شىمكەنتتە مارحابات بايعۇت اتىنداعى ادەبيەتشىلەر ءۇيى اشىلسا ەكەن

قازاقستاننىڭ شۆەيتسارياسىنا بالاناتىن تۇلكىباس اۋدانىنىڭ تاماشا تابيعاتى كىمدى بولسا دا تاڭداندىرىپ، تاڭقالدىرادى. مۇنداعى تاۋلار مەن قىرلار، بالبۇلاقتار، سان ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمى جان سۇيسىنتەدى. پىستەلى اۋىلىندا ەلىمىزدىڭ ەش جەرىندە كەزدەسپەيتىن بيىكتىگى بەس مەترگە جەتەعابىل، جاڭعاق تۇقىمداس كەرەمەت اعاش - تاۋپىستەسى وسەدى. بوزتورعاي دەگەن ەلدى مەكەندە قازاقتىڭ بولاشاق كلاسسيك جازۋشىسى مارحابات بايعۇت كوكەم تۋعان ەكەن. مىنە، وسىنداي وڭىردە ومىرگە كەلگەن ماحاڭنىڭ، مارحابات بايعۇتتىڭ قالامگەر بولماۋعا حاقىسى جوق سياقتى تۇعىن.

تۇتاس تۇركى الەمىنە تانىمال جازۋشى، جۋرناليست، دراماتۋرگ، اۋدارماشى مارحابات بايعۇت 1945 جىلى 25 مامىردا وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسىنىڭ تۇلكىباس اۋدانىنداعى  پىستەلى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋدان ورتالىعى – ۆاننوۆكا سەلوسىنداعى (قازىرگى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋىلى) اباي اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىعان. كەيىننەن، 1985 جىلى سونداعى شاكىرتتىك شاعى جايىندا «ينتەرناتتىڭ بالاسى» دەپ اتالاتىن قىزعىلىقتى حيكايات جازعان.

الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. تۇلكىباس اۋداندىق «شامشىراق» گازەتىندە، وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە كوپ جىلدار بويى ادەبي قىزمەتكەر، مادەنيەت، ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

1978 جىلى «شىلدە» اتتى تۇڭعىش كىتابى شىققان. «مارحابات – تۇڭعىش اڭگىمەلەر جيناعىمەن-اق تانىلىپ ۇلگەرگەن جازۋشى... وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە ىستەي ءجۇرىپ نەعۇرلىم ناقتىلىققا، قىسقالىققا ماشىقتانعان. ادەبي كوركەم تۋىندىلارى ءوز تابيعاتىنان باستاۋ الادى. تارجىماشىلدىعى دا ءتانتى ەتەدى»، –دەپ جازعان ەكەن تاكەن الىمقۇلوۆ سوندا.

2003 جىلى «قوزاپايا» اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جيناعى، 2005 جىلى ءتورت تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن. مارقۇم بالاسى باۋبەگىنە ارناپ قىزعىلىقتى حيكايات جازعان. «مارحابات بايعۇتتىڭ «ادەبيەت ءپانىنىڭ پەرىشتەسى» اتتى حيكاياتىن تولقىماي، تەبىرەنبەي، تىتىركەنبەي، تۇرشىكپەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. انا ءتىلىمىزدىڭ ەڭ مايەكتەرىن تاۋىپ، ۇلتىنا ۇسىنۋى ءتىلىمىزدىڭ تەرەڭدىگىن، عاجايىپ سۇلۋلىعىن، كىرشىكسىز تازالىعى مەن مولدىرلىگىن جەتكىزۋى ونى حاس تالانت يەسى ەكەنىن ءشۇباسىز دالەلدەيدى»، –دەپ جازعان سايلاۋبەك جۇمابەك.

«ۇلىسىمنىڭ ۇيىتقىسى – وڭتۇستىك» اتتى اكتسيانىڭ اۆتورى ءارى تۇراقتى جۇرگىزۋشىسى رەتىندە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ءابىش كەكىلبايۇلى، قادىر مىرزا ءالي، اكىم تارازي، دۋلات يسابەكوۆ، تولەن ابدىكوۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى، نۇرلان ورازالين، يسرايل ساپارباي، يران-عايىپ، مۇحتار شاحانوۆ، سماعۇل ەلۋباي، مەرەكە قۇلكەنوۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، قاسىمحان بەگمانوۆ، تاعى باسقا قالامگەرلەردى وقىرماندارمەن جۇزدەستىرۋگە ۇيىتقى بولا بىلگەن. كەيىننەن «ىرىس الدى – ىنتىماق» فورۋمىن وتكىزۋگە باستاماشى رەتىندە تالاي ىزگىلىكتى دە يگىلىكتى ءىس-شارالاردى اتقارعانى جۇرتشىلىق جادىندا.

قوستومدىق شىعارمالار جيناعى باسپا بەتىن كورگەن. تۋعان جەرىندە جەتپىس جاسقا تولعان  مەرەيتويىنى ءسان-سالتاناتىمەن وتكەن. سول جىلى ارىپتەستەرىمەن بىرگە شىمكەنتتەن جەتپىس شاقىرىم جەردەگى شۇبايقىزىل شوقىسىنا دەيىن جاياۋ ءجۇرىپ وتكەن. تۇلكىباس اۋدانىندا «تاۋپىستەلى تاعىلىمى» دەگەن ءىس-شارا، «شىرايلىم – شۇبايقىزىلىم»، «اقسۋ-جاباعىلى الاۋى – شۇبايقىزىل جالاۋى» دەيتىن ادەبي-كوركەم فەستيۆال، «مارحابات وقۋلارى»  وتكىزىلىپ كەلەدى. بۇعان  «مارحابات شىڭى» اتتى جاستار اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايقاۋ قوسىلعان. وسىلايشا «مارحابات ميراس» قوعامدىق قورىنىڭ تالاي ىزگىلىكتى دە يگىلىكتى ءىس-شارالارعا ۇيىتقى بولىپ جۇرگەنى بارشاعا ءمالىم.

2016 جىلى جازۋشىنىڭ ءۇش تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن. 2018 جىلى «ارشاكيە» اتتى اڭگىمەلەر مەن تولعامدار جيناعى باسپادان شىققان. ابايدى وقۋعا ارناپ «بەس اسىل ءىس. بەس دۇشپان» اتتى كەرەمەت كىتاپشا شىعارعان. وسىلايشا ول وقىرمانداردى «ابايدى وقى، ورىندا!» – دەگەن مانىسكە شاقىرا بىلگەن. 2021 جىلى باسپا بەتىن كورگەن  «تۇركىلەر ءتورى – تۇركىستان» دەپ اتالاتىن ەسسە كىتابى كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىققان. بۇل كىتاپ قىتاي تىلىنە ءتارجىمالاندى. الداعى ۋاقىتتا  اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلماق. جالپى، بۇل كىتاپ --تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ تىلدەرىنە ءتارجىمالانۋىنا ءتيىس تاماشا تۋىندى. بيىل  «اكىمنىڭ ايەلى» دەپ اتالاتىن اڭگىمەلەر جيناعى وقىرمان قولىنا ءتيىپ وتىر.

«بۇگىنگىنىڭ بەيىمبەتى» دەپ بەدەرلەنىپ جۇرگەن مارحابات بايعۇتتىڭ – ەستەت ەسسەيست جازۋشى. دراماتۋرگ رەتىندە جۇمات شانين اتىنداعى شىمكەنت قالالىق قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلعان «قارلىعاش اۋليە – تولە بي» (شويبەك ورىنبايمەن بىرلەسىپ جازعان), «بوزتورعايدىڭ ۇياسى»، «كوكسۋ كومەدياسى»، «جوعالعان جۇرناق»، «اتتەڭ-اي، اتتەڭ...»، «اسقاروۆتىڭ اققايىڭدارى» اتتى پەسالاردىڭ اۆتورى. اۋدارماشى رەتىندە ۆاسيلي ماكاروۆيچ شۋكشين، يۋري پوكالچۋك، ەكاتەرينا اندرەەۆنا،  شىڭعىس تورەقۇلۇلى ايتماتوۆتىڭ شىعارمالارىن، ۋاشينگتون يرۆينگتىڭ مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى كىتابىن ءتول تىلىمىزدە سويلەتكەن. ال ءوزىنىڭ شىعارمالارى ورىس، ۋكراين، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، تۇرىك، ساحا (ياكۋت) تىلدەرىنە تارجىمالانعان.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسىمەن جارىق كورگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ 64 اۆتورىنان تۇراتىن «قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى» مەن «قازاق پروزاسىنىڭ انتولوگياسى» اتتى قوستومدىعى 60 مىڭ تارالىممەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، ورىس، اراب، قىتاي سەكىلدى نەگىزگى التى تىلىنە اۋدارىلعان.  اتالمىش انتولوگياعا مارحابات بايعۇتتىڭ «گامبۋرگتەگى قازاقتار» اتتى اڭگىمەسى ەنگەن. بۇل  جيناق دۇنيە ءجۇزىنىڭ 93 ەلىندەگى كىتاپحانالار، ۋنيۆەرسيتەتتەر، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا تاراتىلعان.

ەندى ارىپتەس قالامگەرلەردىڭ ماحاڭ جايلى جازعان پىكىرىنە قۇلاق تۇرەلىك: «قازىر مارحابات بايعۇتوۆتىڭ ناعىز كوسىلەر شاعى. ءبىز وعان كوپ جاز دەمەيمىز. ويتكەنى، ول – ءوز كەيىپكەرلەرىن جانىمەن ۇعىپ، جۇرەگىمەن تانىمايىنشا قولىنا قالام المايتىن جازۋشى. تەك ءبىزدىڭ ءبىر بىلەتىنىمىز – مارحابات بايعۇتتىڭ قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ورتاڭقولداي وكىلى ەكەنى» (قالداربەك نايمانباەۆ).

«ادەبيەتتى كوپ ادام جاسامايدى. ادەبيەت – جەكە ادامداردىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز ەندى-ەندى ەڭسە كوتەرىپ، وركەنيەتتى، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەندى-ەندى قوسىلىپ كەلەدى. بۇل جولدا جەڭىسىمىز دە، شەگىنىسىمىز دە، داعدارىسىمىز دا از بولمادى. بۇدان كەيىن دە ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل، ۋايىم-قايعىسىز ومىرگە وپ-وڭاي قويىپ كەتكەلى وتىرعانىمىز جوق. الدىمىزدا قىرۋار جۇمىس كۇتىپ تۇر. دەمەك، ادەبيەتتىڭ دە الاتىن قامالدارى مەن اساتىن بيىكتەرى الاسارماق ەمەس. «گدە ۆسە حوروشو، تام پيساتەليۋ دەلات نەچەگو»، – دەپتى عوي بەرنارد شوۋ دەگەن اعىلشىندىق قالامگەر. ال، بىزدە پروبلەما كوپ. پروبلەما كوپ جەردە جازۋشى اۋاداي قاجەت. سەبەبى، سول پروبلەمالاردى جولعا قويۋ ءۇشىن قارا كۇش، دورەكى ءسوز ەمەس، بەرنارد شوۋدىڭ يۋمورىنداي مادەنيەتتى مىسقىل، ۋىتتى ساركازم كەرەك. ونداي يۋمور مەن ساركازمنىڭ يەسى ارامىزدا ءجۇر. ونىڭ اتى-ءجونى – مارحابات بايعۇت» (دۋلات يسابەكوۆ).

«ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە وڭتۇستىك مەكتەبى بار دەسەك، قالاي قارايسىز؟ مىسالى، قاراۋىلبەك قازيەۆتەن باستاپ، وسى مارحابات بايعۇتتى قوسىپ ايتقان كەزدە سوڭى كەلىپ نۇرعالي ورازعا دەيىن تىرەلگەنشە ءبارىنىڭ ستيلىندە ورتاق ءبىر ۇقساستىق بار سياقتى. ىشكى ءيىرىمى ءۇيىرىپ اكەتەتىن جىلى اعىس بار» (جۇسىپبەك قورعاسبەك).

مارحابات بايعۇت – جازۋشى، جۋرناليست، پۋبليتسيست، دراماتۋرگ، اۋدارماشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى (2004). «قۇرمەت» (1996), «پاراسات» (2014), ءىىى دارەجەلى «بارىس» (2021) وردەندەرىمەن، «ەرەكشە قىزمەتى ءۇشىن» مەدالىمەن (2007), قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (2007) ماراپاتتالعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى (2010). حالىقارالىق «الاش» حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ (1996), تۇرار رىسقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ، وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسى اكىمىنىڭ «باۋىرمال» سىيلىعىنىڭ، ءتۇبى ءبىر تۋىسقان تۇركيانىڭ «تۇركى الەمىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. رەسپۋبليكالىق «جالىن» باسپاسى بەلگىلەگەن سىيلىقتىڭ ەكى دۇركىن، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى سىيلىعىنىڭ ءۇش دۇركىن يەگەرى. قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى (2009). تۇركىستان وبلىسىنىڭ (2007), تۇلكىباس جانە بايدىبەك اۋداندارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى تۇعىن.

رۋحاني قازىنا-بايلىعى  مول مارحابات بايعۇت – تورتكۇل الەمگە تانىمال تۇلعا ەكەنى داۋسىز. كۇنشۋاقتى ءوڭىردىڭ – تۇرلەنگەن تۇركىستان مەن شىرايلى شىمقالانىڭ پاسپورتىنا اينالعان مارقاسقا ماحاڭ تۇعىن. ول ءوزى «سيرەك سىبىزعىعا» تەڭەيتىن اقىن نارماحان بەگالىۇلى، «باۋىرجان باتىردان باتا العان» ءحانبيبى ەسەنقاراقىزى سىندى اعا-اپكە بۋىن وكىلدەرىمەن بىرگە ءابىلدا ايماق، باقىتجان الديار، مومبەك ابداكىمۇلى، سابىربەك ولجاباي، مۇحتار شەرىم، ءابدىساتتار ءالىپ، داركەن تانابايۇلى، داۋرەن ايمانبەتوۆ، سۇندەت ساناەۆ، ارايلىم مۇراتالەۆا سەكىلدى ءبىر شوعىر تالانتتى قالامگەرلەر قاۋىمىن قالىپتاستىرىپ شىعارۋعا بەلسەنە اتسالىسقان بولاتىن.

شىمكەنتتىڭ «جەڭىس» ساياباعىنداعى «ەرلىك» مۋزەيىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە ۇلى جەڭىستىڭ 77 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ماحاڭنىڭ باستاماسىمەن  «تاۋپىستەلى تاعىلىمى: بوزارىقتان بوزتورعايعا» تاقىرىبىندا جەتى شاقىرىمدىق جاياۋ جارىس ۇيىمداستىرعانبىز. سوندا جول-جونەكەي، بارىپ-قايتار كەزدە دە جازۋشىنىڭ تۋعان جەرى جايلى جان جادىراتار جىلى سوزدەرى  جادىمىزدا جاتتالىپ قالعان.

2020 جىلى مەنىڭ قۇراستىرۋىممەن «مارحابات مۋزاسى» اڭگىمەسى رومان جۇگىن ارقالاپ...» اتتى ادەبي-سىن ماقالالار، رەتسەنزيالار، ەسسەلەر جيناعى باسپا بەتىن كورگەن بولاتىن. كىتاپحانامىزدا قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى مارحابات بايعۇتتىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە دە، دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە سان ءتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزۋدەمىز.كەلەشەكتە قالامگەردىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ماحاڭ، مارحابات بايعۇت جايلى ەستەلىك، ەسسەلەر جيناعىن شىعارۋدى قولعا الساق دەيمىز.

اكەم اسان قۇدايبەرگەنوۆ ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ كەتكەندىكتەن، ماحاڭ، مارحابات بايعۇت مەنىڭ ەكىنشى اكەم ىسپەتتەس اياۋلى جان بولاتىن. جاناشىرلىق، قامقورلىعىن ايامايتىن. «تۇركى الەمىنىڭ تاڭعاجايىپ قىزىسىڭ!» – دەپ مەرەيىمدى وسىرەتىن. بولاشاعىمنان مول ءۇمىت كۇتەتىن. ءبىر عاجابى، قوس اكەم دە 26 قاراشا مىنا جارىق دۇنيەمەن قوشتاسىپ كەتتى. «ءولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان»، – دەمەكشى، سوڭىنا ءوزىنىڭ مول رۋحاني دۇنيەسىن قالدىرىپ كەتكەن مارحابات كوكەمنىڭ ەسىمى ەشۋاقىتتا ۇمىتىلمايدى. حالىق جادىندا ماڭگىلىك جاساي بەرمەك.

تورتكۇل الەمگە تانىمال تۇلعا مارحابات بايعۇتتىڭ تاياۋدا وتكەن جىلدىق اسىنا كەلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ەلشىل، الاششىل، ۇلتجاندى ازامات  دارحان قامزابەكۇلى مىڭباي  شىمكەنت قالاسىنىڭ سۋ جاڭا اكىمى عابيت ءابدىماجيتۇلى سىزدىقبەكوۆكە ارنايى جولىعىپ، وعان ءوزىنىڭ بىرقاتار ۇسىنىس، پىكىر، تىلەگىن ايتقان. سولاردىڭ اراسىندا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسى – شىرايلى شىمكەنت شاھارىندا مارحابات بايعۇت اتىنداعى ادەبيەتشىلەر ءۇيىن اشۋ ماسەلەسى بولاتىن. بولاشاقتا اشىلاتىن بۇل ورتالىقتا تەك ماحاڭنىڭ عانا ەمەس، كۇللى كۇنشۋاقتى وڭتۇستىك ءوڭىرى قالامگەرلەرىنىڭ جازعان-سىزعان دۇنيەلەرى ساقتالاتىن بولادى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى باس قوسىپ، ادەبي-كوركەم شىعارمالاردى تالداپ، تالقىلاپ، سان ءتۇرلى كەزدەسۋلەر، ادەبي-سازدى كەشتەر وتكىزىلەتىن بولادى. وسىنداي  ىزگىلىكتى دە يگىلىكتى نيەتكە بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى، حالىقارالدىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءاليا بوپەجانوۆا، تاعى باسقا دا ماحاڭنىڭ زامانداس، قالامداستارى قىزۋ قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. قىمباتتى وقىرمان قاۋىم! سىزدەردى دە ءبىزدىڭ وسى ىزگى نيەتتى تىلەگىمىزدى قولداۋعا شاقىرامىز.

قورىتىندىلاي ايتقاندا، مارحابات بايعۇت كوكەمىز – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان كەمەڭگەر كلاسسيك قالامگەر ەكەنى ەكىنىڭ بىرىنە ايان. پروۆينتسيادا (قازىرگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسى) تۇرىپ-اق ءوزىنىڭ شىعارمالارىمەن الماتىداعى ءمۇيىزى قاراعايداي تالاي قالامگەردى مويىنداتقان ويى ۇشقىر، قالامى ۇشكىر جازۋشى ەكەنى داۋسىز. عاجايىپ ادەبي-كوركەم دۇنيەلەرى جانىمىزعا كەرەمەت تاۋسىلماس ءلاززات سەزىمىن سىيلايتىن. بۇعان قوسا-قابات جان جادىراتار جىبەكتەي كوركەم مىنەزىمەن ۇلكەن-كىشىنىڭ كوڭىلىن تاباتىن. قامقورلىق قاسيەتىن كوپ كورگەنبىز. كەي-كەيدە ولەڭ جازىپ، ءان سالىپ، بولەكشە بۇرالىڭقىراپ بي  بيلەيتىنىن دە بىلەمىز. ءازىل-قالجىڭى كوپشىلىككە جاراسىمدى تۇعىن. ءبىز، ماحاڭدى ماقتاماي، ونىمەن ماقتانۋىمىز كەرەك. ونىڭ اتىنداعى ادەبيەتشىلەر ءۇيى شىرايلى شاھارىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل بايتاعىمىزداعى قالامگەر قاۋىمنىڭ باس قوسىپ، مول رۋحاني بايلىققا كەنەلەتىن تاماشا كيىلى ورىن بولاتىنىنا بەك سەنىمدىمىز.

اقمارال اسانقىزى قۇدايبەرگەنوۆا،

ىبىراي التىنسارين اتىنداعى تۇركىستان وبلىستىق بالالار كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىم  اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى.

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz