ دۇكەنىنەن ءسال ارىلەگى تۇستا ەرتەرەكتە «باسقاق كوپىرى» (باسقۇنشاق) بولعان. ونى جۇرتشىلىق بىلەدى. «باسقاق» ءسوزى قاي زامانداردا ۇمىت بولدى. ول نەگىزى سوناۋ «التىن وردا» داۋىرىندە پايدا بولعان نارسە. 13 عاسىردا باسقاقتار الىم-سالىق جيناۋمەن اينالىسقان. ال 14 عاسىردا ورىس كنيازدارىنىڭ وزدەرى سالىق جيناعان. باسقاقتار كەرەك بولماي قالعان. حاندار وزدەرىنىڭ قاراماعىنداعى حالىقتان جيناعان. كنيازدار مەن حاندارعا سول قىزمەتى ءۇشىن ارنايى (يارلىك) التىن وردانىڭ بەلگىسى بەرىلگەن. بۇل سول كەزەڭدەگى دۇرىس ساياسات ەدى. بۇرىنعىداي جاساق شىعارىپ، جۇرتتى كۇشتەپ، تالان-تاراجعا سالۋدىڭ زامانى ءوتىپ، وسىنداي ۇردىسكە كوشۋ سول ۋاقىت ءۇشىن وڭ شەشىم بولدى. جانە ءبىر ەسەپتەن سالىق جينالاتىن  اۋماقتاردىڭ بىرلىگى كۇشەيدى، سىرتقى شابۋلدارعا ۇشىرامايتىنداي قورعانىستا بولىپ، وردانىڭ پاناسىن سەزىندى. سوندا، 15-16 عع. نەگە باسقاقتار پايدا بولادى؟ مۇنىڭ سەبەبى، بۇل كەزدە نوعاي ورداسىندا باسقاقتار پايدا بولادى. مىنە، سول نوعايلىق باسقاقتار ءبىز ايتىپ وتىرعان «باسقاق كوپىرى» ماڭىنا كەلىپ، الىم-سالىق جيناعان. سول ارا الىم-سالىق جينايتىن ورىن بولعان. ءوستىپ، تاريحي اقيقاتقا كوز جەتكىزەمىز، ءبارى ورىن-ورنىنا كەلە قالادى. بۇل اقىل-ويعا قونىمدى. ەندى نۋەزماتيكاعا سۇيەنەتىن بولساق، وندا قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا 1337 جىلى سوعىلعان كونە تەڭگە بار. وسىعان قاراپ تا ورال قالاسىنىڭ تاريحىن انىقتاي الامىز. اتالعان تەڭگە وزبەك حان تۇسىندا سوعىلعان. ءبىز بالكىم بۇدان دا ارىدە سوعىلعان تەڭگەلەردى تابۋىمىز مۇمكىن عوي، وندا ءتىپتى جاقسى. ايتسە دە قولداعى باردىڭ ءوزى سول 1337 جىلى بۇل ارادا قالانىڭ بولعانىنا تولىق دالەل! ىلكى سوزىمىزدەگى «باسقاق كوپىرى»، «1337 جىل» دەگەن جازۋى بار تەڭگە، وسى سىقىلدى تاريحي ايعاقتار بۇل جەردەگى قالا مادەنيەتىڭ تاريحىنىڭ قاشاننان بەرى باستاۋ العانىنا كوزىمىزدى جەتكىزەر اقيقات دەرەك. وسى قولدا باردىڭ ءوزى كونە جايىق قالاسى مەن قازىرگى ورالدىڭ اراسىندا ۇزىلمەس بايلانىستىڭ بارىنا دالەل بولۋدا. ەكەۋىن بولە جارىپ قاراي المايمىز. ەندى بۇلارعا كارتوگرافيانى قوسىڭىز. ەۋروپالىق (گوللاندىق) جيھانگەزدەر تۇسىرگەن كارتادا ەدىل-جايىق وزەندەرى بويىنداعى كونە قالالار ورىندارى كورسەتىلەدى. ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارىپ وتىرعانى قازىلىپ جاتقان جايىق قالاشىعى، ياعني شاكافني، الدە شاكاشني؟ قازىرگى ورال قالاسى تۇرعان جەرگە ورنالاسقان. سونى انىقتاۋىمىز كەرەك. ءبىز وسى باعىتتى ىزدەنىپ، جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز.

- زەرتتەۋ ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان سياقتى. ۋاقىت بولسا، ونشا كۇتپەيدى. كەيبىر ناقتى مالىمەتتەردى جاريالاۋدىڭ مەرزىمى ءپىسىپ-جەتىلگەن جوق پا؟ ايتپەسە، جاڭساق تاريح ءالى كوپتىڭ اۋزىندا ءجۇر...

- وسىعان شەيىن ەش جەردە رەسمي تۇردە قالا تاريحىنا قاتىستى ناقتى مالىمەتتەردى بەرە قويعانىمىز جوق، سەبەبى زەرتتەۋ جالعاسۋدا. اسىعىستىققا جول بەرگىمىز كەلمەيدى. عىلىم مەن عالىمنىڭ مىنەزى سونداي. ازىرگە ءبىز وسى ايتىلعانداردى بۇلتارتپاي دالەلدەيتىن دەرەكتەرىمىز ءالى دە از دەپ ويلايمىز، بىراق سەنىمىمىز زور، باستالعان ءىستى اياقسىز قالدىرمايمىز، بىرتىندەپ اقيقاتتىڭ اۋىلىنا جاقىنداپ كەلە جاتىرمىز. سونى سەزىنۋ باسىم. كارتوگرافيانىڭ دا قۇپيا سىرى اشىلىپ، ءبارى ءوز ورنىنا كەلەتىن كۇن دە الىس ەمەس. مىنە، وسىنداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، وسىعان شەيىن جاڭساقتىقپەن ايتىلىپ، جازىلىپ كەلگەن ورال قالاسىنىڭ نەگىزى 1613 جىلعا جاتادى دەۋدى دوعارىپ، 14 عاسىرعا نازار اۋدارعانىمىز دۇرىس بولادى ەمەس پە؟!. ءبىز بۇل ارادا ارحەولوگيا ارقىلى تىكەلەي جانە جاناما، جان-جاقتى تاريحي دالەلدەرمەن وسىنداي ويلارعا باعىت الىپ وتىرمىز ەمەس پە؟  ال 1613 جىل تۋرالى ءبىر توپ دەلەگاتسيانىڭ جاساعان جالاڭ ءسوز، قۇرعاق قاعاز ارىزىنان باسقا ەشتەڭە دە جوق قوي! ءبىز مىناعان باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. پاتشا ۇكىمەتى كەزى دە، وسىنداعى كازاچەستۆودا ايتىپ جۇرگەن كۇندى توي قىلىپ اتاماعان، ونداي تىركەلگەن ەشبىر قۇجات جوق ءتىپتى. ولار 1613 جىلدى ورالدىڭ نەگىزى دەپ تانىعان ەمەس. سول سەبەپتى دە ول جىلعا ەرەكشە ءمان بەرمەگەن. ءبىز مۇنداي تۇجىرىمعا قالاي كەلىپ وتىرمىز دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەيىن. وسى جەردىڭ گۋبەرناتورىنىڭ ەسەبىنە سۇيەندىك. ول وسى جىلدار ىشىندە ونداي ءبىر دە ءبىر قۇجات تولتىرماپتى. 1880 جىلدان باستاپ-اۋ دەيمىن، جىل سايىن ىستەلگەن جۇمىستاردىڭ ەسەبىن كورسەتەتىن كۇنتىزبە بەرىپ كەلىپتى. ول رەسمي قۇجات. ال 1613 جىلعا قاتىستى ەشقانداي دا دەرەك جوق، اتىمەن جوق. نە سول زاماننىڭ باسپاسوزىندە، وزگە قۇجاتتارىندا ەشتەڭە جوق قوي. سوندا بۇل «1613 جىل» دەگەن ءوزى قايدان شىقتى؟ 1964 جىلى كوممۋنيستىك پارتيا ۇيىمىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن الگى تاريحي ەش نەگىزى جوق، اۋادان الىنا سالىنعان مالىمەت پايدا بولعان. قازىر بىزگە بۇل وتىرىك قۇجاتقا ءجىپسىز بايلانىپ، سودان ايىرىلماستاي بولۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل كۇلكىلى ءوزى.

- جالعان نارسە جارعا جىعادى. مۇنداي جاڭساق تاريح وسى جۇرتپەن تامىر بولىپ كەتكەن جەرگىلىكتى ورىس-كازاكتارعا دا ابىروي اپەرمەيدى ەمەس پە؟ ولار وسىنى ءتۇسىنۋى، شىندىققا قاراي بەت بۇرۋى كەرەك قوي!..

- ءيا، ورىندى پىكىر. بۇل جاعداي ءتىپتى، قالانىڭ دا، كازاچەستۆونىڭ دا تاريحىنا  نۇقسان كەلتىرەتىن جاعداي دەر ەدىم. مەنىڭ بۇل پىكىرىمە قارسى ادامدار دا بولار، بولسىن. مەن بىراق بۇل ارادا كازاچەستۆونىڭ تاريحىن جوققا شىعارىپ وتىرعانىم جوق قوي، بىزگە ونى دا زەرىتتەيتىن كۇن دە كەلىپ جەتتى دەپ ويلايمىن. بۇعان شەيىنگى جازىلعاندار ءبىر بولەك توبە بولسىن. ەندى رەسەي عالىمدارىن تارتا وتىرىپ، جازۋ كەرەكپىز. سەبەبى، بۇل دا ەل تاريحىنىڭ ءبىر پاراعى. رەسەي ەلىنىڭ دە تاريحى. زەرتتەلۋى، قايتادان جازىلۋى كەرەك. ول ارتىق ەتپەيدى. قايتا پايداسى بولادى. وسى ۋاقىتقا شەيىنگى جۇمباق جايتتاردىڭ بەتى اشىلادى. وسىعان شەيىن كىمدەر جازدى؟ جەلەزنوۆ، بورودين، رەبين. بۇل ادامدار وسى ورتانىكى. مەنى كوبىنە-كوپ گوردەەۆتىڭ جازعاندارى قىزىقتىرادى. ول كىسىنىڭ ەڭبەگى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جازىلعان. 1926 جىلى باسىلىپ شىققان. جاقسى ەڭبەك. گوردەەۆ مۇقىم كازاچەستۆونىڭ تاريحىن جازدى. التىن وردا كۇيرەگەننەن كەيىن كازاچەستۆو پايدا بولدى. العاشقى كازاك جاساقتارى قالاي دۇنيەگە كەلدى؟ التىن وردا ىدىراعاندا مامايدىڭ، توقتامىستىڭ، ەدىگەنىڭ، تەمىردىڭ اسكەرى دە جان-جاققا تاراپ كەتتى. ولاردىڭ بارلىعى دا كاسىبي شەبەر ساربازدار بولاتىن. وسى ۋاقىتتاردا تەڭىز قاراقشىلارى دا پايدا بولا كەتتى. تەڭىز بەن قۇرلىقتا ەكى جويقىن كۇش ءومىر ءسۇردى. مەملەكەت بولسا السىرەگەن. ال ونى قورشاپ نەبىر اسكەري كۇش تۇر... ەسىڭىزدە بولار، كەڭەستەر وداعى ىدىراعاندا جالدامالى اسكەر شىقتى. وعان كىمدەر بارمادى؟ كاۆكازداعى جانجال، قانتوگىستە قانشاما ادامنىڭ ءومىرى قۇربان بولدى؟ مىنە، وسىنداي بوسقىن، ەركىن، ەشكىمگە باعىنباي بەتىمەن كەتكەن قاراقشىلاردان اسكەريكازاك قۇرىلىمدارى جاساقتالدى. ءبارى وسىندايدان باستالعان. سوندىقتان قايتالاپ ايتام، بۇنى كوزدەن تاسا قالدىرماي زەرتتەگەن ابزال. بۇل ارادا ءار ءتۇرلى تايپانىڭ تاعدىرى، ادامدارى قات-قابات ءجۇر. وتە قىزىقتى تاريح... ەگەر ءبىز كازاچەستۆونىڭ شىنايى تاريحىن زەرتتەپ، جازىپ شىقساق، سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن، ول دا 1613 جىلدى، ياعني ورالدى سول جىلى پايدا بولدى دەگەندى جوققا شىعارادى. بۇعان كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءوزى ارتىق.

- شاعىن سۇقباتتىڭ ىشىندە ورالدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر بەردىڭىز. بۇل كوپتى ويلانتۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن. تاريحىمىز اقيقاتتان قۇرىلسا، كەشەگى كەڭەس كەزەڭگى وتىرىكتەردەن ارىلساق، ارىلتساق، بولاشاعىمىزعا نىق سەنىممەن قادام جاساۋعا جول اشىلارى انىق. اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇقباتتى جۇرگىزگەن – مۇنايدار بالمولدا

ورال قالاسى.

(سۇحبات مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاريالاندى)

Abai.kz