ەل ىشىندەگى ەسىكىلىكتى اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇرسەك، مەديتسينا – «مەدەت سينا»، تارقاتىپ ايتساق، «مەدەت قىل، سينا»، «مەدەت بول، سينا» نەمەسە «مەدەت ەت، سينا» دەگەن سيىنۋ، سۇراۋ، تىلەۋ ماعىناسىنان تۋعان ءسوز كورىنەدى. ال عىلىم-ءبىلىم الەمىندە كونەدەن كوشىپ كەلە جاتقان تەرمين سوزدەردىڭ ءتۇپ توركىنىن باياعى باتىستان ىزدەيتىن داستۇرىمىزگە باقساق، مەديتسينا – لاتىننىڭ «دارىگەر»، «ەمشى» دەگەندى بىلدىرەتىن medicus-ىنەن شىعادى. مەديتسينا دەيىك، مەيلى، medicus بولسىن، ايتەۋىر، دەرت پەن دەنساۋلىق تۋرالى نە ءتۇرلى حيكمەتتىڭ باسى ايگىلى ءابۋ ءالي يبن سينا ەسىمىمەن بايلانىستى باياندالادى ەكەن.  

ءابۋ ءالي ءال-حۋسەين يبن ابدوللا ءال-حاسان يبن ءالي يبن سينا... وسىنشالىقتى ۇزاق ەسىم-سويدىڭ ەگەسىن اينالا جۇرتى كەزىندە «ءابۋ ءالي» نەمەسە «حۋسەين» دەپ، قاراپايىم عانا اتاسا كەرەك. سول ءابۋ ءاليدى داڭقى وزىپ، دارگەيى اسقاندا تانىعان ەۋروپا ەلدەرى ونىڭ سالاقۇلاش سالقار ەسىمنىڭ سوڭىنداعى يبن سينانى الىپ، «اۆەنسينا» جاسايدى، اۆەنسينا كەيىن «اۆيتسەنناعا» اينالادى.

يبن سينانى قازاق بىلە مە؟ ءيا، بىلگەندە قانداي؟ «ءابۋدىڭ اكەسى دە، اناسى دا تۇركىنىڭ اشينا اۋلەتىنەن تارايدى» دەيتىن اڭگىمە ازەلدەن ايتىلادى. قالا بەردى، يبن سينا جايىندا ەل اۋزىندا ءار ءتۇرلى اڭىستاعى اڭىزدار دا جەتەرلىك. سونىڭ بىرىندە ءۇيىرىلى جىلقىسىن ىزدەپ، ات ۇستىندە قۇرىق سۇيرەتىپ كەلە جاتقان بوزبالا ءابۋدىڭ الدىنان قۇتىرعان ادام شىعادى. بويىنا قۇتىرما ۋ تاراپ جىندانعان بايقۇس، ابۋگە شەڭگەلىن جازىپ ۇمتىلعاندا، جىلقىشى جىگىت ساسقانىنان جىندىنىڭ اۋزىنا قۇرىعىنىڭ ۇشىن تىستەتە قويادى. جىندى قۇرىقتىڭ ۇشىن شايناپ-شايناپ كەلەدى دە، كەنەتتەن ەسىن جيىپ، دەرتىنەن قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەدى. بۇ كەرەمەتكە تاڭ قالعان ءابۋ سوڭىنان قۇرىقتىڭ باسىن بوياعان شوپتەردىڭ قاسيەتىن ۇعىپ، تەڭدەسى جوق ءتاۋىپ-ەمشى بولادى.

تاعى ءبىر اڭىزدا ءابۋ ءالي مىڭ سان دەرتتىڭ داۋاسىن ىزدەپ، الىسقا اتتانىپ بارا جاتادى. ال ەندى اڭىزداردى ازىرقانساڭىز، يبن سينانىڭ باقيدان فانيگە كوشكەنگە دەيىنگى ءومىرىن قامتىعىن داستان دا بار.

«ارابتىڭ ارپىمەن ات-ەسىمىمدى،

جۇمباقتاپ جازعان ەدىم ەتىپ سىرلى.

قۋانىش بايماعمبەت ۇعىلى دەپ

جازىپ ەم اياعىندا ايتىپ جىردى» دەپ توقتايتىن بۇل داستان – قۋانىش بايماعامبەتوۆتەن قالعان داستان. داستاندا يبن سينا – ابۋعاليسينا، كەيدە عالي، كەيدە عاليسينا اتالادى. جالپى جىردىڭ اتى – «ابۋعاليسينا، ءابىلحاريس». داستانداعى ءابىلحاريس – ابۋعاليسينانىڭ سىڭارى. ەكەۋى بۇحارا قالاسىندا تۋىپ، ءتورت-بەس جاسقا تولعاندا دۇنيەنىڭ ءبىلىمىن جيىپ، الەمدى كەزىپ كەتەدى. الەمدى كەزگەن ساپارىندا ەگىزدەر وقۋ-ءبىلىمىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاپ، كوككە ۇشادى، سيقىردى يگەرەدى. ءبىر زاماتتا بىرنەشە جەردە بولىپ، ءوزىن ءوزى كلونداي دا الادى. جالاڭ قىلىش ۇستاپ، جانىعىپ جەتكەن جاۋلارى ءبىر ۇيدەن قىرىق عاليدى كورىپ تاڭ-تاماشا بولادى. ءبىز وسى كۇنگى زاماناۋي كوركەم شىعارمالاردان تۇلعانىڭ ەكىگە جارىلىپ، ءبىر بەينەدە ەكى ءتۇرلى مىنەزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىن جاڭالىق قىلىپ جۇرسەك، ءبىزدىڭ جىرشىلار ادامدى «ينكۋباتورلاۋدىڭ يننوۆاتسياسىن» باياعىدا-اق يگەرىپ، جالقى بەينەدەن جالپى بەينەنى تۋدىرىپ، قاراسىن قىرىققا جەتكىزىپ قويىپتى عوي. الدە بۇل قىرىق شىلتەن ءموتيۆىنىڭ دالا داستاندارىندا كەزدەسەتىن كەزەكتى نۇسقاسى ما ەكەن، قالاي دەسەكتە، ادەبي ۇلگىلەردى وزىمىزدەن ىزدەپ، وزىمىزگە ۇڭىلە تۇسسەك، الدەكىمدەردىڭ تاڭسىعى بىزگە قاڭسىق بولۋى بەك مۇمكىن.

سونىمەن، يبن سينا...

16 جاسىندا دەرت پەن داۋانىڭ قىر-سىرىن ءتۇسىنىپ ۇلگەرگەن مەديتسينا ءپىرىنىڭ «كيتاب ءال-كانۋن في-ت-تيبب» ياعني «دارىگەرلىك عىلىمنىڭ كانوندارى» كىتابى ەۋروپادا XII عاسىردا اراب تىلىنەن لاتىنشاعا ءتارجىمالانىپ، ءتارجىما قولدان قولعا ءوتىپ كوشىرىلەدى. باتىستا باسپا ونەرى دامىپ، باسپا ستانوكتارى ساقىلداپ ىسكە كىرىسكەندە، «كانوننىڭ» تارالىمى بيبليانىڭ تارالىمىمەن باسەكەلەسەدى. 1473 جىلى لاتىن تىلىندە، 1593 جىلى ءتۇپ نۇسقا اراب تىلىندە جارىق كورگەن «كانون» كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىلىمنىڭ بەتىنە قىلاۋ قونباعان قاينار كوزى ىسپەتتى باعالانىپ، جۇزدەگەن جىلدار بويى دارىگەرلەردىڭ قولىندا كەلەدى. «كانون» دەرتتىڭ قۇپياسىن، دەنساۋلىقتىڭ سىرىن اشىپ، مەديتسينا ونەرىنىڭ ولشەۋسىز ءورىسى بولىپ، اۋرۋ-سىرقاۋدى ەسكەرتىپ، ناۋقاستانعان ءار ادامعا قالاي ەم-دوم جاساۋدىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرتىپ، ەسكىرىمەي-اق كەلەدى. ەندەشە قازاق بالاسى قاسيەت تۇتىپ، ماڭدايىنا باسۋعا، تانىپ بىلۋگە ءتيىس وسى كىتاپ قازاق تىلىندە بار ما؟ كوردىك: ورىس تىلىندە بار. ەستىدىك: وزبەك تىلىندە دە بار. 1934 – 1961 جىلدار ارالىعىندا «كانون» XII عاسىرداعى قولجازبا نۇسقاسىنان تۇپقوتارىلىپ ەش وزگەرىسسىز، بۇرمالانباي، سىرلانباي، تۇسىنىكتەمەلەرى، كەرەكتى دەرەكتى مالىمەتتەرى قوسا كورسەتىلىپ، وزبەك جانە ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ قويعان. «تۋىسقان وزبەك ءتىلى مەن «وتارلاسقانىمىزعا» پالەنباي جىل بولعان ورىس تىلىندەگى «كانوننىڭ» جالقى نە جارتى بەتى قازاقشاعا اۋدارلىدى ما؟» دەپ، ءبىراز ۋاقىت بولدى، بىلەتىندەردەن سۇراپ كوردىم، وكىنىشكە قاراي، ەشكىمنەن جارىتىپ جاۋاپ ەستىمەدىم. «كانوندى» ايتامىز، يبن سينانىڭ قايدا تۋىپ، قالاي ءومىر سۇرگەنىن، قانداي عالىم بولعانىن، سوڭىنا نەندەي ەڭبەكتەر قالدىرعانىن تولىق ءبىلمىز بە؟ اڭىز-ەرتەكشىل اتا-بابالارىمىزعا، سوسىن، جىرشى قۋانىش بايماعامبەتوۆتىڭ ارۋاعىنا راحمەت، الايدا، اڭىز بەن داستان ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ اسپەتتەلگەن، كوركەمدەلگەن، قيالدان، شابىتتان تۋعان بەينەسىن عانا بايان ەتەدى. وسىنى ويلاپ، ءارى تۋعان تىلىمدە، قازاق تىلىندە،  ۇلى ادامنىڭ رەسمي ءومىرى تۋرالى كىتاپ نە تانىمدىق ماقالا كەزدەستىرمەگەنىمە قىنجىلىپ، وقىرمان قاۋىمعا ءابۋ ءالي تۋرالى قىسقاشا اڭگىمە ايتىپ بەرۋدى ءجون كوردىم (ەسكەرتۋ: ەگەر يبن سينانىڭ ءومىرىن قازاق تىلىندە بىزگە دەيىن بايان ەتكەندەر بولسا، بىلمەستىگىمىزگە الدىن الا عافۋ وتىنەمىز، ال، مەديتسينا ءپىرىنىڭ ءومىرىن تولىقتىرىپ، ەڭبەكتەرىن اۋدارامىن دەيتىن تالاپكەرلەر تابىلىپ جاتسا، جاريالاۋعا دايىنبىز، مارحابات).

ولكەلەر مەن ايماقتاردى ءبولىپ-جارىپ، ەرەكشەلەپ ايتۋدى قاتاڭ ءداستۇر ەتىپ ۇستانعان كىتاپ بەتتەرى ءابۋ ءالي ءال-حۋسەين يبن ابدوللا ءال-حاسان يبن ءالي يبن سينانى «980 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ورتالىق ازيانىڭ تۋماسى» دەيدى. ءابۋدىڭ اكەسى – ابدوللا يبن حاسان مادەنيەتتى ءام داۋلەتتى ادام بولىپتى. ابدوللا جاس كەزىندە،  قازىرگى قاساڭداۋ ءتىلدىڭ قايىرىمىنا سالساق، قىزمەت بابىمەن افشانا ايماعىنا بارىپ، سول جەردە بولاشاق ۇلى ادامنىڭ اناسىمەن باس قۇرايدى. يبن سينا ءومىر سۇرگەن ح عاسىردىڭ جىلناماشىسى مۇحاممەد نارشاحي: «افشانادا قامالى بەرىك سوعىلعان قالا بار. قالاعا بىرنەشە قىستاق قارايدى. قىستاقتاردا بەلگىلەنگەن كۇندەرى بازار بولادى. حالىق قالادان بازارلارعا قاراي اعىلادى، بازار قونعان ماڭدى جۇرت كيەلى سانايدى» دەپ جازادى.

سوڭىنا مول مۇرا جازىپ قالدىرعان يبن سينا تۋعان جەرى، اتا-اناسى مەن ءوزى تۋرالى دەرەكتەردى ءتىزىپ، ءومىربايانىن حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان كورىنەدى. زامانداستارى دا، اسىرەسە، شيرەك عاسىر قاسىنان قالماي ءومىر سۇرگەن سەرىگى، دوسى، شاكىرتى ءابۋ ۋبەيد ءال-ءجۇزجاني دە يبن سينانىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان كۋالىكتەر بەرەدى.

«مەنىڭ اكەم، – دەيدى يبن سينا ءومىربايانىندا، – بالحتان بۇحاراعا نۇح يبن مانسۇردىڭ امىرلىگىنە ساراي قىزمەتكەرى بولىپ كەلگەن. اكەمە بۇحارانىڭ شەت اۋماعىنداعى حارمايساننىڭ بيلىگى بەرىلەدى دە، افشاناداعى ءبىر قىستاقتان ول مەنىڭ انام سيتارانى – جۇلدىزدى كەزدەستىرىپ، ۇيلەنەدى. اتا-انامنىڭ تۇڭعىشى – مەنمىن، مەنەن كەيىن ءىنىم دۇنيگە كەلدى».

بالح (قازاقشا ايتىلۋىندا – بالىق) – قازىرگى اۋعانستاننىڭ اۋماعىنداعى ەسكى قالا. يبن سينانىڭ ىزىنە تۇسكەن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر: «اناسىنىڭ ەسىمى مەن اكەسىنىڭ شىققان تەگىنە بايلانىستى ول ورتا ازياداعى اۆتوحتوندى ەلدىڭ پارسى-داري تىلىندە سويلەگەن بەل بالاسى ەدى» دەسەدى. ءابۋ جانىن راحاتتاندىرۋ ءۇشىن وسى تىلدە «تورتتاعاندار» جازىپتى.

حۋسەين بەسكە تولعاندا اكىم ابدوللا وتباسىمەن بۇحاراعا كوشىپ كەلەدى دە، بالاسىن باستاۋىش مۇسىلمان مەكتەبىنە بەرەدى. بۇل مەكتەپتە ءابۋ ون جاسقا تولعانشا وقيدى. ساۋات اشقان مەكتەبى جايىندا ىلىمگەر: «سودان كەيىن ءبىز بۇحاراعا كوشىپ كەلدىك. اكەم مەنى قۇراندى وقىتىپ ۇيرەتەتىن مولدا مەن ءسوز ونەرى عىلىمىنان ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمنىڭ الدىنا اپاردى. ون جاسىمدا مەن قۇراندى جاتقا ايتىپ، ءسوز ونەرىن يگەرىپ، جاماعاتىمدى تاڭ قالدىردىم» دەپ جازادى.

حۋسەين ساۋات اشقان بۇحارا قالاسى (وزبەكشە Buxoro قالاسى – قازىرگى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇحارا ءۋالياتىنىڭ ورتالىعى) ح – ءحى عاسىرلاردا داڭقى اسىپ، شالقىعان شاحارلاردىڭ ءبىرى بولدى. 892 – 907 جىلدارى بوي كوتەرگەن يسمايل ءسامانيدتىڭ كەسەنەسى قۇرىلىس ونەرى وركەندەگەن بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە كوز اربايدى. شاحاردا اقىندار، ويىشىلدار، مۋزىكانتتار، ارحيتەكتورلار،  عالىمدار، دارىگەرلەر ءومىر ءسۇردى. ءفيردوۋسيدىڭ «شاح-نامەسى» جىرلانعان، رۋداكي مەن داكيكيدىڭ اۋزىنان مارجان جىرلار توگىلگەن، ءال-فارابي اريستوتەلمەن تىلدەسكەن سول بايتاق شاحاردا ادامزاتتىق اقىل-ويعا كەنەن تاعى ءبىر كەمەل تۇلعا ماڭگىلىك ۋاقىتتى بەتكە الىپ كەلە جاتتى.

ءامىر سارايىندا لاۋازىمدى قىزمەتى بار، داۋلەتى وتباسىنا جەتىپ ارتىلاتىن ابدوللا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، مادەنيەتتى، زيالى قاۋىمنىڭ قاتارىندا بولسا كەرەك، توڭىرەگىنە ءسوز بىلەتىن، ارعى-بەرگىدەن حابارى مول عالىمداردى، اقىنداردى جيناپ الىپ ءماسليحات قۇرعاندى ۇناتاتىن. سونداي كەلەلى كەڭەستەر مەن ءمان-ماعىناسى تەرەڭ ماسليحاتتارعا اقىلدى اكە توعىز-ون جاستاعى ءابۋدىڭ دە قاتىسىپ، ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇرۋىن قۇپ كورەتىن. كەلەلى كەڭەس، ءماندى ماسليحاتپەن ءوتىپ جاتقان كۇندەردىڭ بىرىندە ابدوللانىڭ سارايىنا حورەزمدىك ءابۋ ابدوللا ان-ناتيلي كەلەدى. بۇل شامادا تالابى تاۋداي جاس بالا ءابۋ ءالي اكەسىنىڭ عالىم دوستارىنان سۇراپ، ءتۇرتىنىپ، ىزدەنىپ،  ءوز بەتىنشە استرونوميانى، ماتەماتيكا مەن فيزيكانى، فيلوسوفيانى، گەوگرافيانى، لوگيكانى، زاڭتانۋدى كادىمىگىدەي مەڭگەرىپ العان ەدى.

ۇلكەن ەمشى ءارى فيلوسوف ءابۋ-ل-فارادج يبن ات-ءتاييبتىڭ الدىن كورگەن ابدوللا ان-ناتيلي تۋرالى ءال-بيرۋني: «مەن ابدوللا ان-ءناتيليدىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىك تۋرالى وي-تولعامدارىن وقىدىم» دەپ مارقايادى ەكەن. دەمەك ابدوللا ان-ناتيلي دە زامانا عۇلامالارىنىڭ ءبىرى بولعانى...

ءابۋ ۋبەيد ءجۇزجاني قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن يبن سينانىڭ ءومىربايانىندا ەكى دەگداردىڭ كەزدەسۋى بىلايشا باياندالادى: «ول كەلىپ مەنى عىلىمعا ۇيرەتكەنگە دەيىن مەنى اتا-انام ءۇندى ەسەبىن جاقسى بىلەتىن ءارى بازاردا كوكونىس ساتاتىن كىسىگە جىبەرىپ تۇردى.

ءبىر كۇنى بۇحاراعا فيلوسوفيانىڭ بىلگىرى ءابۋ ابدوللا ان-ناتيلي كەلدى. اكەم مەنى وقۋ-بىلىمگە جەتەلەر دەگەن ۇمىتپەن ءابۋ ابدوللانى ءبىزدىڭ ۇيگە جايعاستىردى. وعان دەيىن مەن فيكحتى وقىپ، وسى ءپان بويىنشا اسكەت – يسمايل از-ءزاحيدتىڭ ساباعىنا بارىپ ءجۇردىم. مەن سوندا وتكىر ساۋالدار قوياتىن العىر شاكىرت بولدىم».

ءابۋ ابدوللا ان-ناتيليدەن اراب تىلىندەگى انتيكالىق فيلوسوفيا مەن پلاتون ءىلىمىن جاڭعىرتقان «يساگۋدجي» كىتابىن، ەۆكليدتتىڭ كىتابىن، «الماگەستى» وقىپ ءدارىس العان بالا شاكىرت ۇستازىنا قيىن سۇراقتار قويىپ قيناي باستايدى. سوندا وعان ۇستازى تۇرىپ: «سەن ەندى ءوز بەتىڭشە وقىپ-ۇيرەن، ساۋالدارعا دا جاۋاپتى ءوزىڭ ىزدە» دەپ، باتاسىن بەرەدى دە، وزات وقۋشىنىڭ اتا-اناسىنا: «مىنا بالا عىلىمنان وزگەگە كوڭىل بولمەسىن» دەيدى.

«الماگەست» – گرەتسيا مەن تاياۋ شىعىستىڭ استرونوميالىق ءبىلىمىن جيناقتاعان  پتولومەيدىڭ كلاسسيكالىق ەڭبەگى. بۇل كىتاپ عارىشقا ادام ۇشىرىپ، اشىق كەڭىستىككە شىعىپ وتىرعان بۇگىنگى زاماندا دا استرونوميا عىلىمىنىڭ ناقتى دەرەك كوزى ەسەبىندە عاسىرلارمەن بىرگە جاساپ كەلەدى.

«ءومىربايان» بىلاي دەيدى: «سوسىن مەن «الماگەسكە» ءوتىپ،  كىتاپتىڭ گەومەتريالىق فيگۋرالار تۋرالى تاراۋلارىن اقتارا باستاعانىمدا، ان-ناتيلي ماعان: «گەومەتريالىق فيگۋرالار تۋرالى ءوزىڭ وقى» دەدى. جانە مىنانى ايتتى: «ءوز بەتىڭشە وقى، تەورەمالاردىڭ ءتۇيىنىن ءوزىڭ تارقات، ءوزىڭ قورتىندى جاسا دا ماعان كەل، مەن ساعان قورتىڭدىڭدا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ بەرەمىن». وسىدان كەيىن مەن كىتاپپەن وڭاشا قالدىم. كىتاپتان وقىعاندارىم بويىنشا بايلامدارىمدى جاساپ، ماعىناسىنا جەتە قويماعان بۇلىڭعىرلاۋ بىرەر سۇراعىما عانا ۇستازدان انىق جاۋاپ الدىم. ال كىتاپتا ساۋال كوپ ەدى، سونىڭ ءبارىنىڭ جاۋابىن وقىتۋشىم مەنەن ەستىپ، مەنەن ۇيرەندى.

ءدارىسىمىز ءبىر كەزەڭگە جەتكەندە ان-ناتيلي مەنىمەن قوش ايتىسىپ، گورگانعا ءجۇرىپ كەتتى. مەن وقۋىمدى، كىتاپ جيناۋىمدى جالعاستىرا بەردىم. قولىما فيزيكا، مەتافيزيكا جايىندا تراكتاتتار ءتيدى، ءسويتىپ الدىمنان عىلىمنىڭ قاقپاسى اشىلا ءتۇستى».

«ءومىربايان» بەتتەرى الدىنان عىلىمنىڭ قاقپاسى اشىلا تۇسكەن جاس ورەننىڭ لوگيكانى، فيلوسوفيانىڭ بارلىق تاراۋلارىن وقىپ تاۋىسقانىن، وسى ۋاقىتتا تۇياق سەرىپىپ تولىق ءبىر ءتۇن ۇيىقتاماعانىن، ال كۇندىز عىلىمنان وزگە ەشتەڭەگە مويىن بۇرماعانىن باياندايدى.

ايتپاقشى، ءبارىن بىردەن ءبىلىپ، بىردەن تۇسىنە قوياتىن حۋسەينگە مەتافيزيكا قيىنعا سوعادى. الدىرمايدى، تەرەڭىنە بويلاتپايدى. ءسوزىمىز قۇرعاق بولماسىن، بۇل رەتتە تاعى دا «ومىربايانعا» جۇگىنەيىك.

«... لوگيكا مەن ماتەماتيكا عىلىمىن تاۋىسقان سوڭ تەولوگياعا كوڭىل اۋداردىم، «مەتافيزيكانى» وقىدىم. بىراق مەن ول كىتاپتىڭ جازىلۋ ماقساتى مەن ماعىناسىن ۇعا المادىم. كىتاپتى قىرىق رەت وقىعان شىعارمىن، ءتىپتى ونىڭ ءار ءسوزىن جاتتاپ تا الدىم، ايتسە دە، «مەتافيزيكا» مەڭزەگەن جاققا بەتتەي المادىم، تۇسىنبەدىم. سوعان نالىپ وزىمە ءوزىم: «بۇل ەشكىمگە قۇپياسىن اشپايتىن كىتاپ بولسا كەرەك» دەدىم.

مەتافيزيكا مەسەلىن قايتارعان ارىندى وقىمىستى، العىر شاكىرت ءبىر كۇنى بۇحاردىڭ كەشكى بازارىن ارالىپ ءجۇرىپ، جايلاپ قولجازابالار مەن كىتاپتار ساتاتىن ساۋدارگەرلەردىڭ قاتارىنا بارادى.

القيسسا. «ءومىربايان» ايتادى:

«ءبىر كۇنى كەشقۇرىم بازار بارىپ، قولجازابالار ساتاتىن ساۋداگەرلەرگە جولىقتىم. بەيتانىس ساۋداگەر قولىنا ۇستاعان الدەبىر كىتاپتى باسىنان اسىرا كوتەرىپ، داۋرىعا ماقتاپ تۇر ەكەن. ول ماعان كىتابىن ۇسىندى، مەن كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ پاراقتادىم دا: «بۇل عىلىمنان ەش پايدا جوق» دەدىم. ساۋداگەر سوندا: «ءسىز بۇل كىتاپتى ساتىپ الىڭىزشى، كىتاپتىڭ يەسى اقشاعا سونداي مۇقتاج جان، مەن ونى سىزگە ءۇش ديرحامعا بەرەمىن» دەدى. مەن ساۋداگەردىڭ ءوتىنىشىن جەردە قالدىرماي كىتاپتى ساتىپ الدىم، سويتسەم ول «مەتافيزيكانىڭ» ءمان-ماعىناسىن اشىپ، مازمۇنىن تۇسىندىرگەن ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ كىتابى ەكەن. ۇيگە كەلىسىمەن شۇعىل تۇردە كىتاپتى وقۋعا وتىردىم. وقىعان بەتتە ماعان كىتاپتاعى ويلاردىڭ ىرگەسى ءتۇرىلىپ، كۇردەلى بەتتەرىنىڭ ماعىناسى ايقىندالا ءتۇستى. مەن بۇل كەرەمەتكە قاتتى قۋانىپ، ءتاڭىرىمنىڭ وسى بەرگەن سىيى ءۇشىن ەرتەڭىندە قارىپ-قاسىرلەرگە ساداقا تاراتتىم».

قازىر عوي، ىزدەگەن جانعا جەر بەتىنەن كىتاپتىڭ «جەتى اتاسى» تابىلادى. ءىلىم-ءبىلىم «قيىندىق تۋدىرمايىن» دەگەندەي، جۇمىس ۇستەلىڭىزدىڭ ۇستىندەگى كومپيۋتەردىڭ ىشىنە كىرىپ الدى. الايدا ءبىز جىلتىراققا قۇمارمىز.  الماتىنىڭ كىتاپتار ساتىلاتىن شولاق بازارلارىن بىلاي قويىڭىز، كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ ءوزى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، قىبىن قاندىراتىن مازمۇنى ارزان كىتاپتارمەن كوز اربايدى. ال ءبىر كەزدەگى بۇحارا قالاسىنىڭ بازارى بولسا، انە، جاس ءابۋ اليگە الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازىنىڭ كىتابىن ساتىپ تۇر جانە ونى ساتىپ الماسىنا قويمايدى. قيال مەن تۇيسىككە ەر سالىپ، ەرىنبەي شارلاپ بايقاساڭىز، ءبىزدىڭ ايماقتاعى كونە بازارلار بۇگىنگىنىڭ الىپ-ساتارلارى جايلاعان جابايى بازار ەمەس، عالىمدار، ويشىلدار، اقىندار، مۋزىكانتتار باس قوساتىن كەڭ القالى مادەني ورىن بولسا كەرەك. مۋزىكا، فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، فيزيكا جايىنان تولايىم ەڭبەكتەر جازىپ، بارلىق ءىلىم-ءبىلىمنىڭ باسىن قايىرىپ، «عىلىمنىڭ كلاسسيفيكاتسياىن» جاساعان، مەديتسينانىڭ مىندەتىن ايقىنداپ، «ادام ءتانىنىڭ مۇشەلەرى» تۋرالى تراكتاتتار جازعان ءابۋ ناسىر مەن سوڭىنا 300-دەن استام ەڭبەك قالدىرعان، ءار ەڭبەگى، 10 («اراب ءتىلى كىتابى»), 18 («ەمشىلىك كىتابى»), 20 («ادىلەتتىلىك كىتابى») كىتاپتان تۇراتىن مول مۇرانىڭ يەسى ءابۋ ءالي بۇحارا بازارىندا وسىلايشا «تابىسىپتى».

عىلىم بىلىمگە جەتىلىپ، بۇلا وسكەن ۇل گۇلجازيرا بۇحاردا جۇرە بەرسىن. ءبىز شاھاردىڭ ءامىرشىسى نۋح ءىى يبن مانسۋرگە كەلەيىك.

يبن مانسۋر – يەلىگىندەگى شاھاردى ەرتە ورتا عاسىردىڭ عاجايىپ ەلدىمەكەنىنە اينالدىرعان سامانيدتەر ۇرپاعى. ۇلى جىبەك جولىن كەشكەن تۇيەلەر كەرۋەنى بۇحاراعا سوقپاي كەتپەيتىن. قالادا وزىنشە بولەك-بولەك ءسان قۇرعان ۇستالاردىڭ، شەبەرلەردىڭ، تىگىنشىلەردىڭ، ناقىششىلاردىڭ، قۇمىراشى-قىششىلاردىڭ  ورامدارى (كۆارتلدارى) بولاتىن. وقىمىستىلار، ويشىلدار، عالىمدار، اقىندار، مۋزىكانتتار، بالكومەي انشىلەر وسى قالادا ەدى. سامانيدتتەر بيلىگى ماۋرەنناحردى، حوراساندى، يراننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى ەلدى سۇراپ تۇردى. وسىناۋ بايتاق ولكەگە ءامىرى ەركىن جۇرگەن نۋح ءىى يبن مانسۋر ءبىر كۇنى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. ءامىرشى شالدىققان دەرتتىڭ بەتى قاتتى. ساراي ەمشىلەرى، ۋازىرلەر «ءامىرشىنى ازىرەيىلدىڭ جەتەگىنەن قالاي الىپ قالامىز» دەپ جانتالاسقاندا ءبىر كەمەل كىسى: «اۋ، جاماعات، بۇل شاھاردا ءابۋ ءالي بار ەمەس پە، سونىڭ بىلىمىنە جۇگىنەلىك»، – دەپ كەڭەس ايتادى. ءسويتىپ سارايعا ءابۋ ءالي ءال-حۋسەين يبن ابدوللا ءال-حاسان يبن ءالي يبن سينا كەلىپ كىرەدى. بىرەر كۇن ساراي ەمشىلەرىمەن بىرگە قىزمەت قىلعان يبن سينا ءامىرشىنى توسەگىنەن تۇرعىزادى. حۋسەيننىڭ قىزمەتىنە ريزا بولىپ، كوڭىلى تاسىعان نۋح ءىى يبن مانسۋر ابۋدەن قالاۋىن سۇرايدى. ءابۋ ءالي ءامىرشىنىڭ كىتاپ قويماسىن ارالاپ كورۋگە قۇشتار ەكەن. ءامىر وقىمىستى ءابۋ ءاليدىڭ تىلەگىن قابىل ەتەدى. «ءومىربايان» جازباسىندا يبن سينا نۋح ءىى يبن ءمانسۋردىڭ كىتاپ قويماسىنىڭ بايلىعىنا تاڭدانىپ: «مەن وقىعان سول كىتاپتاردى ەشكىم وقىعان جوق. كەرەك دەسەڭىز، ول كىتاپتاردىڭ اتى مەن زاتىن دا ەشكىم بىلمەيدى. كەيىن دە ول كىتاپتاردى مەن ەش جەردەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن» دەيدى.

بار جوعى 18 جاسىندا ءوز زامانىنىڭ وقۋىن تۇگەل وقىپ، عىلىمىن تاۋىسقان يبن سينا: «ودان كەيىن مەن ءۇشىن قۇپيا نارسە قالمادى» دەگەندى ەسكەرتەدى. ويتكەنى «ءومىربايان» جازباسىندا: «سودان سوڭ مەن دارىگەرلىك عىلىمعا بارىنشا دەن قويىپ، كىتاپتار وقي باستادىم. ال مەديتسينا عىلىمى سونشالىقتى قيىن عىلىمعا جاتپايدى، سوعان وراي مەن بۇل عىلىمدى از ۋاقىتتا مەڭگەرىپ ۇلگەردىم دە، اينالامداعى ايگىلى ەمشىلەر مەنەن اقىل كەڭەس سۇراۋعا ءۇستى ۇستىنە كەلىپ جاتاتىن. مەن ناۋقاس جانداردىڭ جانىندا بولدىم، سونىڭ ناتيجەسىندە ەمشىلىك قابىلەتىم اشىلىپ، تاجىريبەم ارتا ءتۇستى. بۇنىمەن قاتار مەن فيكحتى وقىپ، ءتۇرلى پىكىرتالاستارعا ۇزبەي قاتىسىپ ءجۇردىم. ول كەزدە جاسىم ون التىدا ەدى»، – دەدى.

ءبىلىمى اسقان جاس عالىم جازۋعا دا ەرتە قول سوزادى. ءابۋ ءال-حاسان ءال-ارۋدي دەيتىن حوشناسىنىڭ ءوتىنىشىن ەسكەرىپ، قالامىن سيا-ساۋىتقا مالىپ وتىرا قالعان حۋسەين ماتەماتيكادان وزگە عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنان العان ءبىلىمىنىڭ باسىن قوسىپ، «جيناق» جازىپ بەرە سالادى. «جيناقتا» ماتەماتيكادان وزگە عىلىمنىڭ بارلىق ءتۇرىن قامتىدىم، سوندا جاسىم جيىرما بىرگە قاراعان-دى» دەيدى «ءومىربايان» اۆتورى.

ءابۋ باكىر ءال-باركي دەيتىن تاعى ءبىر كورشىسىنىڭ كوڭىلىن قيماي، 20 شاقتى كىتاپتان تۇراتىن «قورتىندى جانە ناتيجە» دەگەن ەڭبەگىن جازىپ تاستايدى.

«ءابۋ گاليب ءال-اتتاردىڭ ۇيىندە بوي جاسىرىپ تۇرىپ جاتقان شەيحتەن  «ەمشىلىك كىتابىن» اياقتاۋدى سۇرادىم. ول ءابۋ گاليبتى شاقىرىپ، قاعاز قالام الدىر دا، كولەمى 1/8 قاعازدىڭ 20 بۋماسىنا ەكى كۇن تىنباي جازۋ جازدى. شەيح «ەمشىلىك كىتابىن» ەشقانداي دەرەككوزىنە قاراماي، جادىنان شىعارىپ جازدى. سودان كەيىن شەيح جازۋ تۇسكەن قاعازداردىڭ ورامىن اشىپ، تاقىرىپتار مەن تاقىرىپتا قامتىلعان ماسەلەلەرگە تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ول كۇنىنە 50 پاراقتان جازاتىن ەدى» دەپ، كۋالىك ايتادى عۇلامانىڭ دوسى ءام شاكىرتى ءجۇزجاني.

ءبىز يبن سينا ومىرىنەن جازىپ وتىرعان از-كەم دەرەكتى ماقالامىزدى ىقشامداپ قانا بەرۋدى كوزدەگەندىكتەن، وسى ارادان تىزگىن تارتامىز.

يبن سينا سامانيدتەر بيلىگى الىسىرەگەن سوڭ 1000 جىلدارى حورەزمگە، ودان گۋرگانجگە بارادى. گۋراگنجىدەن ءدارۋىش كەيپىنە ەنىپ، گورگانعا، گورگاننان رەياعا ، رەيادان حامادان (يران) ءوتىپ، حاماداننان يسفاحانعا اۋادى. حاماداندا يبن سينا ساراي ءۋازىرى (مينيستر) دە بولادى. يسفاحاندا ءار كۇنىن عىلىمعا ارناپ، 13 جىل الاڭسىز ءومىر سۇرگەن عۇلاما جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ..، تۇينەمەدەن قايتىس بوپ كەتەدى. مىڭ سان دەرتتىڭ داۋاسىن بىلگەن مەديتسينا پاديشاحى ءسويتىپ تۇككە تۇرمايتىن تۇينەمەگە قارسى ءوز بويىنان دارمەن تابا الماعان ەكەن... قاسىندا شاكىرتى ءجۇزجاني بولىپتى.

قۋانىش بايماعامبەت ۇعىلى (قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋدانى، «جەتىكول» اۋىلىنىڭ تۋماسى، جىرشى. 1895 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1973 جىلى قايتقان) «ابۋعاليسينا، ءابىلحاريس» داستانى اياقتالار تۇسىندا بىلاي دەيدى:

«ەشكىمگە اشكەرە ەتپە ولىگىمدى،

ورىندا مەنىڭ ايتقان سەنىمىمدى.

الجاسپاي دارىلەردى جۇمسا تەگىس،

ۇستازدان الساڭ ماقتاۋ ورىنىڭدى».

ماقۇل دەپ قابىل الىپ ءيدى باسىن،

مۇلتىكسىز ورىنداۋعا ۋاعداسىن.

كوز جۇمىپ عاليسينا ولگەننەن سوڭ

قولعا الدى جاماس حاكىم تاپسىرماسىن».

حاكىمنىڭ تاپسىرماسى «شىنشاداعى ءدارىنى تابىتتاعى تانىمە قۇي» بولاتىن. جاماس ءدارىنى قۇيعان سايىن ءولى دەنەگە جان كىرىپ، تىرىلە باستايدى. بىراق شاكىرتتىڭ كوڭىلىنە ارامدىق كىرىپ، ۇستازىنىڭ داڭقى جولىنا كەدەرگى بولاتىنىن ويلاپ، شىنشاداعى سۇيىقتى توگىپ تاستايدى. جاماس ءدارىنى توگىپ تاستاماسا، عاليسينا ماڭگى جاسايدى ەكەن.

ءبىزدىڭ جىرشىعا سەنگىمىز كەلەدى: اتتەڭ-اي، جاماس جاماندىق قىلماعاندا عاليسينا وسى كۇنى اجالدى دا جەڭەر ەدى-اۋ... بىراق ول جەر بەتىندە قاراپايىم پەندەلەردىڭ ءومىرىن ءسۇرىپ كەلدى دە، اقىرىندا مەديتسينانىڭ پىرىنە اينالىپ كەتتى. مەدەت ەت، سينا!

«ءومىرباياندا» جۇزجانيمەن قوشتاسقان عۇلاما:

«دۇنيەدەن ءبىز دە وتەرمىز،

وزىمىزبەنەن ءبىر بەلگى الىپ كەتەرمىز.

شەرمەندە بولىپ بەكەر ءبىز،

ەشتەڭەنى دە تۇسىنە المايدى ەكەنبىز!» – دەگەن ءبايىتتى كۇبىرلەپ جاتىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى.

داۋرەن قۋات

Abai.kz