اتام قازاقتىڭ «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، ءيتى قارا قاسقا...» دەگەنىن، «ەل باسقا، بيلىك باسقا، ءبىر-ءبىرىن قاراماسا...» دەسەم قالاي بولار ەكەن دەپ ويلانىپ وتىرىم؟! ويتكەنى، بيلىكتەگىلەردىڭ جانە ءىرى بايلاردىڭ ءبىر جەرگە-ەلگە بارۋى بولەك تە، جاي حالىقتىڭ بارۋى مۇلدە بولەك قوي! انالاردى قارسى الۋشىلار اياعىن جەرگە تيگىزبەي قولپاشتايدى، سوندىقتان تۇگەل جاعدايدى تىپتەن بىلمەيدى دە، بايقامايدى دا، كورمەيدى! ال مىنالاردى، ياعني، ءوز بەتىمەن جۇرگەن كوپشىلىكتى ولاي قارسى الاتىندار جوق، سوندىقتان ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى. بىراق، كوپشىلىك دەپ بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن، ويتكەنى، بيلىكتىڭ تۇسىنبەيتىن ءبىر نارسەسى – ناعىز حالىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ وسى كوپشىلىك ارقىلى قالىپتاساتىندىعى! مىڭ جەردەن اسسامبلەيالار، حالىقارالىق ۇيىمدار ت.ب. اشىپ «ءبىز كەرەمەتپىز، الەمدە جوق حالىقتار دوستىعىنىڭ جاسامپاز-زەرتحانا-ۇياسىمىز...ت.ب.» دەپ قانشا جەردەن جار سالساڭدا ءبىر كۇندەرى، ءبىر اۋىلدا، كەشە عانا قۇدا-جەگجات بولىپ ارالاسىپ كەتكەندەر ۇلتارالىق تۇردە قىرىلىسىپ قالعاندا، «بۇل بالانى كىم تاپتىعا» ۇشىرايتىنىنىمىز دا سوندىقتان!   

ەلىمىزدە، ەكونوميكالىق جاعىنان وتە پايدالى تۋريزم سالاسىن بارىنشا دامىتۋعا مۇددەلىمىز، الايدا، ونىڭ داميتىنى دا ات توبەلىندەي بيلىكتەگىلەردىڭ، بايلاردىڭ اندا بارىپ، مىندا بارىپ، حاحالاپ ءىشىپ-جەۋىندە ەمەس، وسى كوپشىلىكتىڭ ارەكەت-اسەرى، بارىس-كەلىسى ەكەندىگىن تۇسىنگەن دۇرىس-اۋ!

كەيىنگى كەزدە وزبەك باۋىرلارىمىزدىڭ ءومىردىڭ ءار سالاسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. مىڭ رەت ەستىگەنشە، ءبىر رەت كورگەن جاقسى دەگەندەي، بيىل ادەيى ءوز بەتىمشە بارىپ، ارالاپ قايتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى (وعان باقىت ر. اعانىڭ «...سەن باسقا جاقتى قوي، وسى كورشىلەرگە بارىپ كەلشى، سوسىن جولساپار ەسەبىڭدى ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزەمىز...» دەگەن ءسوزى دە تۇرتكى بولدى). الماتىدان تۋريستىك فيرمالاردىڭ ءار ادامعا سۇرايتىن قارجىسىنا ءوز بەتىڭشە بارساڭ، كەم دەگەندە ەكى ادامعا بارىپ قايتقانعا تۋرا سول اقشا مولىنان جەتەتىندىگىنە الدىن-الا قانىق ەكەندىگىمدى ايتا كەتۋىمە دە بولادى (ارينە، سونشالىقتى قىمبات ىردۋ-دىردۋ-شوۋلارعا قۇمار بولماساڭ).

سونىمەن، كورگەن-ەستىگەندەردىڭ جاقسى-جامان جاقتارىن تەرمەلەي وتىرىپ، بارلىق الەمدەگى جۇرتقا بىلاي دا بەلگىلى كەرەمەت جادىگەرلەردى-قۇرىلىستاردى تىزبەلەي بەرمەي، «جاقسىنى ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەگەندەي وزىمىزدە كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەردىڭ ورىنىن قالاي تولتىرۋ تۋراسىنداعى ويلارىممەن بولىسە كەتسەم ەش وقاسى جوق شىعار.

كولىك-لوگيستيكا جانە تازالىق ماسەلەسى

باۋىرلاس ەلدىڭ باس قالاسى تاشكەنگە بارۋ جولدارى جەتكىلىكتى عوي (تىكەلەي قاتىناستى اۋە، تەمىر جول، اۆتو...), سونىڭ نەگىزگى ءبىرى رەتىندە «جىبەك جولى» (بۇرىنعى چەرنياەۆكا) ءوتۋ ورنىنا شىمكەنتتەن بارۋ اسا قيىندىقتار تۋعىزبايدى. ءبىراز ۋاقىتىم بولعان سەبەپتى اتاقتى سارىاعاشتا ءبىر-ەكى كۇن دەمالسام دەگەن ويمەن جارنامالارداعى ادرەستەردىڭ بىرىمەن حابارلاسىپ ەدىم، جاس جىگىت «كەلىڭىزدەر، قوناق ۇيگە تۋرا ارزان باعاعا الىپ كەلەتىن تانىس تاكسيستەرىمىز دە بار...» دەپ قۇراق ۇشىپ جاتتى. شىنىمەن دە سولاي، بىراق، ءبىر وكىنىشتى جەرى ساۋىقتىرۋ ورىندارى كەمىندە بەس كۇنگە قابىلدايدى ەكەن، ارەڭ دەگەندە ءۇش كۇنگە كەلىستىك. مەنىڭ ويىمشا ونداعىلار قانشا كۇنگە بولسا دا، تىپتەن جارتى كۇن بولسىن، قابىلداۋعا دايىن بولۋى قاجەت (كەلۋشىلەردە ءارتۇرلى جاعدايلار بولادى). سارىاعاشتان «جىبەك جولىنا» بارۋ دا قولجەتىمدى، ونداعى اقشا ايىرباستاۋ، تاماقتانۋ ت.ب. كوپشىلىك ورىندارى ءالى دە بولسا جاڭارتۋدى، تازارتۋدى، جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتەدى دەسەم قاتەلەسپەيمىن (الدىن-الا ايتسام كورشىلەردە الدەقايدا تازا، جاقسى).

كەدەننەن ءوتۋ ادام كوپ بولسا ءبىرتالاي ۋاقىت ۇستايدى، ال نەگىزىنەن قىزمەتكەرلەرىمىز ءتارتىپتى كورىندى. ءتارتىپتى بۇزاتىن سول ارى وتۋشىلەر، كەزەك ساقتاماي ۇيمەلەۋ، ارتىق سوزدەر، كەلەڭسىز قىلىقتار...

وزبەكستان جەرىنە وتە سالىسىمەن كورىنەتىن سۇرەڭسىز جاعداي رەتىندە قايىرشى-ساتۋشى لولىلار مەن كەي تاكسيستەردىڭ قىلىقتارىن ايتا كەتكەن ءجون. بىزدە دە وسى ماسەلەنى جەڭۋىمىز كەرەك-اق! اسىرەسە، وزىمىزدەگى تىم جالماڭداپ مازاڭدى الاتىن تاكسيستەردى ءبىر جونگە كەلتىرگەن ابزال، ارينە، ولارعا دا قويار كىنا جوق، سونىسىمەن ناپاقاسىن اجىراتىپ ءجۇر! الايدا، تۇسە قالعانداعى ەلدىڭ بەت-بەينە-ءيميدجىنىڭ ءوزى دە وسىدان قالىپتاسادى، ولاي بولسا، بيلىك سول تاكسيستەردى تۇگەل ەسەپكە الىپ، ءبىر توپقا جيناستىرىپ، تارتىپكە كەلتىرىپ، باقىلاۋعا العان دۇرىس بولار ەدى (ۇلكەن ماسەلە، ونداي ىزگى ءىس ءبىزدىڭ ادەتىمىزشە بيۋروكراتياعا ۇشىرىپ، شتات كوبەيىپ، كەرىسىنشە اسەر ەتىپ باعانى كوتەرىپ ەمەس، ءوز-ءوزىن قامتاماسىز ەتەتىندەي جاعدايدا بولۋى ءتيىس! مىسالى، ءار بەكەتتەردە تاكسيستەرگە 200-300 تەڭگەدەن سىپىرىپ، ادام تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن «پوسادششيكتەردى» كورەسىڭ، ولاي بولسا بيلىكتىڭ دە الارى سول مولشەردەن اسپاۋى ءجون...). بۇل جەردە نەگىزگى ايتپاعىم (جولاقى، سەرۆيس), اسىرەسە، شەتەلدىك تۋريستەرگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن، بار جاعداي جاسالار ەدى.

بۇندا تاكسي جالداعاندا الدىمەن بارلىق جاعدايدى ءبىلىپ الىڭىز، ايتپەسە، اپارعان سوڭ، «مەن ول باعانى ءبىر جولاۋشىعا ايتقام، سىزدەر مىنانشاسىزدار، پالەنشە تولەڭىز...» دەپ تۇرىپ الادى (ارينە، بارلىعى ەمەس، ءىشىنارا سوندايلار كەزدەسەدى). وتىرعىزعانشا استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ، مىنگىزىپ العان سوڭ، كوزقاراسى وزگەرىپ شىعا كەلەتىندەر دە بار، جالپىعا ءتان پەندەشىلىك دۇنيە عوي! تۇنگى كەزدە باعانى ارتىق ايتسا، ءبىلىپ تۇرساڭ، دۇرىس-تۋراسىن ايتساڭ ساۋدالاسقانعا ەشكىم رەنجىمەيدى، ءبىر-ەكى جەردە «وزدەرىڭدىكىنە بىلاي باعا، بىزگە قىمباتىراق ايتقاندارىڭ باۋىرلاسپىز دەگەنگە جاتا ما...» دەپ كەيبىرەۋلەرگە ساۋدەگەرى بولسىن، تاكسيسى بولسىن، ادەيىلەپ ءازىل-قالجىڭى ارالاس ۇرسىپ قويعانىم دا بار. بۇندا ايتپاقشىداي، «تۋريستىك پوليتسيانى» دا كەزدەستىردىك، بار تۋىنداعان قيىندىقتاردى سولارعا ايتساڭ بولادى.

جالپى العاندا باۋىرلاستارىمىزدا كولىك ماسەلەسى جاقسى جولعا قويىلۋعا بەت بۇرعانى بايقالىپ تۇر: تاشكەن-سامارقان باعىتىنا پوەزدبەن باردىم، مەنىڭشە، الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ ساندارىن كوبەيتەتىن بولار. سامارقاندتان بۇقاراعا تاكسي جالداپ، جوعارىدا ايتقاندارىمىزدىڭ ءبىرازىن باستان كەشىرۋگە تۋرا كەلدى. بۇقارادان تاشكەنگە اۆتوبۋسپەن ءجۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، اۆتوبۋستىڭ اتى اۆتوبۋس، ءبىراز شارشايسىڭ دا.

قالا ىشىندە مارشرۋتتىق اۆتوبۋستار توقتاۋسىز ءجۇرىپ تۇر. تاشكەن مەتروسى وتە ىڭعايلى، وتە ارزان جانە ستۋدەنت-وقۋشىلاردىڭ، ت.ب. قاراپايىم جۇرتتىڭ سۇيىكتى دە، قولجەتىمدى كولىگى ەكەنى داۋسىز (كوپتەگەن ميلليونداعان سۋمعا ۇيرەنىپ قالعان باسىمىز، تەمىر تيىندى وسىندا كوردىك).

بىزدەگى قۇردىمعا كەتكەن ۇلكەن ءبىر پروبلەما جول بويى، قالالارداعى دارەتحانا بولسا، وندا ەلدى-مەكەندەر جاقىن بولعاندىقتان ونداي قىسىلىس اسا بايقالمايتىنداي، اسا ءجيى بولماعانمەن ءار-جەردەن اقىلى، تازا «حوجەتحانالاردى» بايقادىق (دەگەنمەن كوپشىلىككە ارنالعان تەگىن حوجەتحانالارىن كوبەيتكەن دۇرىس شىعار).

وزبەكستاننىڭ قاي قالاسىندا بولسىن، كوشە-اۋلا تازالىعى بىزگە قاراعاندا جاقسى ەكەنى بىردەن سەزىلەدى، كوزگە ۇرادى. ەرتەڭگى ۋاقىتتا شاعىنداۋ اۋىلداردا اۋلاسىنا قوسىمشا كوشەنىڭ ورتاسىنا دەيىن سىپىرىپ جۇرگەن جاس ايەلدەردى دە بايقادىم...

قۇرىلىس-ارحيتەكتۋراسىندا ەرەكشە تالعام بار، تۇنگى تاشكەندە قىدىرىپ ءجۇرىپ، ۋازىرلىك-مينيسترلىكتىڭ اينالاسىن، ماڭىنداعى بىرنەشە قىدىرۋ الاڭدارىن تۇگەلدەي كوردىك دەۋگە بولادى. اياق جولدارعا توسەلگەن تاس توسەنىشتەر (اسا قىمبات ءمارمار، پليتالار عانا ەمەس ورتاشا باعاداعىلاردى دا، دۇرىستاپ، سانىمەن ورنالاستىرساڭ ەرەكشە موزايكا قۇراستىرۋعا بولاتىنىن بايقايسىڭ. ءساندى، جاقسى كوڭىل سىيلايدى), سۋبۇرقاقتار، ارينە گۇل مەن ءتۇرلى وسىمدىكتەر ەرەكشە جاقسى اسەر ەتەدى. ءار قالادا ورتالىقتان بۇرىلىڭقىراپ شاعىن، تار كوشەلەرمەن جۇرەر بولساڭ، قاپتالدارداعى ءتۇرلى جەمىستەر باۋدا ءوسىپ تۇرعانداي! اتتەڭ دەپ، بۇرىنعى الماتىنى ەسكە الدىم...

كوزگە تۇسكەن جالپى ەكونوميكالىق وزگەرىستەر

كەڭەستىڭ كۇپىسىنەن بىرگە شىققان، باۋىرلاس ەلدەر بولا تۇرىپ، وسى وزبەك-قازاق اراسىنداعى ەكونوميكالىق جاعدايلار تۋرالى ءتۇرلى سوزدەر جەتكىلىكتى-اق، وعان سەبەپكەر ەلدەردىڭ العاشقى تاۋەلسىزدىك جىلدارداعى ديكتاتورلىق جۇيە باسشىلارىنىڭ اسەرى ەكەنى ءسوزسىز. ونىڭ ىشىندە، «...سەنىڭ ادامدارىڭ ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىستا; ءوز ەلىن ساتىپ وتىرعاندارمەن قالاي بىرىگەرسىڭ; بالاسىنىڭ بالاسىنا دەيىن كەتكەن شەتەلگە قارىزدار; بىزگە سالىنۋعا ءتيىس اۆتوزاۆود بيلىكتەگىلەر پارا سۇراعانىنا بايلانىستى قاشقان ەكەن...» ت.ب. تولىپ جاتقان ءتۇرلى سوزدەر ەل اراسىنداعى باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ورناۋىنا وڭ اسەر بەرمەگەنى انىق. قالاي بولعانىمەن قازىرگى كۇندەگى وزبەكستاننىڭ قازبا بايلىقتاردى ساتۋعا باعىتتالماعان (التىن ەكسپورتىنان باسقا) دامىپ كەلە جاتقان كاسىپتىك ەكونوميكالىق الەۋەتى سەزىلىپ تۇر.

ەلدەگى اۆتوپارك وزدەرى شىعارعان سەبەپتى اجەپتەۋىر جاڭارعان، قولى جەتكەن ادامدار «قىمباتتاۋ، بىراق وزىمىزدىكىن الامىز» دەسەدى. شىعاراتىن ماشينانىڭ تەك قۇراستىرۋ عانا ەمەس، كوپتەگەن بولشەكتەرىن وزدەرى جاسايتىندىقتارى وتە ۇلكەن جەتىستىك! بىزدەگىدەي ەسكى-قۇسقى جوق، «قايتسەڭدە رەسەيدىڭ كولىگىن مىنەسىڭنەن...» دە قۇتىلعان. جولدار، ۇيلەر قارقىندى تۇردە سالىنىپ، جوندەلىپ جاتىر. ءبىر تاڭقالعانىم سامارقاند ورتالىعىنداعى كوپىر-جولايرىقتى قىتايلىقتاردىڭ سالىپ جاتقانى بولدى، كىم ءبىلسىن، ساياسات بولار. (بۇل جونىندە ءبىراز ادامداردان «قىتاي تاۋ جاقتاعى كورشىلەرىڭدى بار جاعىنان باعىنىشتى ەتتى، سەندەر شە جۇتىلۋدان قورىقپايسىڭدار ما» دەپ سۇراعان دا ەدىم، حابارسىزداۋ، ەكىۇشتى تۇردە جاۋاپ بەردى...).

بۇرىلىس، تار كوشەلەرگە بۇرىلعانداعىم ەل تۇرمىسىن كورۋ بولاتىن ء(ۇي-قورشاۋ، اۋلاسى ايقىنداپ تۇرادى عوي), تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى كوپتەن بەرى قالالىقتار ەكەندىكتەرىن ايتتى. وسى جەردە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇيدى جەكەشەلەندىرىلگەن كەزدەگى وڭباي ۇتىلعانى تاعى ەسكە ءتۇستى. بىزدەگى قالالىقتاردىڭ تۇگەلدەي دەرلىگى باسقالار ەدى عوي، اۋىل قازاعى ۇيلەرىن تۇككە تۇرعىسىز باعاعا ساتىپ، كەيدە بوسقا تاستاپ تا، سەندەلىپ-ۋربانيزاتسيامەن قالاعا اعىلعاندا ولار ونداعى ۇيلەرىن اسپانداعى باعامەن ساتىپ، اياق استى بايىپ كەتكەندىگى دە ۇمىتىلماس سوققى ەدى...

ساۋداعا ەجەلدەن بەيىم حالىق قوي، تاشكەن-سامارقان-بۇقارانىڭ «چورسۋ ت.ب. كوتەرمە-جايما بازارلارىنان نە كەرەك بولسا تاپقاندايسىڭ. وزبەكستاننىڭ ءوزى شىعارعان توۆارلارىنىڭ باعاسى الدەقايدا ارزان، ال شەتەلدىك زاتتار سول الماتىمەن شامالاس. جەڭىل ونەركاسىپ توۆارلارىنىڭ تۇرلەرىن كورىپ، ىشكيىم شىعارا الماي وتىرعان وزىمىزگە ەرىكسىزدەن كۇيىنەسىڭ. گۋر-امير، رەگيستان سياقتى جەرلەردىڭ بارىندە تاماقتانۋعا، ساۋدا جاساۋعا تۇگەلدەي جاعداي جاسالىنعان. ادەمى تالعامداعى، ۇلتتىق ناقىشتاعى ءتۇرلى پىشاقتار، اشەكەي بۇيىمدارىن ت.ب. سوعاتىن ۇستا-شەبەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى سۇيسىندىرەدى.

مۇندا كەز كەلگەن جەردە تەمەكى ساتىلمايتىن بولىپتى، العىڭ كەلسە ارنايى «ۆينو-ۆودوچنىي» دۇكەندەردى ىزدەيسىڭ. جالپى العاندا، بىزدەگىدەي تەمەكى بۇرقىراتقاندار ازايعان، الدە، ناسىبايعا كوشكەن با...

كولىكتە كەتىپ بارا جاتىپ قاراعاندا، اينالاداعى ءتۇرلى باۋ-باقشانىڭ ماۋەلەرى كوز تارتارلىق، قورشالعان، كۇتىمى جاقسى. قاتارداعى ادامداردان جەردى كىم يگەرىپ، قالاي مەنشىكتەنەتىنى جانە قارجىلاي كومەك-سۋبسيديا، نەسيەلەر تۋرالى سۇراستىرعانىممەن، ماردىمدى جاۋاپ الا المادىم، ايتەۋىر، «فەرمەر بولام دەگەندەرگە وكىمەت جەر بەرەدى...» دەگەننەن اسپادى. ەگىس القاپتارىندا قول ەڭبەگىنىڭ دە ۇلەسى ازىرگە كوپ ەكەنى بايقالادى. ءشولدى ايماقتاردا جەر استى سۋلارىن بۇرعىلاپ شىعارىپ، پايدالانۋ جاقسى جولعا قويىلعان. ارىقتار جۇيەسى تاماشا كۇتىمدە، اينالاسى ءارامشوپ، قوقىستان تاپ-تازا! نەگىزگى تاماقتارى بولعان سوڭ با ەكەن، الدە ۇكىمەت كومەك-قارجى كورسەتەدى مە، بيداي-ۇندى سىرتتان الىپ وتىرعانىنا قاراماستان نان باعاسى بىزدەردەن ارزان، ال ەت ءبىراز قىمباتتاۋ.

...ءتۋريزمدى دامىتۋداعى تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە تاماقتانۋدى ۇيىمداستىرۋ دەسەك، بۇندا ونداي قيىندىقتار جوقتاي! تاشكەندەگى الىپ «بەسقازان» پالاۋ ورتالىعىندا ءبىر مەزەتتە بەس جۇزدەي ادام تاماق ءىشىپ وتىر دەگەنمەن كەلۋشىنى مۇلدە كۇتتىرمەيدى. اينالاسى 15-20 مينۋتتىڭ ىشىندە تاپسىرىسىڭدى ءتامامداپ بەرەدى. ءبىر قۋانتارلىعى، ەلدە «بەشبارماق» يدەياسىنىڭ الدىڭعى ورىندا ەكەندىگى بولدى، پالاۋعا قوسا زىر جۇگىرگەن ۇل-قىز داياشىلار (ولاردىڭ تابىستارى قالاي ەكەنىن سۇراي المادىم) «قازى سالايىق پا، وتە ءدامدى، جەڭىزدەر...» دەپ قويادى. وسى جەردە ۇمىتپاي تۇرىپ ايتا كەتەيىن، «بەشبارماق» (اتاۋىنا ەت دەپ تالاسپاي-اق قويالىق، بىلاي دا بەلگىلى عوي) ءبىزدىڭ ەلدى جارنامالاپ جاتسا، سونى دامىتا ءتۇسۋىمىز كەرەك-اۋ! ەڭ قىزىعى، وزىمىزدە، الدەبىر جەرلەرگە كىرە قالساڭ، «مياسو پو-كازاحسكي» دەپ سورپاعا ەت پەن قامىر سالعان كوجە-تاعامدى الىپ كەلەدى ەمەس پە؟! بۇل مۇمكىن، «نارىن» بولار، بىراق ەت ەمەس قوي! سوندىقتان، ەت دەگەندە كادىمگىدەي ەتتى (بەشبارماق دەسە دەي بەرسىن) ايتالىق، كورسەتەلىك. بىرەۋگە جاعار، بىرەۋگە جاقپاس (اسىرەسە شەتەلدىكتەرگە), باس-ىشەك-قارىن-قارتا جانە جۋا تۇزدىعى، ايران-قاتىق-قۇرت دەگەندەردى بولەك قويعان دۇرىس. كىم قالاعانىنشا قوسىپ السىن.

«بەشقازانداعى» قوناقجاي جانداردىڭ كورسەتۋىمەن، ۇلكەن قازانداردا پالاۋدى قالاي دايىندايتىندارىن دا كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى...

وسى جەردەگى ءسوزىمىزدى قىرعىز پرەزيدەنتىنىڭ «...بىزدەر، ءوز-وزىمىزبەن تالاسىپ جۇرگەندە وزبەكتەر ىدىس-اياقتان باستاپ اۆياتسيا جاساۋدى يگەرىپتى...» دەگەن ءسوزىنىڭ شىندىق ەكەنىندىگىن ايتۋمەن اياقتاساق بولادى.

تۋريزم جانە ارحيتەكتۋرالىق مۇرالار

بۇقارا مەن سامارقاندتا كوپتەگەن (كوزىمە ءتۇسىپ اجىراتقاندارىم گەرمانيا، كانادا، جاپونيا، بەلگيا، چەحيا ارينە رەسەي، قىتاي...ت.ب.) ەلدەردىڭ تۋريستەرىن كورىپ، كەيبىرىمەن ءتىل جەتكەنشە سويلەسىپ تە كوردىم. ولاردىڭ ءبارىن بۇندا تارتىپ تۇرعان ادامزات تاريحىنداعى قايتالانباس جادىگەر دۇنيەلەر. ورتا عاسىردان جەتكەن يسلام ارحيتەكتۋراسىنىڭ ءسوز جەتپەس جاۋحارلارى! ول كەرەمەتتەردى جاڭعىرتىپ-جاڭارتىپ، ءوز قالپىنا كەلتىرىپ ەل يگىلىنە جاراتىپ وتىرعان وزبەك بيلىگىنە بۇل جونىندە قانشا ماقتاۋ، راحمەت ايتساڭ دا ارتىق بولمايتىنداي! بۇل جەردە جاڭعىرتۋ-رەستاۆراتسيالاردىڭ ءساتتى شىققانى گۋر امير، رەگيستان، باسقا دا كوپتەگەن مەشىت-مەدرەسە، قۇجىرا-مۇنارا ت.ب. عيماراتتاردىڭ العاشقى قالپى تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەردىڭ ساقتالىپ جانە ونى شەبەر قولدانعان جوندەۋشىلەردىڭ (كوبىنە ءۇش ينجەنەر-ارحيتەكتور ادامنىڭ اتى اتالادى) عاجاپ ەڭبەگى دەر ەدىك. وسى جادىگەرلەردىڭ ىشىندە قازىرگى ۋاقىتتا ءتۇرلى سۋۆەنير ت.ب. زاتتار ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەر ۇيىمداستىرىلعان، ءبىر جاعىنان قاراساڭ ەرسىلەۋ كورىنگەنمەن، ءبىر جاعىنان قاراساڭ كەلۋشىلەر مەن ساتۋشىلارعا ءتيىمدى دە. مىسالى، ءوزىم دە اقساق تەمىر كەسەنەسىنەن قولدان جاسالعان قانجار ساتىپ الدىم (ايتەۋىر، سىرعىما-شاباداننىڭ تۇبىندە ەدى، تاشكەن-الماتى پوەزدىمەن قايتقاندا كەدەنشىلەر بايقامادى).

اقساق تەمىر بۇندا تابىنۋ-كۋلتكە اينالعان تۇلعا عوي، ول تۋرالى نە ايتادى ەكەن دەپ ادەيىلەپ، ورىسشا-وزبەكشە اعىپ تۇرعان گيد-كورسەتۋشىنى جالدادىم، ونىما مۇلدە وكىنبەدىم دە، تاريحتى جاپ-جاقسى ايتىپ شىقتى! ءبىراز سۇراقتار دا قويدىم، ال ەڭ باستى ماڭىزىن كەيىنىرەك ايتامىن.

تاشكەنتتەگى تولە بي كەشەنىنە بارار الدىندا (ينتەرنەت كارتالار سايراپ تۇر عوي، سولاي بولعانمەن) جەرگىلىكتىلەردەن ول جەر قايدا دەسەم، كوبى بىلمەدى، ال «قاردىعاش بي-اۋليە» دەسەڭ تۇگەلدەي دەرلىك بىلەدى، ءپىر تۇتادى. كەسەنەنىڭ كۇتىمى جاقسى، شىراقشىلار وزبەكشە-قازاقشا ارالاستىرىپ، تۇسىنىكتى سويلەيدى، كەلۋشىلەردىڭ دەنى قازاقتار. زيارات قابىل بولسىن!

وسىنداي تاماشا دۇنيەلەردى كورە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ كەي تىرلىكتەرىمىزگە كۇيىندىم دە: 550 جىلدىقتىڭ الدىندا كونە تارازدى ارنايى بارىپ كورگەن ەدىم، ارشىلىپ جاتقان عاجاپ دۇنيەلەردى شولىپ، «شىركىن-اي، وسىنشا قاراجات شىعارىپ جاسالىنىپ جاتقاندا ءبىر كەرەمەتكە اينالسا ەكەن...» دەگەن تىلەگىم بولىپ ەدى. بۇل جولى كورىپ، ارالاپ شىققان سوڭ، كوپتەگەن «اتتەڭدەردى» دە بايقايسىڭ. جالپى العاندا الاڭ جاقسى جاسالعان (ەلدىڭ ءار وبلىسىنان تارتۋ رەتىندە سالىنعان دۇنيەلەر دە بار), كوشە جاقتى بويلاي ورنالاسقان قازىرگى ءتۇرلى مەكەمەلەر بۇرىنعى شىعىس وركەنيەت-ارحيتەكتۋراسىنا نەگىزدەلىپ، ەسكەرىلىپ سالىنعان عيماراتتار اينالاعا ءسان بەرىپ تۇر، كونە تارازدىڭ ارشىلعان ۇستىنەن سالىنعان كوپىرلەر، جابىلعان شاتىرلار دا اسپان استىنداعى مۋزەي دەرلىكتەي جاقسى اسەر قالدىرادى، اسىقپاي ارالايسىڭ (ەسكى قالانىڭ سونشا تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىنە تاڭ قالاسىڭ! بۇقارادا 10-15 مەترگە دەيىن تەرەڭدەگى قالا ورىندارى بار، ال مىنا كونە تارازدى سوۆەت داۋىرىندە قاساقانا كومگەن...). سونداي تاماشا جەردەگى ورتاعا ساعاتتارى بار مۇنارانىڭ قانشا قاجەتى بارىن تۇسىنبەدىم. وسى باتىسقا ەلىكتەۋدىڭ قانشا قاجەتى بار ەدى، الدە «لوندون نادو ۋۆيدەت...» دەپ لەپىرگەن الدەبىر شەنەۋنىكتىڭ يدەيا-بيگ-بەنى مە؟! شولۋ مۇناراسىنىڭ كوتەرىلۋ-ءليفتىسىنىڭ دە قۇرىلىسقا قوسارلاسا سالىنعانى جانە توبەسىنە قوندىرعان «قىتاي پاگوداسىنىكى» سياقتى «قالپاعى» دا تۇسىنىكسىز. ماقۇل دەلىك، ليفت كەرەك ەكەنى انىق، الايدا، سونى تاشكەنتتىڭ تەلەمۇناراسىنداعىداي ىشىنە تىعىپ، سىرتىن ەجەلگى دۇنيەگە ۇقساتىپ كەلتىرسە قالاي بولار ەدى دەسەڭشى! كەيىنگى كەزدە تۇركىستانعا جوندەۋ-جاڭعىرتۋدان كەيىن بارماعان ەدىم، بولعان دوستار، كەسەنە الدىنا سۋ كوشە جاساپتى دەسەدى. ول نەگە كەرەك بولىپتى، ءشول دالاعا ۆەنەتسيا ورناتتىم دەگەن ماقتانىش-داڭعازا ءۇشىن بە، ال سوندا ونىسى سول اراداعى توپىراقتىڭ گيدروگەولوگيالىق جاعدايىنا قالاي اسەر ەتىپ تۇر ەكەن قازىر؟ كىم زەرتتەپ كورىپتى، توپىراق مورۋ، وتىرۋ-تومەندەۋ باستالسا شە؟..

كەيىنگى كەزدە ءبىر بايقاعانىم، وسى جاڭعىرتۋ-قۇرىلىس جۇمىستارىنا باسقا ماماندىقتاعى باسشىلار كوپ ارالاسىپ، «ءاپ-ادەمى ءان ەدى، ساقاۋ كەلىپ ءبۇلدىردىنىڭ» كەرىن كەلتىرەدى. سوندايلارعا اتام قازاقتىڭ «شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەنىن الدىعا تارتقىم كەلەدى. سونىمەن، «سامولەتتە ۇشىپ كەلە جاتىپ، ماكەتىن سالفەتكاعا سىزا سالعاننان» باستالعان بۇل ءۇردىس، بيلىكتەگىلەردىڭ ءوز اتىن-اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن قولداناتىن ەڭ ءبىر سۇرقيا دەيتىندەي تاسىلىنە اينالىپ، كوپ جەردە ونداي «عاجايىپ ونەر تۋىندىسى-شەدەۆرلەر» ەل اۋزىنداعى كۇلكى-انەكدوتتارعا اينالۋدا. ناعىز عىلىمعا سۇيەنبەگەن سوڭ، سولاي بولادى دا (ايتپاقشى، قازىرگى قاپتاعان «عالىمسىماقتاردىڭ» بۇندا قاتىسى بولماۋى ءتيىس).

وزبەك-قازاق ازىلدەرى

بۇقارادان قايتارىمدا جەكەمەنشىك قوناقۇيدىڭ يەسى (بۇنداي قوناقجايلار اجەپتەۋىر ارزانداۋ), بۇرىندارى الماتىدا وقىعان، ۇلكەن كىسى، كەشكە داستارحانعا شاقىردى (تەگىن بە دەپ قالجىڭداپ قويدىم، كۇلدى...). ءبىرتالاي ادامدار جينالىپ قالدى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كوكشايدى سوراپتاي وتىرىپ، ءومىردىڭ سان-سالاسىن قامتىعان اڭگىمە سوقتىق ء(بىر ۇلكەن اقساقالدىڭ «سەندەر ءبىزدى باۋىرىمىز دەگەنمەن، بىزگە جوعارىدان قاراپ، ورىستى جاقسى كورەسىڭدەر، تىم ورىسشىلسىڭدار» دەگەنى جۇرەگىمدى ۋداي اشىتتى، ايتەۋىر، مىڭگىرلەپ: «قازاق سىزدەرگە قاراعاندا تەپەرىشتى كوپ كوردى عوي، اشارشىلىق، اتۋ-اسۋ سونىڭ اسەرى ءالى ارىلماي كەلەدى» دەپ اقتالعانداي بولدىم), ءبىراز شارشاي باستاعاندا بىتپەيتىن وزبەك-قازاق ازىلدەرى باستالدى. ولار، «سەندەر شىڭعىسحانمەن بىرگە بۇقاردى جاۋلاۋعا كەلگەنسىڭدەر» دەسە، جەڭىلەتىن مەن بە: «ەەە راحمەت ايتپايسىڭدار ما، سەندەر سوندا كەلگەندەردىڭ ۇرپاقتارىسىڭدار عوي، تاجىك پەن سارتتىڭ ەمەس» دەپ كۇلدىردىم. قارىمتا رەتىندە، ...قازاقتىڭ وزبەك دوسىنا «ءجۇزىمدى ءبىر جەگەندە ءجۇزىن جەيدىسى»، وزبەكتىڭ بالاسىنا «قوزوق اكاڭنىڭ اتىن تىلىمە بايلا دەگەنى»، اسحانادا تاماققا اقشا سۇراعان وزبەككە قازاقتىڭ «ءاي قايدان بىلەيىن، بىزگە كەلگەندە جاتاسىڭدار عوي ۇيىمىزدە كۇندەلەتىپ، سونىڭ ءبىرى ەكەن، ەە تانىپ شاقىرعان عوي دەپ قالدىم دەگەنى» سياقتىلاردى جىبەرىپ قويدىم. ولار دا قالىسپايدى! بىرەۋى «ونىڭ ءبارى بەلگىلى عوي، شىندىعىندا كورشى شىم-تاراز-وڭتۇستىكتى قويشى ارالاسپىز عوي، سىزدەر سوناۋ الماتىدان ارىسىڭدار، سول كەزدە دە بايلانىس بولدى ما ەكەن ءا» دەپ قالدى.

ايتتىم: ورىس يمپەرياسىمەن ساۋدا قىزا باستاعان ۋاقىتتا ومبى-سەمەي-ىستىقكول كەرۋەن جولى ءبىزدىڭ تالدىقورعان جەرىنەن وتكەن. ومىردە وتكەن وقيعالاردى ەستىگىلەرىڭىز كەلسە، اتالارىمىز كوپتەگەن كەرۋەن باسىلارمەن تانىس-تامىر بولعان. قازاقتىڭ وسال جەرىن بىلەتىن قۋلار: «و بالەنەكە، وزىڭىزگە ارنايى بۇرىلدىق» دەپ بۇقاردىڭ سول كەزدەگى سۋپەرموداداعى الاشاپانىن جاۋىپ، ۇل-قىزدارعا ءتاتتى، اينا-تاراق سياقتى ونى-پۇنىلارىن سىيلىققا ۇسىنسا، ريزا بولعان اتالارىمىز ءبىر ات مىنگىزىپ جىبەرەدى ەكەن.

ءوز اتامنىڭ اتاسى جاس كەزىندە ءبىر كەرۋەن باسىمەن دوس بولىپ، بۇقارعا تالاي بارعان، العاش بارعانىندا ساۋدا جاساماق بولىپ ايداپ بارعان ءجۇز (ەندى قازەكەمنىڭ اسىرىپ ايتاتىنى دا بولادى، مۇمكىن ءجۇز بولماعانمەن 20-30 بولىپ تا قالار...) جىلقىنى ءبىر تازا ارابي ايعىرعا ايىرباستاپ، سونشا مال ورنىنا سىمپيتىپ جالعىز ارعىماقتى جەتەكتەپ كەلىپتى. ايتكەنمەن سول ايعىردى جەرگىلىكتى بيەلەرگە قوسقاننان اتاقتى بايگە بەرمەس جۇيرىكتەر دە تۋعان (سونىڭ ءبىرى «قارا ايعىر» اتتى اڭگىمەنى جىرعا قوسقانىم دا بار). سول بابالارىمىز بىردە بۇقاردا كەرۋەن باسى ابدەن سىيلاعان قوناقتان «كەرۋەنسارايعا» قايتىپ كەلە جاتىپ، جىگىتتەرىنە: «ءاي مىنا سارتتاردىڭ كوك ءشوبى مەن كۇرىش بوتقاسى ابدەن ءىشتى كەپتىرىپ، قارىندى اشىردى-اۋ، سويىڭدارشى انا بايتالدى، ءبىر ادام سياقتى تاماق ىشەيىك» دەپتى (تىڭداۋشىلارىم كۇلمەي كورسىن)...

...اتامنىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسىنىڭ 16-17-دەگى كەزى ەكەن، بىردە ۇلكەندەر ساپارعا شىققاندا «قالانى كور» دەپ بىرگە الا كەتىپتى. جەتىپ ورنالاسقان سوڭ بالاعا، «سەن اتتاردى قاراپ وسىندا وتىر، بۇندا ۇرىلار دا كوپ بولادى، ەشقايدا شىقپا اداسىپ كەتەسىڭ، كەشكە بار قىزىقتى كورسەتەمىز...» دەپ، وزدەرى شارۋالارىمەن كەتىپتى. بالانىڭ اتى بالا، زەرىككەن بولار، الدەبىر كورىنىستى قىزىقتاپ ءجۇرىپ، شىنىمەن اداسىپ كەتسە كەرەك. ارى ءجۇرىپ، بەرى ءجۇرىپ، سىلەسى قاتا باستاعاندا كوشەدە ءبىر كىسىلەر «كەلىڭىز، تاماق ءىشىڭىز» دەپ شاقىرىپتى. كىرسە قاپتاپ وتىرعان كىسىلەر، «ەەە بۇلار اس بەرىپ جاتىر ەكەن عوي» دەپ ويلاعان قازەكەڭ جايعاسىپ الىپ، اكەلگەن تاماقتارىن سوعا بەرسە كەرەك. ابدەن تويعان سوڭ، راحمەت ايتىپ شىعا بەرسە، بىرەۋى «اقشاسىن تولە» دەپ جىبەرمەيتىن كورىنەدى. وندايدى ۇقپايتىن بالاڭ جىگىت جۇلقىلاسىپ قالادى، تاعى ءبىر-ەكەۋى كەلىپ سالىپ-سالىپ جىبەرگەندە، وندايعا شىدامايتىن قازاق «و اكەڭنىڭ» دەپ الگىلەردىڭ بىرەۋىن الىپ-ۇرىپ، بىرەۋىن جاقتان قونجيتىپ، قويشى ناعىز توبەلەستى باستاپتى. كەلىپ قالعان ساقشىلار تۇتقىنداپ، زىندانعا اپارىپ تىعىپ قويىپتى.

كەشكە تامان ورالعان اعايىندار بالانى تاپپاي زىر جۇگىرەدى، ەرتەڭىنە تاعى جوق، ءسويتىپ ابدەن ساسقالاقتاپ وتىرعاندا كەلەسى كۇنى ساقشىلار الىپ كەلىپ، ءبارى جىلاپ كورىسىپتى. نە بولعانىن سۇراسا بابامىز: «...قايدان بىلەيىن، ەكى كۇن زىنداندا وتىردىم. قاسىمداعىلاردان اقىرىنداپ سۇراسام، «قازى ەرتەڭ سوت قۇرادى، سوسىن نە بولارىڭدى ايتادى» دەدى. قارۋ اسىنعان ساقشىلار، دەدەكتەتىپ الىپ باردى، قازى اقساقال كىسى ەكەن، الدىمەن بىرەۋلەردەن سۇراق الدى. سويتسەم مەن توبەلەسكەندەر ەكەن، ايتىپ جاتىر مەنى جامانداپ. سودان كەيىن مەنى سۇرادى، بار شىنىمدى ايتتىم، «...شاقىردى كىردىم، بەردى جەدىم، بوقتادى مەن دە بوقتادىم، ۇردى مەن دە ۇردىم...». ونى ەستىگەن قازى اتا ابدەن كۇلدى دە، انالاردان قايتا سۇرادى، «مىنا بالاعا اسحاناعا كىر دەگەندەرىڭ راس پا، ءبىرىنشى ۇرعانىڭ راس پا...» دەپ، سوسىن ءتۇسىن سۋىتتى دا انالارعا ۇرىستى: «ءاي اقىماقتار، بۇل قىر قازاعى ونداي تاماق ءۇشىن اقشا تولەۋ دەگەندى بىلمەيدى! وزدەرىنە دە بىرەۋ بارسا ەشقاشان اقشا سۇرامايدى دا، بارىن بەرىپ تەگىن كۇتەدى. بىلمەي تۇرىپ نەگە ءبىرىنشى ۇراسىڭدار؟ وزدەرىڭدى جاۋاپقا تارتام...» دەپ ەدى، الگىلەر شىرىلداپ بارىمىزدەن كەشىرىم سۇراپ، جالىنا كەتتى. ولار كەتكەن سوڭ، قازى اتا، قال-جاعدايىمدى، كورگەن جەرلەرىم تۋرالى ءبىراز سۇراپ، ساقشىلارىنا اپارىپ سالىپ، تۋىستارىن تاۋىپ بەرىڭدەر...» دەپ تاپسىردى...

...الەمگە ايگىلى بۇقارا زىندانى جاقسى تۇردە، شۇڭقىر-بولمەلەرگە ادام ماكەتتەرى قويىلىپ، قالپىنا كەلتىرىلگەن. بۇقار ءامىرى زامانىنداعى اسكەري كيىم ۇلگىلەرى، قارۋ-جاراق تۇرلەرى تۇگەلدەي قويىلعان. سول زامان شەبەرلەرى قۇيعان مىس زەڭبىرەك، پىلتە مىلتىقتار، ساداق-ايبالتا، قىلىش-قانجار، نايزا-شوقپار ت.ب. باستاپ، 19 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى رەسەي ارقىلى كەلگەن نەمىستىڭ شتىكتى شتۋتسەرلەرى، «قازىر قولدانساڭ دا بولادى» دەيتىندەي جاعدايدا كوز تارتادى. بۇل كەشەندى اسىقپاي ارالاپ ءجۇرىپ، بابامىزدىڭ جوعارىدا باستان كەشكەن وقيعاسى ەسكە ءتۇسىپ، ەرىكسىزدەن ەزۋ تارتتىم...

ۇلتتىق كود

ءبىزدىڭ اتام قازاقتىڭ «وزبەك ءوز اعام...» دەيتىنىن وسىلار قانشالىقتى بىلەدى ەكەن دەگەن دە ويعا قالاسىڭ. شىندىعىندا كەلگەندە «92 باۋلى وزبەك» دەگەنىمىزبەن، بىزدە دە، ولاردا دا كەزدەسەتىن رۋ-تايپالاردىڭ قايسىسىنا جاتاتىندىقتارىن ىلۋدە-ءبىرى بولماسا، بىلمەيدى دە. سونى قاجەتسىنبەي-اق، تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە بارلىق جاعىنان تۇركيەدەن كەيىنگى، وزبەك دەگەن ايتۋلى ۇلتقا اينالىپ وتىرعانى قازىر انىق دۇنيە دەر ەدىم.

الدىڭعى باسشىنىڭ كەزىندەگى بار تۇركىنىڭ جەتىستىگىن وزىنە يەمدەنۋدەن بۇل كۇندەرى ارىلا باستاعاندىقتارىنا قاتتى قۋاندىم. اقساق تەمىر باسىنداعى گيدتىڭ «...تەمىرلان بار تۇركىنىڭ ماقتانىشى، كوپتەگەن ەلدەردى ازات ەتۋشى...ت.ب.» دەگەن تۇرعىدا سويلەگىنىنە قۋانىپ تا قالدىم. ۇلىقبەك وۆسەرۆاتورياسىندا جانە باسقا ايتۋلى جەرلەردە وسىنداي جاعداي قالىپتاسىپ كەلە جاتقان سياقتى (وۆسەرۆاتورياعا قاراپ تۇرىپ، ەرىكسىزدەن ءوزىڭنىڭ تۇركى ەكەندىگىڭە ماقتاناسىڭ!). مۇراعات-ارحيۆتە دە بولىپ، ءوزىمدى قىزىقتىراتىن قۇجاتتارمەن تانىسۋدى سۇراعانىمدا، مەنى وزدەرىنە بەلگىلەپ، «كەلسەڭىز تولىق كومەكتەسەمىز» دەگەندەرىنەن دە جىلۋلىقتى سەزىندىم. ءبىر تاريحشى عالىممەن ءبىراز سويلەسكەنىمدە قازاق-وزبەك تاريحىنىڭ بولىنبەستەي ورتاق ەكەنىن ايتىپ جاتتى. ءوزى كەنەسارىۇلى سىزدىق سۇلتان تۋرالى ءبىرتالاي دەرەكتەرمەن دە تانىس ەكەن، «كەرەمەت، بار تۇركىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن قايتپاي سوعىسقان عاجايىپ باتىر...» دەگەنىنە كوپ ريزاشىلىق ءبىلدىردىم. پوەزدبەن زەراۆشان وزەنىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ، سول كەزدەگى باسقىنشىلىقپەن كەلگەن وتارلاۋشىلارمەن بولعان شايقاستاردى ەسكە الا وتىرىپ، وسىنشاما جەردى باسىپ وتكەن ورىس سولداتتارىنىڭ ولەرمەن-جانكەشتىلىگىنە تاڭقالاتىنىمدى دا جەتكىزدىم.

قازىرگى كەيبىر عالىمدار اراسىندا ەلدى «وزبەكستان» ەمەس، «تۇركىستان» دەپ اتاساق دەگەن دە ۇسىنىس-پىكىرلەر بار ەكەن (جاڭا يدەيا ەمەس قوي، دەگەنمەن، بار تۇركى بىرلىگىنە ورىس پەن قىتاي جىبەرە مە؟!. ونىڭ ۇستىنە وزبەكستان بۇقارا-حيۋا-قوقاندتىڭ بىرىگۋىنەن شىققانمەن تۇركىستان اتالۋى ءۇشىن كەم دەگەندە قازاقستان مەن قىرعىزستان قوسىلۋى كەرەك قوي! بار تۇركىگە ورتاق تۇركىستان بىزدە، ولاي بولسا، مەنىڭ ويىمشا، ورتاق استانا دا وسى بولۋى كەرەك! ال ول وتە قيىن دۇنيە، گەوساياسات بولسىن، ىشكى بيلىك بولسىن وعان قۇلىقسىز. قاراپايىم حالىققا كەلسەك، ارينە، اتام قازاق ايتپاقشى «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دۇرىس قوي! رەسمي ەمەس ورىستىڭ كوپتەگەن شوۆينيستىك كوزقاراسىن، قانشاما «باۋىرمىز-دوسپىز» دەسەك تە، كۇندەلىكتى كورىپ ءجۇرمىز...

انتروپولوگيالىق جاعىنان كەلسەك تۇرىنە قاراپ بۇنداعى ەلدىڭ پارسى جانە تۇركىلىك ەكەنىن بىردەن اجىراتاسىڭ، الايدا، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ونداي ءبولىنۋ مۇلدە جوق! بارلىق ەلدىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان وزبەك تىلىندە بارشاسى سويلەيدى. رەسەي پابليكتەرىندە «بۇقارا-سامارقاندتا تاجىك پەن وزبەك ءتىلى قاتار جۇرەدى» دەگەنىن ءوز باسىم بايقامادىم. راس، قازاق ەكەنىڭدى بىلە قويىپ، ورىسشا سويلەپ كەتەتىندىكتەرى دە بار، بىراق ولارى بىزدەگىدەي كۇندەلىكتى «قاجەتتىلىك» ەمەس، جاي كۇنكورىسكە كەرەك زات دەڭگەيىندەگىدەي قولدانىستا (ونىڭ ۇستىنە ىشكى تۇيسىكتەرىندە اعايىنىم رەسەيدە ءجۇر-اۋ دەيتىندەي ويلارى بار سياقتى). جاستاردىڭ اعىلشىنعا شىن قۇمار ەكەندىكتەرىن كوپ جەردە بايقادىم.

بۇنداعى تاتار، ۇيعىر ت.ب. وزدەرى ايتپاسا اجىراتا دا المايسىڭ. قازاق تا سولارعا ۇقساپ كەتكەندەي. بىراق، قازاق قايدا بولسىن قازاق قوي، ءبىر تاكسيس كوكەمىز، «تاشكەندەگى ەلدىڭ 80% قازاق» دەپ سالدى. ەلىن سۇراعانىمدا «دۋلاتپىز، اتا-بابا سالت-ءداستۇردى قاتتى ۇستايتىندىقتارىن ايتىپ، ءتىپتى، تاشكەننىڭ سول قازاقي اۋدانىندا، قالانىڭ باسقا دا ءبىرتالاي بولىگىندە، سەنبى كۇندەرى بارلىق كافە-رەستوراندار بىزدىكى...» دەگەندەي ءبىراز اڭگىمەسىن شەرتتى. پوەزدا سويلەسكەن ءبىر ايەلى قاراقالپاق، موسقالداۋ قازاق جاڭا جەكە كۋالىگىندە ۇلت جازىلماي، تەك «وزبەكستاندىق» دەگەن بەلگى بار ەكەنىن كورسەتتى. «قاراقالپاقتا ءالى دە بولسا جارتىسى قازاق قوي، قازاق مەكتەپتەرى بار ما؟..» دەگەن سۇراعىما كۇمىلجىڭكىرەپ، ازايىپ قالعانىن ايتتى.

كەز كەلگەن وزبەكتى الساڭ ايتەۋىر، قازاقستانمەن ءبىر قاتىناس-بايلانىسى بار بولىپ شىعادى (كەيىنىڭ تۋىستارى بار، كەيى جۇمىس ىستەگەن، وقىعان ت.ب.). قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەدىم دەگەنگە كەلسەك، بىزدەگى كەيبىرەۋلەردىڭ وندايعا مۇرىن شۇيىرە قارايتىندىقتارىنا، كەرىسىنشە كەز كەلگەن ادامى كوپ مەملەكەت وزىنە ۆاليۋتا قورىن تولىقتىرا تۇسەتىندىكتەن ارتىق جۇمىس قولىن سىرتقا شىعارۋعا مۇددەلى ەكەنىن تۇسىندىرە كەتۋىم دۇرىس بولار. سويلەسكەندەرىمنىڭ قازاقستان تۋرالى جامان ايتقاندارىن اسا ەستىمەدىم (مۇمكىن قوناقجايلىقتىعى), كەرىسىنشە، «وتە باي، قاتتى دامىپ كەلە جاتقان ەلسىڭدەر» دەگەندەي تۇرعىدا ماقتاڭقىراپ سويلەيدى...

جالپى العاندا وزبەك ەلى ۇلت بولىپ قالىپتاسقان، ءبىرتۇتاس ەل دەپ تولىقتاي ايتقانىمىز وڭدى، دۇرىس. جاستارى وتە ىزەتتى، قوعامدىق ورىن، كولىككە كىرە قالساڭ، بىرنەشەۋى ۇشىپ تۇرىپ كىم بولعانىنا قاراماستان ۇلكەندەرگە ورىن بەرەدى. قايتىس بولعان اكا مەن قازىرگىنىڭ ساياساتى بولار، قاۋعا ساقالدى، شولاق بالاقتى، قاراعا ورانعاندار دەگەندەردى كورمەيسىڭ، جاستاردىڭ كوبى ادەمىلەپ «فرانتسۋزشا قىرىنۋ» ءتارىزدى ساقال قويۋعا اۋەس. ۇلكەندەردىڭ كوبىسى ادەمىلەپ ورتاشا ساقال قويادى، ءبىر وكىنىشتى جەرى بۇرىنعىداي شاپان مەن ادەمى ۇلتتىق كيىم كيگەن ايەلدەردى كورە المايسىڭ (ايتەۋىر، قۇداي وڭداعاندا اشىق-شاشىق جۇرگەن ايەل زاتىن كورمەيسىڭ، كوبى ۇلتتىق ناقىشقا جاقىنداۋ، كويلەك-دامبال كيەدى). ونىسىنا، ءبىز شاپان-كامزولعا جەتە الماي جۇرسەك، ولار بار دۇنيەسىن ادەيى ساقتاماي، ناعىز ۇلتتىق نىشان-كولوريتتى جوعالتىپ العانىنداي تەرىستەۋ وكىنىشتى-سىني كوزبەن قارادىم...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz