قر ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى قاراشا ايىنىڭ 14 كۇنى تاڭعى ساعات 8:00-دە ءبىر مەزگىلدە بەس نارەستە ەلىمىزدىڭ ۇلىتاۋ، جەتىسۋ، اتىراۋ، تۇركىستان، اقمولا وبلىستارىندا دۇنيەگە كەلىپ، ەلىمىز حالقى 20 ميليونعا تولعانىن قۋانا حابارلادى.

ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى تاريحشى، ساياساتكەر بەرىك ابدىعانيۇلى مىرزا ءوزىنىڭ جەلىدەگى جەكە پاراقشاسىندا جيىرما ميلونشى تۇرعىننىڭ ءبىرى ءوزى باسقاراتىن «جاڭا قازاقستاننىڭ» جيىرماسىنشى وبىلىسى بولىپ قۇرىلعان، حاندار تۋ تىگىپ، بيلەر كەلەلى كەڭەس قۇرعان قاسيەتتى ۇلىتاۋدىڭ قوسكول اۋىلىندا، سەيتجانوۆتار اۋلەتىندە، توميريس ەسىمدى حانشانىڭ ىڭگالاپ دۇنيەگە كەلگەنىن جازدى. قازاق ىرىمشىل حالىق عوي. بۇل ءسۇيىنشى حاباردى ءيسى قازاق جاقسىلىققا جورىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى نۇرلى بولاشاعىمەن تۇتاستىرا، سالىستىرا تىلگە تيەك ەتتى.

ارينە، ءسۇيىنشى سۇراۋعا، ات شاپتىرىپ توي جاساۋعا تاتىرلىق جاڭالىق. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا ەلىمىزدىڭ جان سانى 17 ميلليونعا يەك ارتىپ تۇرعان-دى. بىراق، كەڭەس وداعى ىدىراپ، الەم كارتاسىندا جاڭا مەملەكەتتەر بوي كوتەرگەندە، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، يمپەريالىق پيعىلدىڭ ورشىۋىمەن «ۇلتتار لابوراتورياسىندا» جاساپ كەلگەن ءبىراز ەتنيكالىق ۇلت وكىلدەرى ءوز ەلدەرىنە ۇدەرە كوشتى. نارىق كەلىپ، جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىك ەسىگىمىزدەن سىعالاپ بارىپ تورگە شىققاندا تاعى ءبىراز ادامدار تۇرمىسقا قولايلى «جىلى جاق» ىزدەپ كەتتى. سونىمەن «جاڭا عاسىر» قۇشاعىن ايقارا اشقاندا 14 ميلليونعا قۇلدىراپ كەتتىك.

«جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار» دەگەندەي، كوشىپ كەتەم دەگەندەردىڭ جولىن بوگەمەي، كەلەم دەگەن التى الاشتىڭ بالاسىنا ەسىگىمىزدى ايقارا اشتىق. ءا، دەگەندە ەڭبەك شارتىمەن الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلەم دەگەن قازاقتى ۇشاقپەن كوشىرىپ كەلدىك. قازاق كوشىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا جاۋاپ بەرەتىن زاڭدىق، قۇقىقتىق نورمالارىن قالىپتاستىردىق. الەمدەگى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، بەس مارتە قۇرىلتاي وتكىزدىك. كوشى-قون زاڭىن ۇزدىكسىز تولىقتاپ، كەمەلدەندىرىپ وتىردىق. قانداستاردىڭ ۇرپاعىنىڭ ەلگە كەلىپ ءبىلىم الۋى ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارناۋلى كۆوتا بولدىك. ەندى مىنە، ادامى از، ەڭبەك كۇشى تاپشى 8 وبلىسقا ارناۋلى كۆوتا ءبولىپ، ءار ەلدەن كەلگەن قانداستاردى   ورنالاستىرىپ جاتىرمىز. وسى ارالىقتا 1 ميليون 180 مىڭعا تاياۋ قانداسىمىز ەلىمىزگە كەلىپ، بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتتى. ولاردان تاراعان ۇرپاقتارى دا ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق دامۋىنا زور ۇلەس قوسۋدا.

قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ بيىلعى ءۇشىنشى توقسانداعى مالىمەتىنشە، 16 408 ەتنيكالىق قازاق قانداس مارتەبەسىن العان. وسى مينيسترلىكتىڭ وتكەن جىلعى نەمەسە 2023 جىلعى دەرەگىنە كوز سالساق، ەلگە كەلىپ جاتقان قانداستاردىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلەرى 65,6%-دى قۇراسا، ال زەينەتكەرلەرى تەك 8,6%-دى قۇراعان. قىتايدان كەلگەن زەينەتكەرلەر زەينەتاقىنى حالقارالىق زاڭ بويىنشا وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن ەلدەن الىپ وتىر. قانداستاردىڭ جوعارى ءبىلىم الىپ، ەلگە كەلگەندەرى 16,7% بولسا، ورتا كاسىبي ءبىلىم العاندارى 37,1%، جالپى ورتا مەكتەپ وقىعاندارى 38,8% بولىپ كەلەدى. وسى تسيفرلارعا سۇيەنسەك، قازاق كوشىنىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭبەك نارىعىنداعى الەۋەتى مەن ىقپالىن سەزىنەمىز.

1992 جىلى 18-22 قىركۇيەك ارالىعىندا الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى سول كەزدەگى استانامىز الماتىدا ءوتىپ، الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىنەن دەلەگاتتار كەلىپ قاتىستى. سول قۇرىلتايدىڭ قارارى بويىنشا، كەڭەس زامانىنان كەلە جاتقان «قازاقستان» قوعامى جابىلىپ، شىت جاڭا «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» قۇرىلدى. 1996 جىلى دەپۋتات اكىم ىسقاقۇلى پارلامەنتكە بالاما جوبا زاڭ رەتىندە ۇسىنعان «حالىقتىق كوشى-قون زاڭى» دۇنيەگە كەلدى. سونىمەن 2006 جىلعى ساناق مالىمەتىنشە، قازاق كوشى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى.

2017 جىلى بەسىنشى قۇرىلتايدا قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينسترىرلىگى قۇرىلتايشىسى بولعان «وتانداستار قورى»  كەاق  قۇرىلدى. كەيىن سىرتتاعى قانداستارمەن قويان-قولىق قارىم-قاتىناس جاساۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن قور قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى بولدى. قازىر وسى ەكى ۇيىم قاپتالداسا، قاتارلاسا ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلەدى.  ەكى ۇيىمىنىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىمىن بىلمەيتىندەر ارا-تۇرا ەكى ۇيىمىنىڭ بىزگە نە كەرەگى بار دەپ وقىس پىكىر ايتىپ قالادى. بىراق جەرى كەڭ، بايلىعى مول، الەمدىك گەوساياساتتا ءوز ىقپالىن كورسەتىپ، اينالاسىن وزىمەن ساناستىرا باستاعان قازاق ەلى ءۇشىن ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى ءالى مارەسىنە جەتە قويعان جوق. ۇزاق مەرزىمگە باعىتتالعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇيىندەرى ءالى تولىق تارقاتىلعان جوق. تسيفرلىق دامۋدىڭ جاڭا كوكجيەگىنىڭ اشىلۋى، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا باعىتقا بەتالۋى ءومىرىمىز بەن قوعامعا تىڭ، كۇردەلى، نازىك تالاپتار قويۋدا. سوندىقتان ءبىر ۇيىم شەتەلدەگى قانداستار ىسىمەن كەشەندى اينالىسسا، ەندى ءبىرى ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ ورتاعا بەيىمدەلۋ، جۇمىس تابۋ سىندى شارۋالارىن رەتكە كەلتىرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. تەرىستىكتەگى جانە شىعىستاعى ەكى الىپ كورشىمىزدىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنسەك تە سونى بايقايمىز. مىسالى، رەسەيدە «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردىڭ قۇقىقتارىن قولداۋ جانە قورعاۋ قورى»، «ورىس الەمى قورى»، «رەسەيدىڭ حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كەڭەسى» كوممەرتسيالىق ەمەس سەرىكتەستىگى» سىندى باقانداي بيۋدجەتى قوماقتى، قۇرامى ىعاي مەن سىعايعا تولعان ءۇش ۇيىم جۇمىس ىستەيدى.

ال، حالقى ميللياردتان اسقان، الەم ەلدەرىندە 62 ميلليوننان استام دياسپورالارى بار قىتايدا «بۇكىل قىتايلىق حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايىنا قاراستى مۇحاجىرلار كوميتەتى»، «بۇكىل قىتايلىق ساياسي كەڭەستىڭ گاڭكوڭ، ماكاو، تايۋان مۇحاجىرلار كوميتەتى»، «مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ (ۇكىمەتتىڭ) مۇحاجىرلار كەڭسەسى»، «ادىلەت پارتياسىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتى» سىندى بەس ۇيىم ىستەيدى. پارتيا، ۇكىمەت، پارلامەنت قۇرىلىمدارىنا باعىنىشتى بۇل مەكەمەلەردىڭ بارلىق قالا، وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا فيليالدارى بيۋدجەت ەسەبىنەن اشىلعان. وسىدان-اق شىعىستاعى كورشىمىز الەمدەگى ەكى الپاۋىتتىڭ بىرىنە اينالسا دا، مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسىن ساقتاپ، ارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن قانشالىق تەر توگىپ جاتقانىن بايقايمىز.

وتكەن عاسىردا الەمدەگى ەكى الىپ يمپەريانىڭ ءبىرى بولعان كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرىنە اينالىپ، ازۋىن ءالى ايعا بىلەپ وتىرعان رەسەيدىڭ دياسپورا ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ۇيىمدارىنىڭ اتىنىڭ ءوزى ات ۇركىتەدى.

گەرمانيا، يزرايل، پولشا سىندى ەلدەردىڭ ءوز قانداستارىن اتامەكەندەرىنە تارتۋداعى تاجىريبەسى مەن ناتيجەسى بۇكىل جەر ءجۇزىن ءتانتى ەتىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن وتىز جىلدان استام ۋاقىت قانداستارىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناۋعا بار كۇشىن سالعان قازاقستان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ كوشىن باستاپ تۇر. يگىلىگى مەن جەمىسىن بۇكىل ەل بولىپ كورىپ وتىرمىز. ەندى زاڭ سالتانات قۇرىپ، كەلە جاتقان «جاڭا قازاقستاندا» كوشتىڭ ساپالىق، ساندىق كورسەتكىشتەرىن باعىندىرامىز دەپ سەنەمىز!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz