شۇبەرەك – «ادام كوركى» عانا ەمەس. ول – سونىمەن قاتار كىسىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىنان حابار بەرەر، قالا بەردى سول كىسى وكىلى سانالاتىن حالىقتىڭ تانىم-تۇسىنىگىن ۇقتىرار بۇيىم.

ارينە، كۇندەلىكتى ومىردە كىم نە كيەم دەسە دە، ەركى. ونى اينالامىزدان ءسات سايىن كورىپ تە ءجۇرمىز. جاراسا ما، جاراسپاي ما، ءساندى مە، جوق پا، ول – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ال ونەر – ەل قازىناسى، حالىق يگىلىگى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى. ەندەشە ونەر تۋىندىلارىنداعى كيىم ءسانى، ساحنالىق كوستيۋم ۇيلەسىمدىلىگى – تالقىلاۋعا تۇراتىن تاقىرىپ.

ماسەلەن، كينو سالاسىن الايىق. بۇرىنعى كينوگەرلەرىمىز بۇل ماسەلەگە ءجىتى قاراپ، جەتە ءمان بەرەتىن ەدى. «قىز جىبەك»، «مەنىڭ اتىم قوجا»، «تاقيالى پەرىشتە»، «گاۋھارتاس»، «ءترانسسىبىر ەكسپرەسى»، «اقىرعى امانات»، «دولانا» سەكىلدى تاعى دا باسقا فيلمدەردە كەيىپكەرلەردىڭ كيىم ۇلگىسى سول ءوز زامانىنا ساي، ونداعى وبرازداردىڭ الەۋمەتتىك دەڭگەيىنە لايىقتى بولۋشى ەدى جانە نەگىزىنەن الگى ۋاقىتتىڭ ولشەمىمەن العاندا وزىندىك جاراسىم-كەلىسىمى دە ۇيلەسىپ تۇراتىن.

ەگەر سوعىستان كەيىنگى، ەل اسا ەس جيا قويماعان قيىن زامانداعى مالشى ايەلدىڭ قارا بالاسى قوجا مەن وقۋدى تاستاپ، جىلقى باعىپ، «جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءجۇرۋدى» ارماندايتىن سۇلتاندى «بالتىرىن بايپاق قىسقان باي ۇلىنداي» ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ قويسا، ەسەككە ەر سالعانداي ەرسى كورىنبەس پە ەدى؟ قايتا ولاردىڭ قوڭىلتاق كيىنۋىنىڭ، كەيدە ءتىپتى جالاڭاش كەۋدە، جالاڭاياق جارىسا جۇگىرۋىنىڭ ءوزى سول زامان بالالارىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ەلدىڭ الەۋمەتتىك ءال-احۋالىنان حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟

نەمەسە سىرلىباي بايدىڭ سىلاڭداعان سۇلۋ قىزىنا اسىل تاستارمەن ادىپتەلگەن كامشات بورىك، كورگەن جاندى جالت قاراتار بەدەرلى بەس ەتەك كويلەك، اقبوز اتتىڭ ساۋىرىن سيپاعان شالعىندى كوك مايسامەن ۇيلەسە كەتەر ماقپال قامزول ەمەس، قاسىنداعى نوكەر قىزداردىڭ بىرىندەي ەتىپ قاراپايىمداۋ كيىم كيگىزسە، نە بولار ەدى؟ باي قىزى قايسىسى، جاي قىزى قايسىسى، ەشكىم ايىرا الماس ەدى، كارتينانىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتىنا نۇقسان كەلەر ەدى. مۇندايدا ءفيلمنىڭ كوركەم دە ءماندى، ساپالى دا ءساندى شىققانىن كورە الماعان، «مىناۋ كينو ەمەس، ەتنوگرافيا بوپ كەتىپتى عوي» دەپ كۇڭكىلدەگەن كۇنشىلدەر قۋانار ەدى، باسقا نە؟

ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق كينوونەرىمىزدىڭ ۇلگىسى عانا ەمەس، ەكراندىق كوستيۋم جونىنەن دە ەتالون بولىپ كەلە جاتقان «قىز جىبەك» قايتا سول بۇرىنعى داۋىردەگى قازاقتىڭ مادەنيەتى باي، تالعامى جوعارى، ەڭسەسى بيىك ەل ەكەندىگىن كورسەتەدى عوي! مۇنداعى كيىم اتاۋلى ءوز ۋاقىتىنا عانا ەمەس، كەيىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىستىڭ قاي ساتىسىنان، قاي ورتاسىنان ەكەنىن دە اڭعارتا العان.

حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى فيلمدەر كەيىنگى جىلدارى دا ءتۇسىرىلىپ جاتىر. ولاردىڭ مازمۇنى، كوركەمدىك ساپاسى جونىنەن قيلى-قيلى كوزقاراستار ءبىلدىرىلىپ، جىلى لەبىز دە، وتكىر سىن دا ايتىلىپ-جازىلىپ ءجۇر. ال ول تۋىندىلارداعى كيىم ماسەلەسىنە كەلسەك، كوڭىلىمىزدىڭ ءتۇسىپ-اق كەتەتىنى راس.

مىسال ءۇشىن داقپىرتى باسىم بولعانىمەن، داڭقىمىزدى شىعارىپ قارىق قىلعانى شامالى، ءوزى دە كوپ داۋعا ىلىگىپ، كورەسىسىن كورگەن «كوشپەندىلەردى» الايىق. ەڭ قىنجىلتاتىنى – كيىمدەردىڭ ءتۇر-ءتۇسى. اپىر-اي، قازاقتا قارا، قوڭىر، قاراقوڭىر، سۇر، قاراسۇر تۇستەردەن باسقا ءتۇس بولماعان با مۇلدە؟ فيلمدەگى قازاقتاردىڭ ءبارى وسىنداي سۇرەڭسىز، سۇرقاي كيىنىپ، وزدەرىنىڭ دە، تۋىندىنىڭ دا رەڭىن بۇزىپ-اق تۇر. كەيبىرىنىڭ شەكپەن-شاپانى ءتىپتى مالقورانىڭ ىشىندە الدەنەشە رەت تايىپ-جىعىلىپ تۇرعانداي قي تۇستەس، كوڭ سيپاتتاس، شالدىڭ شاقشاسىنداعى ناسىبايداي كۇڭگىرت جاسىل بىردەمە...

ەركەكتەر كيگەن «شوقپىتتاردىڭ» سىقپىتى جاڭاعى بولعان سوڭ، ايەلدەر جاعىنا ءتىپتى نازار اۋدارماي-اق قويعان ءجون بولار ەدى. جالپى، ونەردە عانا ەمەس، ءومىردىڭ وزىندە دە ەرلەرگە قاراعاندا قىز-قىرقىن، كەلىن-كەپشىك، ايەل-انا، اجە-ەنە كيىمدەرىنىڭ ەرەكشە ءساندى بولاتىنى بەلگىلى جانە تۇسىنىكتى ءجايت. ويتكەنى، ايەل زاتى – تابيعاتتىڭ ەڭ تاماشا جاراتىلىسى. ەگەر «قىز وسسە – ەلدىڭ كوركى» بولسا، سول «ەلدىڭ كوركىنىڭ كوركى – شۇبەرەك».

«كوشپەندىلەردىڭ» جانە كەيىنگى جىلدارى تۇسىرىلگەن باسقا دا تاريحي فيلمدەردىڭ اۆتورلارى تىم بولماسا وسى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءوزىن جوندەپ ءھام ساندەپ كيىندىرە الماعانى قالاي؟ ولاردىڭ كيىمدەرىنىڭ ءتۇسى دە جاڭاعى سۇرىقسىزدىقتان اسىپ كەتە قويماعان: ءتۇسى وڭىڭقىراعانداي سەزىلەتىن اقشىل نەمەسە سۇرعىلتىم كويلەك، كيىز ءۇيدىڭ وڭىنە ۇقساس قوڭىرقاي قامزول، ت.ب.

سوندا قىزعالداقتاي قان قىزىل، راۋشان گۇلىندەي اشىق قىزىل، سارعالداقتاي سارى، جىڭعىلدىڭ كۇلتەلەنگەن ۇشىنداي كۇلگىن، ماساتى مايساداي جاسىل، كوركەم كولدەي كوگىلدىر، مامىق ماقتاداي اپپاق، قىرمىزىداي قىزعىلتىم تۇستەر قايدا؟ الدە بۇل تۇستەردى عالىمدار كەيىنگى جىلداردا عانا ويلاپ تاۋىپ پا؟ موزايكاداي سان قۇبىلا قۇلپىرعان وسى رەڭ-بوياۋلاردى، ناقىش-ورنەكتەردى قۇرىعاندا قىز-قىرقىنداردىڭ كيىمدەرىن اسەم كەيىپتەۋ ءۇشىن ءساتتى پايدالانۋعا بولار ەدى عوي. مۇنى ويلاعان رەجيسسەر، سۋرەتشى بولدى ما ەكەن؟

