2010 جىلى قىركۇيەك ايىندا، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ايگىلى اقىن نەسىپبەك ايتۇلى 60 جاسقا تولار قارساڭدا  ۇيىنە بارىپ، اسىقپاي اڭگىمەلەسىپ ەدىم. سىر-سۇحبات كومپيۋتەرگە تەرىلىپ، دايىن بولعان سوڭ نەساعاڭ وقىپ شىقتى دا: «تولىمبەك، بىلاي ىستەيىك. مىنا مەرەيتوي الدىندا مەنىڭ شىعارماشىلىعىم جايلى جازىلعان ماقالالار تىم كوبەيىپ كەتتى. ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ ءجۇرمىن...  

بۇل سۇحبات سەنىڭ ارحيۆىڭدە جاتا تۇرسىن. اللا قالاسا، الدا 70, 75 جىلدىق تويلارىم بار عوي. سول كەزدە جاريالارسىڭ» - دەپ ەدى.     

         «مەن ءوزى شۇبارتاۋدا ءوسىپ-ءوندىم،
         بۇيىرعان ءدانىن تەرىپ نەسىبەمنىڭ.
         تولەۋ مەن ۋايىستەردىڭ ءىزىن قۋىپ،
         ولەڭنىڭ ۇلان-اسىر كوشىنە ەردىم...» - دەپ اياقتالماعان «شۇبارتاۋ» داستانىندا ءوزى جازعانداي، ءومىرى ولەڭ، تاعدىرى تەرەڭ ەدى-اۋ نەس-اعاڭنىڭ...

بەۋ، كەلتە عۇمىر-اي!..

ءفاني جالعاننان وزعان اقىننىڭ قىرقى قارساڭىندا سول سۇحباتتى، قاز-قالپىندا، ۇسىنىپ وتىرمىن.

تولىمبەك ءابدىرايىم.

***       

– ولەڭگە قاشان، قالاي كەلدىڭىز؟

– 13-14 جاسىمنان ولەڭ شىعارا باستادىم. العاشقى ولەڭىم «بالالىق» دەگەن اتپەن 1965 جىلى شۇبارتاۋ اۋداندىق «جاڭا ءومىر» گازەتىندە شىقتى.

– نە جاعداي سەبەپ بولدى؟

– ول كەزدە سوۆحوز ورتالىقتارىندا سەگىز جىلدىق مەكتەپ، ال اۋدان ورتالىعىندا ون جىلدىق ۇلكەن مەكتەپ-ينتەرنات بار. سول ينتەرناتقا اۋىلدىڭ بالالارى كەلە باستايدى عوي. «ايعىز» دەگەن اۋىلدان (بۇرىن كالينين اتىنداعى سوۆحوز دەپ اتالۋشى ەدى) ورازعالي مۇحيەۆ دەگەن بالا كەلدى. سول بالانىڭ «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە «تەڭىز» دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭى شىعىپتى. «ورازعالي دەگەن اقىن جىگىت كەلىپتى» دەپ ەل شۋ ەتە قالدى. مەن الگى ولەڭدى وقىدىم دا، ورازعاليمەن ىشتەي باسەكەگە ءتۇستىم. «ءاي، ونداي ولەڭدى مەن دە شىعارامىن» دەدىم. بولمەدە بىرگە جاتاتىن بەس-التى بالا «شىعارا المايسىڭ» دەدى. سول كۇننەن باستاپ قاتارىنان تىرپ ەتپەي جەتى كۇن وتىردىم. اۋداندىق گازەتكە جازعانىمدى الىپ، جۇگىرىپ بارامىن. ولەڭىمدى جاراتپاي قايتارىپ بەرەدى. جەتىنشى كۇنى ولەڭىم شىقتى. تولەۋعالي ەسىمجانوۆ دەگەن اعامىز ۇستىنەن ءسال وڭدەپ، «بالالىق» دەگەن ولەڭىمدى اۋداندىق گازەتكە جاريالاپتى. (ت.ەسىمجانوۆ كەيىن «ارا» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە 37 جاسىندا قايتىس بولدى. وتە تالانتتى جازۋشى ەدى. ت.ءا.). سودان باستاپ جازىپ كەتتىم. ماعان تۇرتكى بولعان ورازعاليدىڭ «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە شىققان ءبىر اۋىز ولەڭى. ءبىر-ەكى ايدان سوڭ وبلىستىق «سەمەي تاڭى» گازەتىنە ءۇش-ءتورت ولەڭىم جاريالاندى. «سەمەي تاڭىندا» ماعان قامقور بولعان دارىندى اقىن، مارقۇم اقىلبەك ماناباەۆ ەدى.

سودان كەيىن مەن داندەپ، الماتىعا، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ولەڭدەرىمدى جىبەرە باستادىم. ءالى ەسىمدە، سول كەزدە «لەنينشىل جاس» گازەتىنەن، جازۋشى ورازبەك سارسەنباەۆتان حات كەلدى. «تالاپتانا ءتۇس. مىنا ولەڭدەرىڭدى جاريالاي المادىق» دەپتى اعامىز. سول حاتتى بالالارعا كورسەتىپ، ماقتانعانىم بار...

– اقىندىق اللانىڭ بەرگەن قاسيەتى عوي!.. دەسە دە، باستاۋ-بۇلاعى تەكتەن دەسەدى...

– مەنىڭ اكەم دە اقىن. اتام دا قارا جاياۋ ەمەس، ولەڭدەرى بار.

– اكەيدىڭ ەسىمى كىم؟

– اكەمنىڭ اتى تۇرىسبەك. ايت اتامنان جالعىز تۇرىسبەك، ودان مەن. مەن ايت اتامدى كورگەم جوق. مەن تۋعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي دۇنيەدەن وزدى. ايت اتام 49 جاسىندا قايتىس بولعان ەكەن. اقىن، اڭشى، مەرگەن، قۇسبەگى، اتبەگى ادام بولىپتى. تارباعاتاي وڭىرىندە ايتتى بىلەتىن شالدار ءالى بار. اتامنىڭ ەلگە جاقسىلىعى كوپ وتكەن. اكەم تۇرىسبەك اتامنىڭ جالعىز بالاسى. بۇل كىسى دومبىرا شەرتەدى. كەشكە جاقىن قارا دومبىراسىن كولدەنەڭ سالىپ الىپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىندە قارا ولەڭدەردى ايتىپ وتىراتىن.

قاز ەدىك قاتار ۇشىپ قاڭقىلداعان،
ساحارا، كولگە قونىپ ساڭقىلداعان.
نە قالدى تانىمىزدە شارپىلماعان،
ءبىر ورتكە بولدىق دۋشار، قاۋلاپ جانعان، - دەپ سوعىپ جاتاتىن. كوبىن ۇمىتىپ قالىپپىن.

وسى كۇنى بايقاسام، اكەمنىڭ سونداعى ايتقاندارى – سۇلۋباي اقىننىڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ، مىرجاقىپتىڭ، اسەت نايمانبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەن. مىنە، وسىنداي ورتا ماعان اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. ءاسىلى، بالانىڭ قۇلاعىنا اۋەندى بولسىن، جىردى بولسىن ءسابي كەزىنەن سىڭىرگەن پايدالى عوي. سوندا بالانىڭ كوكىرەگى، جان دۇنيەسى ەرتە اشىلادى.

بۇگىنگى بالالارىمىز بەسىك جىرىن تىڭدامايدى. حالىقتىق جىرلاردى، ولەڭدەردى ايتىپ وتىراتىن اجە دە، اكە دە جوق. قازىر زامان دامىعان، باسقا اۋەنمەن، باسقا مۋزىكانىڭ ىرعاعىمەن وسكەن بالا، اشىلماي قالا ما دەپ ويلايمىن. وسىنىڭ ءبارى انانىڭ اق سۇتىنە، ۋىزعا جارىماعاننان! قالادا تاربيەلەنگەن، انا تىلىنەن اجىراپ قالعان ادامداردىڭ ۇرپاقتارىنا مەن اسا ايانىشپەن قارايمىن. ولار بۇل جاعدايدى وزدەرى سەزىنبەۋلەرى دە مۇمكىن، باسقا تىلدە سويلەپ، تاماعى توق، كويلەگى كوك بولعانى ءۇشىن ريزا شىعار... بالكىم مەن ولاردى تۇسىنبەيتىن دە شىعارمىن... ولاردىڭ ءوز الەمى بار...

ءبىر جاعىنان ولاردى كىنالاۋعا دا بولمايدى. ونداي جاعدايعا زامان، قوعام، تاعدىر الىپ كەلدى. بابالارىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن كەشەگى بوداندىقتىڭ، قىسپاقتىڭ ناتيجەسى! ءبىر وتباسىنىڭ ىشىندە ەكىگە ءبولىنىپ وتىرمىز. اكەسى بالاسىن تۇسىنبەيدى، بالاسى نەمەرەسىن تۇسىنبەيدى. بۇرىن ورىس تىلىنەن كورىپ ەدىك، ەندى باسقا تىلدەر كەلىپ جاتىر. تىلدەردى كوپ بىلگەن جاقسى-اۋ، بىراق وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا بوگەت جاساپ وتىر. انا تىلىندە ءتىلى شىقپاعان بالا، قازاقتىڭ ونەرىنە دە، ادەبيەتىنە دە، تاريحىنا دا وراشولاق كەلەدى. ءوز جورگەگىندە، ءوز بەسىگىندە ءوسىپ-ونگەن بالانىڭ ءجونى بولەك! قۇدايعا ءتاۋبا، مەنىڭ اۋىلدا، قايماعى بۇزىلماعان قازاق اراسىندا وسكەندىگىمە شۇكىرشىلىك ايتامىن! انا ءتىلىمدى ءبىر كىسىدەي بىلەم! بىراق، قازاقتىڭ كەرەمەت قۇنارلى، باي ءتىلىن تۇگەلىمەن مەڭگەردىم دەپ ايتا المايمىن.

– ءاسىلى اقىننىڭ جان دۇنيەسى مۇڭعا جاقىن تۇرادى-اۋ دەيمىن... ويتكەنى، ولەڭ دەگەنىمىز – ءومىر...

         جىلدار ءوتتى نازىك ساۋلە ىزدەۋمەن،
         كۇلە قاراپ، ىزعار شاشقان جۇزدەردەن.
         مۇز تاۋلاردىڭ قويناۋىنداي سىرەسىپ،
         قالدى مەنىڭ قىراۋ شالعان مۇز-كەۋدەم.
         ماعان عانا تۇرعانداي-اق كۇن قىزباي،
         قالتىرايدى باقشامداعى گۇل مۇزداي.
         كىرپىگىمە قاتىپ قالدى بايلانىپ،
         مۇز تامشىلار كىپ-كىشكەنتاي جۇلدىزداي... («جىلدار ءوتتى») – دەپ جابىرقاساڭىز، تاعى ءبىر ولەڭىنىزدە:

         ...قوسىمدى ارتىپ كوشكەنشە بۇل ومىردەن،
         جاڭبىر ءانى توگىلەر جۇرەگىمنەن.
         تۇسىنەرسىڭ تۇبىندە بىلەمىن مەن،
         جىلاي بىلگەن جانىمدى، كۇلە بىلگەن... («جاڭبىر ءانى»)

         نەمەسە:

         شۋاق ىزدەپ شىعىپ ەم،
         قۇرساندى كۇن.
         بۇلتتار كوشىپ بارادى مىڭ سان بۇگىن.
         جەتەر مە ەكەم،
         ەنتەلەپ قۋسام ءبىرىن؟
         كەتەر مە ەكەن،
         كوڭىلدىڭ جۋسام كىرىن؟
         كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى،
         كوگىلدىر تاۋ،
         كەربەز ەل،
         جۋسان قىرىم.
         كىمگە بارىپ اقتارسام سىر ساندىعىن؟!. – («بۇلتتار كوشىپ بارادى») دەيدى الاسۇرعان، اپتىققان، اقيقاتتى اڭساعان، تەڭىزدەيىن تولقىعان اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ جان دۇنيەسى...

شىعارماشىلىق جۇمباعىن، كىلتىن، قۇپياسىن اشىپ كورىڭىزشى؟ ولەڭ جازعاندا قانداي كۇيدە وتىراسىز؟

– جاس كەزىمدە ونشا اڭعارمادىم. كۇندىز-ءتۇنى جازۋ، تالپىنۋ، ىزدەنۋ، وقۋ. شامام كەلمەي جاتادى... مەن ءوزى نەگىزىندە قىرىق جاستان اسا اشىلدىم. سول كەزدەگى قوعام، سوۆەت وداعىنىڭ پسيحولوگيالىق قىسپاعى... بارلىعى... شىعارماشىلىق ەركىندىك بەرمەدى عوي. شەڭبەردەن شىعا المادىق. ىشكى جان دۇنيەڭدى قوپارا الماي، ۇلتتىق دۇنيەلەردى قوزعاپ وتارشىلدىق يمپەرياعا قارسىلىعىڭدى ايتا المايتىنسىڭ... ىشىڭنەن ەمىرەنبەگەن سوڭ شىنشىل شىعارما تۋمايدى! تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن سوڭ ىشكى زار-زاپىراندى اقتارۋعا تۋرا كەلدى. قازىر ءبىز ابدەن شەبەرلەنىپ الدىق، كەز-كەلگەن ساتتە، كەز-كەلگەن تاقىرىپتى ايتساڭىز، مەن ولەڭ جازىپ بەرە الام. بىراق ول ولەڭدەردىڭ ءبارى، ناعىز ونەر تۋىندىسى ەمەس! ول – ماشىقتان، شەبەرلىكتىڭ جەتىلگەنىنەن تۋعان ولەڭدەر! تابيعي تۋاتىن ولەڭدەر بولادى. تولعاتىپ، كوزىڭە جاس الىپ، كەۋدەڭ قۇلازىپ، بالالىققا، اۋىلعا، وتكەنگە دەگەن ساعىنىش تەربەپ، ادامدى بەلگىسىز ءبىر سەزىم بۋادى.

سارعايا سارتاپ بولعان سۇيەكستان،
مەن دە ءبىر دومبىرا ەدىم، تيەگى ۇشقان.
بۇعاۋدا قىزىل ءتىلىم بۇلقىنعاندا،
باقسىداي الاسۇردىم يە قىسقان، - دەپ جازعانىم بار.

اقىندىق دەگەنمىز، باقسىلىق سياقتى. ولەڭ جازار كەزدە وزىڭمەن-ءوزىڭ وڭاشالانىپ، ارقاڭ ۇستاپ، ەشكىمدى قابىلداماي، ەشكىممەن ارالاسقىڭ دا كەلمەي، داستارحان باسىندا وتىرساڭ قاسىڭداعى ادامدار ءبىر جاقتا، سەن ءبىر جاقتا وتىراسىڭ. جۇرت ويلايدى، «مىنا ادام جىندى ما، الدە ءبىزدى مەنسىنبەي وتىر ما؟» دەپ... بىراق سەن باسقا الەمدە جۇرەسىڭ. انا جەردە وتىرعانمەن، سەنىڭ ميىڭ، بۇكىل قيالىڭ اسپاندا جۇرەدى. ولەڭ وسىلاي تۋادى! كوكىرەگىڭنەن توقتاۋسىز، ىركىلىسسىز مۇڭ-شەرىڭ توگىلەدى. ولەڭ دەگەنىڭىز، مەن مىنا تاقىرىپتى جازام دەگەن دايىندىقتان سوڭ كەلمەيدى. بىلايشا ايتقاندا، اللا اۋزىڭا ءسوز سالادى.

– شابىت دەپ ءجۇر عوي ول ءساتتى...

– ءيا، اقىندار شابىت دەپ ءجۇر. كەزىندە شابىت شاقىرۋ ادەتكە اينالدى. بىرەۋلەر «ويباي، شابىت شاقىرامىز» دەپ اراق ىشەتىن بولدى. ول دۇرىس ەمەس! ارينە، اراق-شاراپ ادامدى از ۋاقىتقا جەلپىندىرۋى مۇمكىن. شاراپ ءىشىپ جازعان ولەڭ – ولەڭ بولمايدى! تالاي اقىندارىمىز، سول شاراپتىڭ، ىشكىلىكتىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى.

– اقىندىق جاراتۋشىنىڭ سىيى عوي!

– ادبەتتە!.. اللا جاراتقان ادام تابيعاتىنىڭ ءبىر سىرى! ءومىردىڭ ءوزى دە اقىن قىلا ما دەپ ويلايمىن. ادام تاعدىرى... اقىن تاعدىرى... ماسەلەن، ابايدى الايىق. اعا سۇلتان، اتاقتى قۇنانبايدىڭ بالاسى! تۇرمىسىندا ەشقانداي كەندەلىك جوق! ابايدىڭ قاسىرەتى – ەلدىڭ قامى! قازاقتىڭ قاسىرەتى! ابايدىڭ ءوز قاسىرەتى ەمەس! اۋليەلىك دارەجەدە ەرەكشە جارالعان جاندار ۇلتتىڭ قامىن، ەل قامىن ويلايدى!  مۇقاعاليدىڭ قاسىرەتى دە سول، ەلدىڭ قاسىرەتى! مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىندە تاۋەلسىزدىكتى، ەلدىڭ بوستاندىعىن اڭساۋ ار جاعىندا بۋىرقانىپ جاتىر عوي.

ولەڭ – تازا سەزىمنىڭ جەمىسى! اقىننىڭ كوڭىل كۇيى! مۇڭدانعان كەزدە مۇڭدى ولەڭ، شاتتانعان كەزدە شاتتىقتى ولەڭ، ساعىنعان كەزدە ساعىنىشتى ولەڭ تۋادى! بىرەۋگە عاشىق بولىپ قالساڭ، ىنتىزارلىق ولەڭ تۋادى! اشۋلانىپ وتىرساڭ اششى ولەڭ تۋادى!

اقىن دەگەنىڭىز – دومبىرا! قۇلاق كۇيى كەلسە، توگىپ-توگىپ جىبەرەدى.

– نەس-اعا، مۇقاعالي اقىنمەن ارالارىڭىزداعى تانىستىق تۋرالى ايتاسىز با؟

– بۇل جونىندە كوبىرەك جازىلىپ ءجۇر، قايىرا-قايىرا ايتا بەرگەن ىڭعايسىز سياقتى. بىرەۋ قابىلدايدى، بىرەۋ قابىلدامايدى...

مۇقاعاليدى جاقسى كورەم. مەن بالا كەزىمدە قاسىم امانجولوۆپەن اۋىزدانعان اداممىن. مۇقاعالي بەرتىندە، 1967 جىلى شىقتى. مۇقاعاليدىڭ العاشقى ولەڭىن اۋىلدا جۇرگەنىمدە «جۇلدىز» جۋرنالىنان وقىدىم. «جەر ۇستىنەن رەپورتاج» دەگەن توپتاما ولەڭدەرى شىقتى. سودان باستاپ مۇقاعاليدى تاني باستادىم. 1969 جىلى الماتىعا كەلدىك. ول كەزدە مۇقاڭنىڭ ناعىز دۇركىرەپ تۇرعان كەزى!

ءجۇرسىن ەرمانوۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، ايتۋعان ءشايىموۆ، اسقار ەگەۋباەۆ ءبارىمىز مۇقاعاليدىڭ قاسىندا ەرىپ جۇردىك، ەلىكتەدىك.  مۇقاڭ جازۋشىلار وداعىنا ءجيى كەلەدى، ال ءبىز قازمۋ-ءنىڭ ەسكى عيماراتىندامىز. ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىندا جۇرەتىنبىز، بولماسا «اققۋ» كافەسىنە باراتىنبىز. مۇقاڭ تۇنىمەن ولەڭ جازىپ، تۇسكە تاقاۋ كوشەگە شىعادى. ول كىسىنىڭ ولەڭىن تىڭداپ، ءوز ولەڭدەرىمىزدى وقىپ جۇرەتىنبىز.

مۇقاعاليعا ءوز قولىمىزبەن توپىراق سالدىق. 1976 جىلى ناۋرىز ايىندا قايتىس بولدى. مۇقاعالي – ءىرى اقىن! سول كىسىلەردىڭ كوزىن كوردىك، ولەڭدەرىن جاتتاپ وستىك. سونىڭ ءبارى اسەر ەتەدى.

– جاس كەزىڭىزدە كىمدەردى وقىدىڭىز؟

– ەڭ ءبىرىنشى اكەمنىڭ اۋزىنان ولەڭدەر تىڭداعاننان كەيىنگى ادام، ءبىزدىڭ اۋىلدا ىدىرىش دەگەن شال بولدى. اقسۋاتتىڭ قازاعى. ول كىسى ەسكى ءدىني قيسسالاردى دا كوپ بىلەتىن. ءوزى ءانشى، ءان ايتىپ وتىراتىن. سول اقساقالدى تىڭدادىم. مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قولىما الىپ، اۋىزدانعان كىتابىم، پوەزيدان – جامبىل. جامبىلدىڭ قالىڭ قىزىل كىتابى بولدى. جامبىلدىڭ ايتىستارىن، ايكۇمىسپەن ايتىسىن، بالعالىنىڭ قىزىمەن ايتىسىن جاتقا بىلەم.

ات تەرلەتىپ، ادەيىلەپ كەلدىم تويعا،
ايكۇمىس اۋەلدەن-اق، بولدىڭ ويدا، - دەپ باستالادى دا:

اۋىلىم جايلاپ وتىر اقسەڭگىردى،
قول سوزىپ ءسىزدىڭ جاققا ەڭسەم قۇردى.
قولىما ءبىر ۇستاتساڭ تۇسىنەرسىڭ،
تومپايعان توسىڭدەگى ورتەڭگىردى...

بۇل – ايكۇمىسكە ايتاتىن جەرلەرى عوي. ودان كەيىن ابايدىڭ كىتاپتارىن وقىدىم، بىراق جاس كەزىمدە ابايعا شامام جەتكەن جوق. ابايدى، كەيىن 17-18 جاسىمىزدان ءتۇسىنىپ وقي باستادىق.

ەڭ كوپ وقىپ، بويىما سىڭىرگەن اقىنىم – قاسىم امانجولوۆ. مەن شۇبارتاۋدا ءوستىم. سوعىستان سوڭ قاسىم شۇبارتاۋعا كەلگەن ەكەن. قاسىم عاشىق بولعان قىزدار بىزگە، اۋىلدا ساباق بەردى. قازىر ول كىسىلىەردىڭ ءبارى دۇنيە سالدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن قاسىمي - اڭىز ادام بولاتىن.

– قاسىم اعانىڭ ەلى جاقىن بولعانى ما؟

– قارقارالى مەن شۇبارتاۋ جاپسارلاس جاتقان اۋدان. قاسىمنىڭ اپكە-جەزدەلەرى ءبىزدىڭ اۋداندا تۇرىپتى. سودان با ەكەن، مەن قاسىمنىڭ ولەڭدەرىن كوپ وقىدىم، كوبىن جاتقا بىلەم. ارى قاراي وقي باستادىق قوي، ماعجان ولەڭدەرىمەن دە سول كەزدە تانىستىم. مەكتەپتە كۇلان اۋباكىروۆ دەگەن مۇعالىم بولدى. ول كىسى قاز-پي-دە ستۋدەنت كەزىندە، ماعجاندى ۇستاپ اكەتكەندە، 1937 جىلى اقىنداردىڭ كىتاپتارىن تاركىلەپ، كىتاپحانادان كىتاپ تاسىتقان ەكەن. سوندا كۇلان ماعجاننىڭ جيناعىن، مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاعىن» تىعىپ، الىپ قالىپتى.

– ەرەكشە اسەر ەتكەنى قاسىم امانجولوۆ قانا ما؟

– قاسىممەن قوسا تۇمانباي اعانى دا وقىدىم. ليريك قوي... تۇماعاڭدى جاستاردىڭ ءبارى ءسۇيىپ وقيتىن. اسىرەسە قىز-جىگىتتەر. ال ۇلتتىق سانانى قوزعاعان اقىن، مەنىڭشە قادىر مىرزاليەۆ ەدى. قادەكەڭنىڭ «وي ورمانى» دەگەن جيناعىن باسىمىزعا جاستاپ وقىدىق.

قادىر اقىنعا ەلىكتەگەنىم جوق. كەزىندە كوپتەگەن اقىندار قادىرعا ەلىكتەپ، ولەڭ جازدى. سولاردىڭ اراسىندا قاتتى ەلىكتەگەن اقىن، مارقۇم ءداۋىتالى ستامبەكوۆ.

قادىر مىرزاليەۆ، قازاق پوەزياسىنا بەتبۇرىس جاسادى. ودان كەيىن مۇقاعالي داۋىرلەپ شىقتى. فاريزا وڭعارسىنوۆا كەلدى. مەن ساعان ءبىر قىزىق ايتايىن، مۇقاڭنىڭ ءتىرى كەزىندە، تولەگەن ەرتە كەتىپ قالدى عوي، ءبىز 1-2 كۋرستا جۇرگەندە قاسىمداعىلار تولەگەندى كەرەمەت وقيتىن. ال كەيىن مۇقاعالي دۇنيەدەن وزعان سوڭ، مۇقاعاليدى وقيتىن بولدى. ءاسىلى، ءبىزدىڭ قازاق، كوزى تىرىسىندە تالانتتارىنا نازار اۋدارمايتىن سياقتى.

ساعي جيەنباەۆتى جاقسى كورەم. حاميت ەرعاليەۆتىڭ «قۇرمانعازى» پوەماسىن جاتتاپ وستىك. عافۋ قايىربەكوۆتى وقىدىق. مەن داستانداردى بويىما كوپ ءسىڭىردىم. نۇرحان احمەتبەكوۆ، يسا بايزاقوۆتى وقىدىق. جۇماعالي سايننىڭ «كۇلاندا» دەگەن عاجاپ پوەماسى بار. ماحاببات، ەل ارسىنداعى رۋ تارتىسى، داۋ-جانجال تۋرالى.

كۇلاندا قولاڭ شاشتى، الما بەتتى،
بۇرالىپ، ون جەتىگە بيىل جەتتى.
تورعىنداي ۇلبىرەگەن اق تاماعى،
كۇنمەنەن شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتتى، - دەپ باستالادى.

– سوندا، نەشەدەسىز؟

– ون جەتى – ون سەگىز جاستامىن.

– قازىر قاي اقىنداردى وقيسىز؟

– قازاق اقىندارعا باي عوي. مەنىڭ تۇستاستارىم اراسىندا مىقتى اقىندار كوپ. كەشەگى جاراسقان، تىنىشباي، كەڭشىلىك، جۇماتاي. ءبىزدىڭ الدى-ارتىمىزداعى اقىندار شوعىرى مىقتى بولدى ما دەپ ويلايمىن. يرانبەك، يسرايىل، تەمىرحان،  نۇرلان ورازالين، كۇلاش احمەتوۆا كۇشتى اقىندار. بىزدەن كەيىن دۇرىلدەپ ەسەنعالي، ۇلىقبەكتەر كەلدى. دۇنيە سالعان جاستاردان: ارتىعالي ىبىراەۆ، تاناباي. ودان كەيىن قانشا اقىن كەلدى. مارقۇم نۇرلان ماۋكەنۇلى، بۇگىنگى عالىم جايلىباي، باۋىرجان جاقىپوۆتىڭ ءوزى جاتقان ءبىر الەم... ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەنىڭ قۇرداسىم سەرىك اقسۇڭقارۇلى دا كەرەمەت اقىن.

ۇلىقبەك پەن ەسەنعاليدى كوبىرەك وقىدىم. كەيىنگى كەزدە كىتاپ قولعا تۇسپەيتىن بولدى. گازەت-جۋرنالدارعا اندا-ساندا شىعاتىن ولەڭدەردى عانا وقيتىن حالگە جەتتىك. اقىنداردىڭ كىتاپتارى شىعىپ جاتادى، بىراق ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كىتابىمىزدى وقىمايمىز. بار جوعى 2 مىڭ دانا! جەتپەيدى! شىققانىن عانا ەستيسىڭ. بولدى! سوڭعى 15-20 جىلدا اقىندار ءبىر-بىرىنەن ايىرىلىپ قالدى. كىتاپ وقىمايمىز! سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە 2 جىلدا، كەمىندە 5-10 مىڭ دانامەن ءبىر كىتابى شىعاتىن. اقىندار ءبىر-ءبىرىن قاداعالاپ، پىكىر ايتىپ، ىشتەي باسەكەگە تۇسەتىنبىز. قازىر كىم نە جازىپ جاتىر، حابارسىزبىز. اركىم وزىمەن-ءوزى. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققان 2 مىڭ دانا كىتاپ دۇكەندەرىنە تۇسپەيدى. كىتاپحانالارعا كەتەدى. اركىم ءوز كىتابىن ءوزى وقىپ وتىراتىن زامانعا تاپ كەلدىك.

– وقىرماندار ءتىپتى دە وقي المايدى...

– اقىندار ءبىر-ءبىرىن وقي الماي وتىرعاندا، انا-ا-اۋ ايدالادا، تۇكپىردەگى اۋىلدا جاتقان وقىرمان قايتىپ وقيدى؟ قايدان الادى؟ ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ، كىتاپ تيراجىن كوبەيتىپ، ونى قالايدا وقىرمانعا جەتكىزۋ،  ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ بارا جاتىر.

تەلەارنالاردى الايىق. سوۆەت كەزىنىڭ جاقسى جاقتارى دا بولدى. ءدال بۇگىنگىدەي قاپتاعان ارنالار جوق ەدى. جالعىز تەلەارنا بارىنە ۇلگەرەتىن. اقىن-جازۋشىلارعا ءسوز بەرىپ جاتاتىن. ول كەزدە جاسپىز. ايىنا ءبىر  رەت ەفيرگە شىعاتىنبىز. حالىق ءبىزدى كورسە تانىپ، ولەڭدەرىمىزدى وقىپ جاتۋشى ەدى. وسىنىڭ ءبارى – ناسيحات! بۇگىنگى تەلەارنالار شەتەلدىڭ كوپ سەريالى كينولارىن بەرەدى. كىتاپقا كەلگەندە قاعاز جوق، اقشا جوق دەيدى. قازاق اندەرىن ەل ۇيقىدا جاتقاندا، تۇندە بەرەدى. ءبىز ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە وتىرىپ رۋحاني مۇگەدەككە اينالدىق. ايتا بەرسەڭ، جاماناتتى بولاسىڭ. ايتۋدايىن، ايتىپ، جازىپ جاتىرمىز. ناتيجە شامالى بولىپ تۇر...

– قازاق مۋزىكاسى، قازاقتىڭ ۇلتتىق دىلىنە قابىسپايدى...

– بۇدان 30 جىل بۇرىن ءتاۋىر ەدىك. ۇلتتىق نامىسى، جىگەرى بار ۇلكەندەر بار ەدى اۋىلدا. قازىر اۋىلدىڭ ءوزى دەل-سال، شايقالىپ قالدى ەمەس پە؟!

– بۇگىنگى ۇلكەندەر، كەشەگى ورىس مەكتەبىندە وقىعان كىسىلەر عوي.

– ءدوپ ءتۇستىڭ. ودان بەرى ۇرپاق الماسىپ، ءدۇبارا ۇرپاقتىڭ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءدۇبارا دەگەندە، ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىنان اجىراپ قالعان ۇرپاقتى ايتىپ وتىرمىن. بۇعان كەڭ اۋقىمدا، مەملەكەت دەڭگەيىندە ءىس-شارا كەرەك سياقتى. كەيدە وسىلاردى ويلاعاندا، باسىڭ قاتادى. ءبىز عانا ۋايىم شەگىپ وتىرعان جوقپىز، ۇلتجاندى، نامىستى، اردا ازاماتتاردىڭ ءبارى ۋايىمدايدى عوي.

مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى، قاجەتتىلىك جاعدايىنا جەتكىزۋ كەرەك. قازاق ءتىلى قالپىنا كەلسە، مادەنيەت تە، ادەبيەت تە، ونەر دە، تاريح تا، سالت-ءداستۇر دە، ءبارى قالپىنا كەلەدى.

– نەس-اعا، ءسىز كەيىنگى جىلدارى ءوندىرىپ جازىپ ءجۇرسىز. اسىرەسە، تاريحي تاقىرىپتاردى قامتىعان، تەرەڭ تولعاعان پوەما، داستاندارىڭىزدىڭ ءوزى جەكە تالداۋدى، جەكە اڭگىمە ەتۋدى قاجەت ەتەدى...

جۋىقتا عانا «قازاق ادەبيەتى» اپتالىعىندا تالانتتى اقىن قىزىمىز، عالىم، ادەبيەتتانۋشى جانات اسكەربەكقىزى، «استانا اقشاسى» گازەتىندە جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىز حاقىندا ماقالا جازىپ، «تۋ»، «اقمولا شايقاسى» پوەمالارىڭىزعا توقتاپ ءوتتى. 

تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا جازىلعان «بايتەرەك»، «مۇقاعالي-جەلتوقسان»، «كوكالا ۇيرەك»، «بوگەنباي»، «شاقانتاي»، «بەردىقوجا» ت.ب. پوەمالارىڭىز تۋرالى دا ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.

مەملەكتتىڭ سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىق جازۋشىسى، اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە (28.08.2010) ءسىزدىڭ «ەرلىككە ەسكەرتكىش» اتتى پوەمالار جيناعىڭىز تۋرالى تولعانا كەلىپ، «تۋ» پوەماسىنداعى:

         ...جاۋىزدىڭ ەشبىرى جوق جازا كورگەن،
         قاشاندا قياناتتان قازاق ولگەن!
         كوك تۋدىڭ قاسيەتتى كيەسى اتار،
         سابىنان ۇستاماساق تازا قولمەن! – دەگەن جولداردى، «تاۋىپ ايتىلعان ءسوز! مەملەكەتتىك تۋدىڭ سابىن تازا قولمەن ۇستاۋ دەگەن وي قازاق ولەڭىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى ايتىلىپ كورگەن ەمەس» دەپ وتە جوعارى باعا بەردى!..

ول ماقالالاردى وقىعان شىعارسىز؟ قالاي قابىلدادىڭىز؟

– -«ەرلىككە ەسكەرتكىش» دەگەن كىتاپ ەكى بولىمنەن تۇرادى. جاقىندا، استاناداعى «فوليانت» باسپاسىنان شىقتى. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىپ جاتىر عوي...

جاسىراتىنى جوق، كەيدە كىتاپ مارتەبەلى سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتقان كەزدە، اعايىننىڭ اق تىلەگى بولادى. ءسال كوتەرىپ ايتقاندارى شىعار. قالاي دەگەنمەن، جىلت ەتكەن جاقسى جاعى بولۋى مۇمكىن. جوق جەردەن ەشكىم ەشنارسە ايتپايدى. ازىن-اۋلاق ەڭبەگىم بار بولار... جاقسى نيەتتەن تۋعان ماقالالار عوي. بالكىم مەنى، اق تىلەكتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ارتىق ماقتاپ تا جىبەرگەن شىعار. ءبارىنىڭ پىكىرىنە العىس ايتام. بۇل قۇرمەتتى – ەڭبەگىمە بەرىلگەن اۆانس دەپ قابىلدايمىن. كىسىنىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. وعان ماساتتانىپ، داندايسۋدان  اۋلاقپىن. اسىرا ايتقان پىكىرلەرىن اقتاپ، الداعى ۋاقىتتا جوعارى دەڭگەيدەن كورىنۋگە تىرىسام.

– «وقىماسا وي توقىرايدى» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. جاقسى ولەڭ، جاقسى شىعارما ىزدەنگەننەن، ەرىنبەي ەڭبەكتەنۋدەن تۋادى. شالدىقپاي شابۋ، ءار شىعارما سايىن وسە ءتۇسۋ تالانتقا بايلانىستى. ايتىڭىزشى، ءالى دە جازارىڭىز بار شىعار...

– اللاعا ءتاۋبا، جازاتىم دۇنيەم كوپ. اياقتالماي جاتقان تۋىندىلارىم دا مول. كەيىنگى جىلدارى پوەما مەن داستاندارعا كوپ كوڭىل ءبولىپ كەتتىم دە، جەكە ولەڭدەرىم قالىپ جاتىر.

– قانشا پوەما جازدىڭىز؟

– جيىرمادان اسا پوەمالارىم جارىق كورگەن ەكەن. سوعان قاراپ، مەنى ەپيك اقىن دەپ ءجۇر. قىسقا ولەڭدەرىم دە بارشىلىق. بارىنە ۇلگەرە الماي جاتىرمىن. قازاق باتىرلارىنىڭ ءبارىن بولماسا دا، سوڭعى ءۇش عاسىرداعىلارىنىڭ ءبىرازىن جازسام، ەلدى-جەردى سۇيۋگە، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلۋگە، وتانشىلدىققا تاربيەلەۋگە ۇرپاققا پايداسى تيە مە دەپ ويلايمىن. تالانتىم تاسىعاندىقتان، بولماسا اتىمدى شىعارايىن دەپ وتىرعام جوق. كەشەگى سوۆەت كەزىندە قابانباي، بوگەمباي بابالارىمىزدى، قىزىلورداداعى جانقوجا باتىردى، كەنەسارى قاسىمۇلىن اۋىزعا الدىق پا؟

– باستاعان پوەمالارىڭىز بار ما؟

بەس-التى پوەمانىڭ باسى كورىنىپ تۇر. بىرەۋىنىڭ باسى جازىلعان، ەندى بىرەۋى تولىعىمەن اياقتالماعان، كەيبىرى ورتاسىنا كەلىپ توقتاپ قالعان.

سوڭعى 7-8 جىلدا جازىلعان ولەڭدەرىمنىڭ كوبى ەشقايدا جاريالانعان جوق. كەيدە قالىڭ قاعازدىڭ اراسىنان تاۋىپ الىپ، قۋانىپ جۇرەم. جازامىن دا تاستاي سالام. انەۋ كۇنى ءبىراز ولەڭىمدى تاۋىپ الدىم. سويتسەم، جازعام دا ۇمىتىپ كەتكەم. تۇنىمەن جازىپ-جازىپ، ءبىر جەرگە قويا سالعام، سولاي قالعان. سولاردىڭ ءبارىن جيناسام ءبىر كىتاپ شىعاتىن ءتۇرى بار. مەن كىتاپ شىعارۋ جاعىنا كەلگەندە سالاق اداممىن.

– قولجازبالارىڭىزدى ۇقىپتاپ جيناپ، كىتاپ ەتكەننەن گورى ولەڭ جازا بەرەسىز-اۋ، ءسىرا...

– ەل كوپ  تومدىقتارىن شىعارىپ جاتادى. مەن بولسام، قولىمدا بارىن جيناقتاۋعا، باسىن بىرىكتىرۋگە جوقپىن...

– جەڭگەمىز ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا قالاي قارايدى؟

– جەڭگەڭنىڭ كۇيەۋى اقىن بولسا، كىتاپتارى شىعىپ جاتسا، ارينە دۇرىس قارايدى. ول كىسىنى ولەڭ جازىپ ءجۇرىپ الدىق قوي.

– جەڭگەيگە ولەڭىڭىزدى وقيسىز با؟

وقيمىن. اقىننىڭ ايەلى اقىن بولماسا دا، اقىندىققا جاقىن بولادى. كۇندە ولەڭ وقي بەرسە، كەلمەي، قيىسپاي تۇرعان جەرىن ءبىلىپ الادى. ارينە، ولەڭ جازعان سوڭ، ەڭ اۋەلى ايەلىڭە وقيسىڭ، قابىرعاعا وقىمايسىڭ عوي... مەن ءوزى 18 جاسىمدا، 1968 جىلى ۇيلەنگەم...

– 42 جىل بولعان ەكەن.

– ەندەشە سول 42 جىل بويى قۇلاعىنا ىزىڭداپ، ولەڭ وقۋمەن كەلەم. بۇرىن «مىنا جەرىڭ بىلاي» دەپ ايتاتىن. «سەن نەمەنە؟» دەپ ۇرسىپ تاستايمىن عوي. كەيىننەن ايتپايتىن بولدى. «وي، نەگە پىكىر ايتپايسىڭ؟» دەسەم، «ويباي نەم بار، بالەگە قالامىن» دەيدى...

– شەكسىزدىك، ماڭگىلىك تۋرالى تولعانىپ كوردىڭىز بە؟

– و-و! بۇل مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن تاقىرىبىم. ماقتانعانىم ەمەس، مەن فيلوسوفيانى قۋاتىن بولسام، فيلوسوف بولار ەدىم. اقىننىڭ ءبارى فيلوسوف قوي. فيلوسوفياسى جوق اقىن – اقىن ەمەس! مەن كەيدە تەرەڭ ويلارعا بەرىلەم. جاس كەزىمدە انتروپولوگ بولعىم كەلدى. «باس سۇيەكتەر» پوەماسىن جازىپ جۇرگەنىم سودان. ماتەماتيكانى جاقسى كورۋشى ەدىم. سودان سوڭ الەمدى ارالاعىم كەلەدى. كەزبەلەر تۋرالى شىعارمالاردى قىزىعىپ، كوپ وقيمىن. ويتكەنى، انا ءومىردى... باسقا ەل، باسقا جەر... كىتاپ وقىپ وتىرعاندا سولاردى كوز الدىما ەلەستەتەم...

– جاقسى كىتاپتان الار اسەر عاجاپ قوي؟

– عاجاپ! كىتاپ – قازىنا! بايلىق! ادال دوسىڭ! جان سەرىگىڭ!..

ال شەكسىزدىككە كەلەتىن بولساق، بۇل مەنىڭ ءبىرازدان بەرى ميىمدى قاتىرىپ جۇرگەن دۇنيە. «شەكسىزدىك» دەگەن پوەمانى جيىرما بەس جاسىمدا باستاعان ەدىم، ءبىراز جەرىنە كەلدىم. سودان «شەكسىزدىكتى» تاستادىم، شامام جەتپەدى. شەكسىزدىك تۋرالى ويلاي بەرسەڭ، ادامدى جىندى قىلادى... ماسەلەن، كەڭىستىك... ۇشىپ كەلە جاتىرسىڭ – كەلە جاتىرسىڭ... ءبىر جەرگە تىرەلدىڭ دەلىك. ار جاعىندا نە بار؟ ار جاعىندا تاعى بىردەڭە بار. ونىڭ ار جاعىندا نە بار؟ تاۋسىلمايدى عوي. سودان شەكسىزدىكتى قۋالاي-قۋالاي كەلەسىڭ دە، ءوزىڭنىڭ وسى جەردە وتىرعانىڭا ءوزىڭ كۇمانداناسىڭ. وسى مەن بارمىن با، جوقپىن با؟ بۇل تىلسىم...

– جۇمباق... ول جۇمباق – ءبىر اللاعا ءمالىم...

– دۇرىس ايتاسىڭ... ويلاي بەرسەڭ، ادامنىڭ ميى جەتپەيدى... سودان دا «شەكسىزدىك» اتتى پوەمامدى جازا المادىم، اۋىرىپ قالاتىن بولدىم دا، توقتاتتىم... ارى قاراي «باس سۇيەكتەر» دەگەن پوەمامدى جازىپ كەتتىم...

– «التىن تامىر» جۋرنالىن شىعارۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ حابارلاسىپ، حات جازىپ قولداۋ بىلدىرگەن وقىرماندار بار ما؟ تارالىمى قانشا؟

– «التىن تامىردىڭ» تيراجى 2 مىڭ. نەگىزى 1700-ءدىڭ ماڭايىندا. قالعان دانالارىن اۆتورلارىمىزعا، سۇراعان ادامدارعا بەرەمىز.

بۇل جۋرنالدىڭ شىعۋىنا يدەيا بەرگەن، قر اقپارات جانە مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد باۋىرىم.

– سودان...

– جۋرنالدى تىركەتتىم... اناۋ سوۆەت كەزەڭىنەن، ودان ارعى ۋاقىتتاردان بەرى جارىق كورمەي، جاتىپ قالعان قانشاما قولجازبالار بار. مەن سونداي دۇنيەلەردىڭ اراسىنداعى تاتىمدىلارىن شىعارعىم كەلدى. «التىن تامىردى» وقىرماننىڭ قالاي قابىلداپ جاتقانىن بىلمەيمىن. ازىرشە «جامان» دەگەن ءسوز ەستىگەنىم جوق. قولىمىز قىسقا. «ەسكىرمەيتىن ەسىمدەر»، «اتا تاريحىنىڭ بايانى» ت.ب. ايدارلار اشتىق. قازاقتىڭ تاريحى اسا باي، اۋىزشا تاريحىمىز ءالى جازىلىپ بىتكەن جوق. كوپتەگەن ادامداردى سويلەتىپ جاتىرمىز. مىنا ارقاداعى قاناي بي، تاناي مىرزا. جۋىقتا عانا سادۋاقاس قاجى عىلمانيدىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرىن جاريالادىق. ول ولەڭدەردى بەلگىلى عالىم، ف.ع.د، ديحان قامزابەك الىپ كەلدى.

– بەلگىلى ءدىني عۇلاما، تەولوگ، كەزىندە قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ قازيى بولعان، 1949 جىلى سوۆەت بيلىگىنىڭ نەشە ءتۇرلى كەدەرگىلەرىنە قاراماستان مەككەگە بارىپ قاجىلىق پارىزىن وتەگەن ادام عوي.

– ءيا، سول كىسى. ودان وزگە قانشاما تۇلعالارىمىز بار. تارباعاتايدا اتىلىپ كەتكەن كارىباي تاڭاتاروۆ، كوكشەتاۋدا تۇرعان ناۋان حازىرەت، شىڭعىستاۋدا وتكەن ەر تاۋكە – تاۋكە باتىر. ەل ىشىندەگى ەسكى سوزدەر... بۇلاردى ءبىز بىلگەنمەن، حالىق ءالى بىلمەيدى. وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، جۇيەلەپ بەرۋ ويىمىزدا بار. جارىق كورمەگەن روماندار... «جاس وركەن» دەگەن ايدارمەن جاستاردى دا جاريالاپ جاتىرمىز. ماتەريالدار كوپ. جوعارىدا ايتتىم عوي، جۋرنال قالىپتاسقانىمەن، قارجىمىز قالىپتاسپاي جاتىر... قاراجات ىزدەۋگە، جۋرنال تيراجىن مولايتۋ ماقساتىندا جاقسى جۋرناليستەر، ىسكەر مەنەدجەرلەر الايىق دەسەك، جالاقىمىز تومەن. ەشكىم كەلمەيدى.

«التىن تامىر» جۋرنالىنىڭ جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولعان، قول ۇشىن بەرگەن، العاشقى سانىن شىعارىپ بەرگەن مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ىنىمە العىس ايتامىن. كوپ راحمەت!

– نەس-اعا، وزىڭىزگە ءمالىم، بيىل شىعىس قازاقستان وبلىسىندا تابيعي اپاتتار كوپ بولدى. ەل قينالدى، كۇيزەلدى... ەستىپ-ءبىلىپ، جۇرەگىڭىز اۋىرعان شىعار...

– مۇنداي تابيعي اپاتتار دۇنيە جۇزىندە مولايىپ تۇر. اللا سوڭىنىڭ قايىرىن بەرسىن!.. قىزىلاعاش وقيعاسىن بىلەسىڭ. قابىرعامىز قايىستى... ەلدىگىمىزدى كورسەتتىك... ۇكىمەت تە ايانىپ قالعان جوق. سونىڭ ناتيجەسى قانداي! قازا بولعان ادامداردىڭ توپىراقتارى تورقا بولسىن!.. سوڭىندا قىزىلاعاش قايتا گۇلدەدى! قىزىلاعاش قايتا كوكتەدى! وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكىتىڭ ارقاسى!

شىعىس قازاقستان وبلىسىندا دا تابيعي اپات سۇمدىق بولدى. تەلەارنادان كورىپ وتىردىق. وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ باياعى باتىرلارشا كۇن دەمەي – ءتۇن دەمەي ەڭبەك ەتتى. ەلدى جۇمىلدىردى، ۇيىمداستىردى، قاداعالادى! ءوزى باسى-قاسىندا ءجۇردى.

ءبىز دە قاراپ جاتپادىق. اپاتتى ەستي سالا، استاناداعى شىعىستىڭ جىگىتتەرى جينالدىق. مۇحتاربەك ءامىرحانوۆ، ەرلان سەرعازيەۆ، بولات سادىقوۆ، تاعى باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتار جينالىپ، «اقسۋاتتى قورعاۋ» قورىن قۇردىق. اقشا جينادىق، 3-4 «كاماز» ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك جىبەردىك. ونى باقىتبەك قاپەزوۆ دەگەن جىگىت اپارىپ تاپسىردى. «فوليانت» باسپاسىنىڭ باسشىسى نۇرلان يسابەكوۆ جۇك كولىكتەرىن بەردى. قولىمىزدان كەلگەنشە ايانىپ قالعان جوقپىز. ءوز باسىم بىرنەشە رەت تەلەديداردان سويلەدىم. مەن ەڭبەك ەتەتىن استاناداعى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنداعى ادامداردىڭ الدى 5, سوڭى 2-3 كۇندىك جالاقىمىزدى «اقسۋاتتى قورعاۋ» قورىنا اۋداردىق. ول قارجىنى مەن ءوز قولىممەن اپارىپ تاپسىردىم.

– وتباسىڭىز، بالالارىڭىز تۋرالى بىلۋگە بولا ما؟

– اكەم قازىر 84 جاستا، شەشەم 80-گە تايادى. مەن ءۇيدىڭ ۇلكەنىمىن. اكەم شوپشەگىن، مەن شوبەرەمدى كورىپ وتىرمىن. بەس بالام بار. نەمەرەلەرىم بار، شوبەرەمدى ايتتىم. ءبارى دە اللانىڭ بەرگەنى! قازاق بالالارىنىڭ سانىن ايتپايدى عوي... تاۋبە، قۇدايعا! بالالارىم دا، نەمەرەلەرىم دە، شوبەرەم دە قازاقشا سويلەيدى. شوبەرە كەلىنىم، كوكشەتاۋدىڭ قىزى، قازاق ءتىلىن بىلمەيدى ەكەن... ۇيرەنىپ ءجۇر... ءبىر-ەكى كۇيەۋ بالام دا ارالاستىرىپ سويلەيتىن، قازىر قازاقشاعا اعىپ تۇر...

ءاسىلى، كوپ ايقايلاي بەرمەي، انا ءتىلى ماسەلەسىن اركىم ءوز وتباسىندا شەشۋى كەرەك!..

– ادامنىڭ قاي مىنەزىن ۇناتاسىز؟ قاي مىنەزىنەن جيىركەنەسىز؟

– مەن بالا كەزىمنەن ءۇش قاعيدامەن ءومىر سۇرەم.

ءبىرىنشى  - ۇرلىق جاساما، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما!

ەكىنشى – ساتقىن بولما! ەلىڭدى، جەرىڭدى، دوسىڭدى ساتپا!

ءۇشىنشى – وتىرىك ايتپا!

پەندە بولعان سوڭ، ادام بويىندا كەمشىلىك-قاتەلىكتەر كەزدەسەدى. بىراق وسى ۇشەۋىنە بەكەمدىك تانىتساڭ، ءبارى دۇرىس  بولادى.

اڭگىمەلەسكەن تولىمبەك ءابدىرايىم.

استانا.

09.09.2010.

Abai.kz