قازىر «فيلم ءۇشىن سۋرەتشىنىڭ اسا قاجەتى جوق» دەيتىن بىلگىش رەجيسسەرلەر دە شىعىپ جاتىر. قاجەت بولعاندا قانداي! كينودا ءۇش سۋرەتشى جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس: سۋرەتشى-گريمەر (اكتەرلەردىڭ بەت-ءجۇزىن كەيىپكەر كەلبەتىنە، ءار ەپيزود سيپاتىنا، ناتۋرا بەدەرىنە ساي كەلتىرۋ ءۇشىن ارلەۋشى مامان), سۋرەتشى-كوستيۋمەر (كەيىپكەرلەردىڭ ەكراندىق بەينەسىنە وراي كيىم تاڭدايتىن، سول ارقىلى وبرازدى تولىقتىرا تۇسۋگە اتسالىساتىن مامان) جانە وسى ەكەۋىنىڭ ۇستىنەن قاداعالاپ، ءفيلمنىڭ بۇكىل اسەمدىك-ەستەتيكالىق فورماسىنا جاۋاپ بەرەتىن قويۋشى-سۋرەتشى.

قۇدايعا شۇكىر، ءوزىن دە، اسقاق ونەردى دە سىيلايتىن رەجيسسەرلەردىڭ فيلمدەرى (ماسەلەن، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا»، «ءبىرجان سال») كينو ونەرىندە قالىپتاسقان بۇل قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىسىپ ءجۇر. ال ولاردىڭ كينوعا سۋرەتشى تارتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىنە ءمان بەرمەيتىن الگى ارىپتەستەرىنىڭ تۋىندىلارى ەلدىڭ نازارىن دا اۋدارا الار ەمەس.

كيىمگە بايلانىستى تاعى ءبىر كەمشىلىك – كەي كينوگەرلەر فيلم وقيعاسى ءوتىپ جاتقان مەزگىل مەن كەيىپكەر كوستيۋمىنىڭ ۇيلەسىمسىزدىگىن دە اڭعارا بەرمەيدى. بۇل دا نەگىزىنەن تاريحي تاقىرىپتاعى كارتينالاردا كوپ كەزدەسەدى. وسىنداي ولقىلىقتار تۋرالى ءبىر سۇحباتىندا جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ بىلاي دەپ ەدى: «تاريحي فيلمدەردى كورىپ وتىرىپ، بۇ قازاقتاردا جازدىق كيىم بولماعان با دەپ دەپ ويلاپ قالاسىڭ. مەنىڭ «تىرشىلىك» حيكاياتىم بويىنشا تۇسىرىلگەن ۇلجان قولداۋوۆانىڭ «تاۋقىمەت» كارتيناسىن الىڭىز. جاز مەزگىلى، اناۋ جاقتا التىباقان تەبىلىپ، اقسۇيەك وينالىپ جاتىر. مىنا جاقتاعى كەيىپكەرلەر بولسا باسىنا قۇلاقشىن، ۇستىنە كۇپى، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيىپ جۇرەدى. ءولدى عوي سورلىلار، بيتتەپ-قۇرتتاپ! اتا-بابامىز سونشا اقىماق بولعان با؟ قىرعىزدار «قاراش-قاراشتى» ءتۇسىردى، ولاردىڭ كيىمدەرى جاپ-جاقسى. ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر «كورەرمەن كيىمگە ءمان بەرمەيدى» دەپ ويلاي ما، بىلمەيمىن. سوندا ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟».

كورەرمەن كينوداعى ءاربىر دەتالعا ءمان بەرەدى. ءمان بەرمەي جۇرگەن رەجيسسەرلەر. ايتپەسە كينوداعى كيىم ماسەلەسى – سونشالىقتى قيىن ماسەلە ەمەس. قازىرگى ءتۇسىرىلىپ جاتقان فيلمدەردىڭ بيۋدجەتى ءتاپ-ءتاۋىر. دەمەك، دۇرىس كوزقاراس، جاناشىرلىق بولعان جاعدايدا، قازاق كينوسى دا ءوز كەيىپكەرلەرىن لايىقتى سيپاتتا كورسەتە الار ەدى. سوندا ءبىز دە ەكرانعا قاراپ وتىرىپ، قاراداي قىسىلماس ەدىك...

ساكەن سىبانباي

Abai.kz